Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 8

Jos Leenes
Simon van Leeuwens vergeefse strijd tegen De vrolyke tuchtheer

Op 22 november 1729 verschijnt als reactie op het weekblad Den vrolyke tuchtheer van Jakob Campo Weyerman, De broederlyke vermaning, voor de zogenaamde vrolyke tugt-heer.^(1.) Hierin vertelt de auteur over Weyerman: ‘eens deur de Lombertsteeg gaende, zag ik hem pars pro toto op het Vengster zitten’. Hij vraagt zich af waarom de tuchtheer in het nummer van 31 oktober zo afgeeft op de boekverkoper, die met een hondekar pamfletten vent op de Botermarkt (nu Rembrandtsplein), ‘of is het om dat gy een zo voornaem Paleis of Woning in de Lombertsteeg daer gy op het Vengster zit en pronkt hebt verkooren?’^(2.)

Met deze eerste Broederlyke vermaning wordt een begin gemaakt aan vier maanden openlijke kritiek op Weyerman en zijn geschriften. De vermaner kondigt aan, dat hij wekelijks zijn blad zal uitbrengen om het europees nieuws te bespreken, maar vooral om de Vrolyke tuchtheer aan de kaak te stellen. Hiermee begint hij dan ook meteen: in het nummer van 22 november levert hij kritiek op de tuchtheren van 31 oktober en 7 november. De tweede Vermaning (29 november) pakt de Tuchtheer van 14 november aan.^(3.)

Weyerman reageert dadelijk: in de ‘Waarschouwing’ van de Tuchtheer van 28 november stelt hij, dat hij op verzoek van vrienden zich zal verwaardigen het blaadje van de ‘ongezouten Sulsis’^(4.) nader te bespreken, en deze ‘een paar jaagersstreken te geeven’. Een week later lezen we over Sulsis: ‘Onlangs sprak ik met een vrolyk man, die my zey dat hy geloofde dat Sulsis zyn leerjaaren had gestaan by een takkebosmaaker, want (vervolgde hy) hy geeft een dik hout a twee aan den buytenkant, dat is, een tamelyke tytel, by voorbeeldt de Politieke Brieven van den Heer Simon van Leeuwen,^(5.) en innerlyk is 'er niet ten besten als puyn, veenaarde, en lompen’.

Ook de tweede Broederlyke vermaning wordt geanalyseerd: ‘Hoe dat Sulsis zich gedraagt, in het tweede papier voor zyn broederlyke vermaaning, (wy appelen zwemmen) blykt uyt zyn diefstal gepleegt op Rabelais,^(6.) en op de Almanakken, en of hy daar door den strop van de Parnas niet verdient, laat ik den geweezen Argus oordeelen’. In deze Tuchtheer (5 december) geeft Weyerman aan, dat Sulsis niet de enige is, die hem zo last probeert te bezorgen: eerst was er de auteur van De Amsterdamsche Argus en De Bataafsche Proteus, die nu de kost verdient als tapper;^(7.) dan was er De reyzende Momus, maar diens lichtgelovige boekverkoper liet hem al snel vallen. Daarna volgden twee à drie bladen van De Amsterdamsche Diogenes,^(8.) de ‘Stichtse boekworm’ met zijn ‘Akademie nieuws’,^(9.) de Amsterdamse

(1.) Dit weekblad werd gedrukt door Pieter Aldeweereld te Amsterdam. (Exmpl. KBH 234 K 27 ³/).

(2.) In de Enge Lommerdsteeg was de boekhandel van Joris van der Woude, de uitgever van de Vrolyke tuchtheer, gevestigd.

(3.) Zie hiervoor Jacob Campo Weyerman: Den vrolyke tuchtheer (1729). Ed. A.J. Hanou. Amsterdam 1978. 2 dln. Deel 2: resp. noot 3 bij p. 137 en noot 1 bij p. 145.

(4.) Met Sulsis wordt waarschijnlijk een toespeling gemaakt op ‘het twee en twintig Jaarig Leeven en Avanturen, zoo te Water als te Land van SULSIS (...)’. Zo adverteert J. van Septeren uit de Leydse Straat te Amsterdam voor de 2e druk, ‘van zeer veele Fouten verbeetert en met kopere Plaaten verciert, in 8’, van dit werk van 12 stuivers in de Leydse Courant van 19 augustus 1729. Weyerman vergelijkt de auteur van de Broederlyke Vermaning met de kennelijke hoofdpersoon van de bovenstaande, nog niet teruggevonden levensbeschrijving.

(5.) Hier identificeert Weyerman de auteur van de Broederlyke vermaning: met ‘de Politieke Brieven’ wordt bedoeld: Critique en politique brieven, verhandelende den tegenwoordigen staat van gantsch Europa. Amsterdam, 1729, van Simon van Leeuwen S.J. zoon. (Ex. UBA 591 A 2) De kritiek op de ‘tamelyke titel’ geldt de suggestie, dat de politieke brieven, die gedurende het laatste halfjaar van 1729 maandelijks verschenen, op eenzelfde peil zouden staan als de publicaties van Van Leeuwens beroemde grootvader: Simon van Leeuwen (1626-1682), auteur van vele rechtsgeleerde werken, die ook in de 20-er jaren werden herdrukt.
Voor onze Van Leeuwen was 1729 een zeer productief beginjaar: Joh. van Abkoude's Naam register of verzaameling van Nederduytsche boeken (...). (Leiden 1743. le deel, 2e stuk, p. 211) schrijft voor dat jaar drie werken aan hem toe, waarvan ik slechts één heb kunnen inzien (de andere zijn niet, of in een veel latere tweede druk overgeleverd), nl. Den hollandschen dromer in het ryk van Pluto. Leyden; Johannes van Abkoude, 1729. De stijl en de onderwerpskeuze van dit anti-jansenistische boekje vertonen grote overeenkomst met die uit de Broederlyke vermaning en de nog te noemen Brilleman. Een vierde werk van Van Leeuwen: De verliefde reyziger door Vrankryk en Italien, dat Van Abkoude dateert op 1730, werd al aangeboden in de Leydse Courant van 30 november 1729 door G. Rykman uit Amsterdam. In 1759 wordt dit boek herdrukt door Harmanus de Wit in Amsterdam onder de titel De bedreevene galant (...).

(6.) Hele stukken worden zó uit Rabelais' Gargantua en Pantagruel overgenomen.

(7.) Met deze ‘geweezen Argus’ wordt natuurlijk Hermanus van den Burg bedoeld.

(8.) Deze Momus en Diogenes zijn mij nog onbekend. Vergelijk ook Hanou a.w. Noot 14 bij p. 2.

(9.) François-Michel Janiçons weekbladen. Verg. Hanou a.w. Noot 1 bij p. 2.

[p. 27]

drinkeboer met zijn Herboore Oudheit^(10.) en dan nu het bordeelschrift van Sulsis. Weyerman moet hem een ‘kleyne vermaaning’ geven, want hij vraagt zich af hoe Sulsis in staat is ‘zulk een ongezouten bordeeltaal te voeren, dat het schynt als of uw mond aan een verkeerd gedeelte uws licghaams was geplaatst’. Hij beschuldigt hem ook van plagiaat: Sulsis is ‘een smokkelaar in druk, plondert de Fransche schryvers, zonder 'er zelfs den zwygenden tol aan te betaalen’.

Weyerman zal nog twee keer een schimpscheut lossen op de Vermaning: in de Tuchtheer van 12 december: Sulsis ‘presenteert zyn dienst aan alle de Boekverkoopers die benoodigt zyn om misdruk, zynde hy in staat, niet tegenstaande zyn onvermogen, om alle de brug-gerieflykheden,^(11.) en die naamelooze huysgemakken met scheurpapier te voorzien’. In het nummer van 2 januari 1730 aarzelt de tuchtheer een zojuist gelezen stuk op 't vuur te gooien ‘of hem aan den boekworm van de Broederlyke Vermaaning, die zyn boekwinkel op 's Heeren straaten in wanorde schikt, tot een *aalmoes te schenken’. De noot verklaart zijn motief: ‘*Om hem daar door het verlies, dat hy zich door den druk van Sulsis bordeelschrift op den hals heeft gehaalt, eenigen maate te vergoeden’.

Ondertussen is de Broederlyke vermaning van het toneel verdwenen. Zijn plaats wordt ingenomen door een andere merkuur: op 12 december verschijnt De nieuwe modenze gebrilde brilleman.^(12.) Al gauw blijkt diens intentie dezelfde: hij wil ‘gelyk een Argus waken’ en zal onder meer ‘den vrolyke Tugt Heer zyn weekelyksche geleerde werken (...) doorsnuffelen’. Zijn identiteit geeft hij niet prijs: ‘Gy hebt niet naar zyn naam te vragen, Weet dat ik die niet zeggen wil’. In een samenspraak tussen Pasquin (symbolische kwaadspreker) en Marforio (een van Rabelais geleend personage) wordt over Weyerman opgemerkt, dat zijn verdienstelijke bloemschilderijtjes goed genoeg zijn om als versiering te dienen voor de w.c.-deur. Verder wordt Joris van der Woude voor een aap uitgemaakt.

Toen deze eerste Brilleman geschreven werd, had de auteur nog geen kennis genomen van Weyermans kritiek op de Broederlyke vermaning in zijn Tuchtheer van 5 december. Hierop reageert hij namelijk pas in de Brilleman van 19 december. Hij meent: ‘Dien Sulsis die nu al in het zoud leid te verdedigen, zal onnodig wezen, dewyl het genoeg is geweest de goedkeuring van het gemeen te hebben, zonder dat men door het lokaas van verleiding, alias inschryving, of het eene illustre Portret of het ander daar voor te stellen, om het aan de Man te helpen, het zelve kopers daar toe genoeg gevonden heeft’. Hierdoor verraadt de auteur - ongewild? - zijn naam; immers als hij ook de auteur van de Vermaning is, betekent dat, dat we weer met Simon van Leeuwen te maken hebben. Deze zegt in de toekomst aandacht te zullen schenken aan ‘die bekladde Historie van het Pausdom’: ‘wij zullen die eerstdaags eens doorlopen’, want ‘het goede dat daar in is, kunt gy niet ontkennen van een ander gestolen te hebben’. In zijn kritiek wordt de Brilleman al snel persoonlijk: ‘het is wat hard voor u daar gy uw voor een voornaam Auteur hebt uitgegeven, nu genootzaakt zyt in een verschove hoek by de Lombert in een hok te kruipen, is dat geen bewys dat men nu ziet dat gy de Menschen maar hebt verleid, en indien gy het lokaas van inschryving niet had by de hand gevat, zo zou den Drukker indien 't voor zyn rekening geweest was, uit wanhoop verhangen hebben’.^(13.) Hij is op z'n teentjes getrapt door Weyermans uit-

(10.) Willem van Swaanenburg. Verg. Hanou a.w. Noot 10 bij p. 2.

(11.) Openbare toiletten waren over het algemeen op bruggen geplaatst.

(12.) Gedrukt bij de weduwe van Jacobus van Egmont te Amsterdam (Ex. KBH 234 27 K 4).

(13.) Zie voor de steeds terugkerende kritiek op het gebruik van verkoop door inschrijving het artikel van I.H. van Eeghen in Med. JCW 6 (1983) nr. 3, met name p. 9-10. Hier wordt uitgebreid ingegaan op de inschrijving voor de Historie des Pausdoms.

[p. 28]

latingen over de Critique en politique brieven. Hiermee wordt immers zijn anonimiteit opgeheven. Hij benadrukt daarom maar eens, waarom de opmerkingen over de Critique brieven ongerechtvaardigd zijn: ‘al uw schreeuwen en veragten dat gy en anderen daar van doet dat deert ons niet, hebbende daar geld voor in onze zakken, spyt uw en andere, die het benyden’.

Van Leeuwen bespreekt gedurende de nog te verschijnen elf nummers van de Brilleman steeds de Vrolyke tuchtheer op een tamelijk ongenuanceerde wijze. Hij scheldt zelfs regelmatig rechtstreeks.^(14.) In nr. 3 (26 dec.) spot hij weer met de geringe financiële draagkracht van Weyerman. Ook wordt door hem ‘publiek bekent gemaakt’, dat de tuchtheer ‘een plaats in het Gekke of Lazarishuis verkregen heeft’. In nr. 4 (2 jan.) blijkt deze zo ziek te zijn, dat hij ligt te ijlen. Hij roept steeds: ‘(...) zeg, waar 's die Potentaat, Die my zo onverwachts, met een verheugt gelaat, Aan den Voet-Angel kon zo slinks in 't water bruyen?^(15.) Ik zal hem straffen (...)’. Opvallend is, dat Weyerman in zijn Vrolyke tuchtheer van 2 januari in de ‘Waarschouwing’ zegt in een komend nummer de geneesheren een veeg uit de pan te zullen geven, omdat ‘die zyn verdiensten met winterhielen naslurven’. Toeval, of zou JCW rond Kerst ziek zijn geweest?

De Brilleman gaat ondertussen door: in nr. 6 (16 jan.) wijst hij weer op het bedrog van ‘by inschryving te laten drukken’. Verder weet hij over Weyerman: hij is ‘in zyn Palleis in de Lommert-steeg, Heer! wat is het wel bedogt zig daar te plaatzen, als men iets ter leen te geven heeft’. De opmerking van JCW, dat de Broederlyke vermaning een bordeelschrift is (Tuchtheer 2 jan.) schiet in het verkeerde keelgat. Brilleman nr. 7 (23 jan.) vaart dan ook scheldend uit. In dit nummer wordt verder de Leidse Examinator^(16.) voor het eerst gesignaleerd en kritisch besproken. Weyerman zal later hetzelfde doen.

In de Tuchtheer van 16 januari geeft JCW voor het eerst aandacht aan de Brilleman. Het weekblad wordt belachelijk gemaakt en in een noot wordt verklaard: ‘* Den Brilleman is den tytel van een weekelyks schrift, of eygentlyk van een kanaille-kourant, opgestelt in de vreeze des hongernoots by den beruchten Sulsis, een autheur die zo bekent is by zyn zwarte rok op een roode broek, gelyk als de weesjongens kenbaar zyn door hunne respektieve liveryen’. Dit zal Weyermans enige reactie op Van Leeuwens merkuur blijven.

Deze reageert wel direct: in nr. 8 (30 jan.) valt hij eerst uit: ‘den Vrolyke Tugt-Heer, dewelke voor zyn bekladde Laster Schriften geen Boekverkoper heeft kunnen vinden die dat op zyn riseco heeft durven drukken (...) is nog zo gelukkig geweest dat hy Menschen gevonden heeft die hem tot alle Mans gek nog een stuivertje laten verdienen en dat geschrift op haar eige kosten laten drukken’,^(17.) maar erkent dan, dat Weyerman ‘kent altyd den Autheur van den Brilleman, want schildert hem met kleding van het hooft tot de voeten uit, of doed hy dat om hem bang te maken; neen goede vriend den Tugt-Heer, de Brilleman wil wel van uw bekend wezen, hy zal daarom niet nalaten op zyn gewoonte u te roskammen’. In ditzelfde nummer wordt in een fictief gesprek tussen de tuchtheer en zijn demon een interessante mededeling gedaan: ‘Den Tugt-Heer: (...) ik die de waereld al meer als leenman door inschryving van iets te laten drukken bedrogen heb, maar nu lukt het niet meer, daarom heb ik de Historie van de Schilders en Schilderesse in den Haag haast voor niet moeten geven(...)’. Slaan we de

(14.) Dit schelden varieert van ‘Verfquast’ tot hele verhalen, bijv.: een kar met daarop een aap en een dik zwijn rijdt door de Lommerdsteeg. Het varken heeft zwaar gegeten en ligt fors te veesten. De aap houdt dit niet uit, graait in de vitrine van Van der Woude en propt een aantal Vrolyke tuchtheren in de zwijnsaars. Moraal: men moet het ene zwijn met het andere stoppen.

(15.) Johannes de la Croix. Hanou's veronderstelling, dat Weyerman wel eens op handtastelijke wijze in aanraking met De la Croix zou kunnen zijn geweest lijkt hier bevestigd te worden. Verg. Hanou a.w. Deel 1, p. 37 en bijbehorende noten in deel 2.

(16.) De examinator of de hollandsche zeedenmeester (...). Leyden; Abraham Ambrullard, 1731. (Ex. UBA 332 H 18 /; nr. 1 (9 jan. 1730) - nr. 52 (1 jan. 1731)). Deze examinator is na een jaar gedesillusioneerd: in nr. 52 verzucht hij: ‘Zyn meening en begin is goed geweest, maar de vrugt zyner arbeit in de gemoederen zyner meedeburgers zo slegt, dat het hem nu zelf verveelt en verdriet hier nog met weynig woorden bytevoegen dat dit blad de Dood geweest is van de onrype Vrugt des EXAMINATORS’.

(17.) Dit zou kunnen betekenen, dat de losse afleveringen niet ‘voor den autheur’ werden gedrukt. De verzamelbundel, die in 1730 na 52 nummers uitkomt, is dat wel, getuige de titelpagina.

[p. 29]

krant erop na, dan blijkt inderdaad, dat voor Weyermans Levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders en konstschilderessen wordt geadverteerd door ‘Jacobus de Jongh, Boekverkoper in 's Hage’.^(18.)

In Brilleman nr. 9 wordt, na de mededeling, dat Weyerman ‘als den Vrolyken Tugt-Heer overal vry labes krygt’, weer een fictief gesprek tussen tuchtheer en demon opgevoerd. Hierin beweert de tuchtheer, dat er geen kwaadaardiger mensen dan vrouwen zijn. Van Leeuwen gaat daar uitgebreid op in.^(19.)

Omdat Weyerman niet meer reageert op de Brilleman, daagt deze hem openlijk uit. In nr. 10 (13 febr.) roept hij uit: ‘Ik moet aut Caesar, aut nihil, of overwinnen, of verslagen zyn, komt dan maar op jou Langbeen, ik zal uw doen zien of ik den strop verdien die gy my in uw geschriften om den hals heb gesmeten’. Uit een nieuwe tweespraak blijkt, dat Van Leeuwen Weyerman tot een dialoog probeert te prikkelen. Deze geeft echter geen krimp, en dat frustreert: in Brilleman nr. 11 (20 febr.) staat slechts korte kritiek op de Tuchtheer van 6 februari en wat gescheld: JCW is een lasteraar en kwaadspreker. Nummer 12 verschijnt niet de volgende week, maar pas 14 dagen later (6 maart). Dan komt de aap uit de mouw: ‘over veertien dagen zullen wy weer eens zien wat wy dan zullen zeggen, want om alle weeke uw beurzen te komen schudden dat zie ik wel behaagt aan veele niet, het geld word raar, en het getal van de schryvers vermeerdert dagelyks, dierhalve wil ik myn pen tot op een betere gelegentheid wat menageeren, ook kan ik dezelve vry wat nutter besteden, als myn Brillen te verkoopen aan menschen die niet zien willen, maar bot zyn en blyven’. Behalve een obscene tweespraak tussen tuchtheer en demon heeft nummer 13 (20 maart) niet veel te bieden, en het wekt dan ook geen verwondering dat, hoewel nr. 14 wordt aangekondigd, deze dertiende merkuur de zwanezang bevat van de anti-Tuchtheer campagne.^(20.)

(18.) Zie de Leydse Courant van 6 en 13 januari 1730.

(19.) Dit is een geliefd onderwerp van Van Leeuwen. In 1729 verschijnt van zijn hand (volgens Van Abkoude; zie noot 5): De vermakelyke uuren der doorluchtige vrouwen. Amsterdam; wed. Egmont. Ook in de Hollandschen dromer wordt uitgebreid ingegaan op vrouwelijke eigenschappen. In 1733 komt uit: Simon van Leeuwen S.J. Zoon: Ernstige en boertige redenvoering, tot bewys dat de vrouwen verre van edelder dan de mannen zyn, ten voordeligste genomen in de waereld niet anders, dan een noodzakelyk kwaad zyn. Tegenstrydig met het werkje van H.C. Agrippa, die 't vrouwelyke geslagt in agting en waarde meer houdt als dat van de mannen. Amsterdam, 1733. (bijv. KBH 455 J 37) Met het ‘werkje van H.C. Agrippa’ wordt bedoeld: Henricus Cornel[is] Agrippa: Vermaakelyk tractaat, waar in op een satyrische en aangenaame wyse ondersogt en aangetoond werd, dat het vrouwelyk geslacht in agting en waarde, vry meer in luister en aansien gehouden moet werden, als dat van de mannen (...). Amsterdam; invulbaar impressum(!), 17[32]. (bijv. KBH 30 F 19) Dit is een herdrukte vertaling van De nobilitate et praecellentia foeminei sexus (...). Keulen, mei 1532, van de merkwaardige occultistisch geleerde en theoloog, kabbalist en wonderdokter, astroloog en geschiedschrijver Heinrich Cornelius Agrippa van Nettesheim (1486-1535). (Ex. bijv. KBH 228 I 21 ²/) Een jaar later zal Van Leeuwen de vrouwen genoegdoening geven in zijn De eerbare en deugtlievende vrouw, met derzelver uitmuntende hoedanigheeden: waar door word aangetoond, wie dat met regt daar voor moet worden gehouden, en waar uit dezelve te kennen zyn. Amsterdam; Pieter Aldewereldt, 1734. (bijv. KBH 917 G 24)

(20.) De Hollandsche spion, een merkuur waarvoor vanaf 1 augustus 1731 door de weduwe van Jac. van Egmont en Willem van Egmont wordt geadverteerd in de Leydse Courant, is dus niet de directe opvolger van de Critique en politique brieven, zoals Arjen Ribbens veronderstelde. Verg. Med. JCW. p. 449, noot 2.