Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 7

Marijke Gijswijt-Hofstra
Beeld en praktijk van de asielverlening in Culemborg en Vianen

Ruim twee-en-halve eeuw geleden begaf Jacob Campo Weyerman zich naar Vianen. Thans heeft ook ons gezelschap zich gewaagd aan ‘de Viaansche reis’. Een reis waaraan indertijd, op zijn zachtst gezegd, een luchtje zat. Op de vlucht voor zijn schuldeisers, zocht Weyerman zijn heil in Vianen, evenals zovelen vóór hem, en zoals zovelen na hem nog zouden doen. Weyerman diende vermoedelijk in december 1730 zijn verzoek om vrijgeleide in. Voorzien van een acte van vrijgeleide van 2 januari 1731 wist Weyerman zich in Vianen acht jaar lang tegen zijn schuldeisers beschermd. Dat hieraan op verzoek van het Hof van Holland in december 1738 een eind kwam, had hoogstens indirect iets te maken met de oorspronkelijke redenen voor Weyermans reis naar Vianen. Hij werd namelijk op grond van zijn smaadschriften en afpersingspraktijken in 1739 veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf op eigen kosten.

Weyerman onderscheidde zich niet zozeer door zijn ‘Viaansche reis’, die immers ook door tal van andere schuldenaren werd ondernomen. Zijn uitlevering behoort al tot de meer zeldzame voorvallen in de geschiedenis van de asielverlening. Volstrekt uniek was Weyerman in zijn combinatie van twee ogenschijnlijk onverenigbare rollen: die van criticus èn van profiteur van de asielverlening. Men zou in zijn geval kunnen zeggen: ‘de pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet’. Of is mogelijk het ‘met twee maten meten’ hier meer op zijn plaats? Hoe dit zij, tijdens en ook al vóór zijn verblijf te Vianen hekelde Weyerman de asiel-

[p. 91]

verlening aan, zoals hij ze noemde, bankroetiers, niet alleen in Vianen, maar ook in Culemborg en in IJsselstein. Daarmee bevestigde hij een reeds langer circulerend beeld en droeg hij bij tot verbreiding van, wat ik heb genoemd, de mythe van Culemborg en Vianen.

Over deze mythe, dit beeld, wil ik het nu verder hebben en vooral over wat hier tegenin valt te brengen op grond van mijn archiefonderzoek naar de praktijk van de asielverlening. De reputatie van Culemborg en Vianen was reeds in de 17de eeuw vrij slecht. Geregeld werden deze steden getypeerd als vrijplaatsen voor misdadigers en frauduleuze bankroetiers. Men stelde het voor alsof Culemborg en Vianen openstonden voor alle mogelijke boeven. Ook ging men ervan uit dat asielverlening een bijzonder lucratieve aangelegenheid moest zijn voor deze plaatsen. Culemborg en Vianen golden bovendien als de vrijplaatsen bij uitstek. Als zodanig minder bekend en zeker minder berucht waren de nabijgelegen graafschappen Buren en Leerdam en de baronie IJsselstein, om enkele andere asielverlenende oorden te noemen. Dat de vroegere beeldvorming over Culemborg en Vianen zo buitengewoon ongunstig was, kan ten dele worden verklaard door de relatief grote omvang van hun asielverlening, ten dele ook door diverse geruchtmakende kwesties en een mogelijk gedurende enige tijd minder streng en zorgvuldig toelatingsbeleid.

Laat ik het vroegere, maar ook thans nog in zwang zijnde beeld alvast enigszins corrigeren. De term vrijplaats roept allicht de associatie op met een plaats waar iedereen of iedereen die daar toeqelaten is, beschermd is tegen vervolging van buitenaf, en ook gevrijwaard is voor controle van binnenuit. Welnu, Culemborg en Vianen waren geen vrijplaatsen in deze betekenis: de inwoners, inclusief de asielvragers, stonden onder het gezag van het justitiële en politionele apparaat van deze vrije heerlijkheden. Bovendien werden niet alle asielzoekers toegelaten en werden bepaalde typen asielzoekers uitgeleverd. Zo is de term vrijplaats nogal misleidend in het geval van Culemborg of Vianen. Nog meer misplaatst is de kwalificatie van vrijplaatsen voor misdadigers en frauduleuze bankroetiers. Het was bepaald niet zo dat moordenaars en dieven voor asielverlening in aanmerking kwamen. De asielzoekers waren voor het merendeel personen die door tegenspoed hun schulden niet konden aflossen of die uit noodweer een doodslag hadden gepleegd.

Verlaten we nu de mythe voor een korte schets van de ontwikkeling van de asielverlening in Culemborg en Vianen. De vroegste berichten hierover dateren uit halverwege de 16de eeuw. Tot het eind van deze eeuw zijn de gegevens bijzonder schaars, en voor Vianen blijft dit zelfs zo tot 1725. Het staat wel vast dat de asielverlening in Culemborg en Vianen in de tweede helft van de 16de eeuw reeds enigermate was geïnstitutionaliseerd. Het recht om asiel te verlenen ging deel uitmaken van het geheel van rechten dat de heren van deze vrije heerlijkheden toekwam. In Culemborg wisten aanvankelijk de Van Pallandts en in Vianen de Brederodes een verregaand autonome positie voor hun vrije, later ook ‘soeverein’ genoemde heerlijkheden te verwerven en te behouden.

Ook toen Culemborg in 1720 door de Staten van het Kwartier van Nijmegen werd aangekocht en Vianen in 1725 door de Staten van Holland, bleven de diverse rechten, waaronder het recht om vrijgeleide te verlenen, gehandhaafd. De asielverlening hield pas op toen een eind kwam aan de bijzondere status van Culemborg en Vianen als vrije en ‘soevereine’

[p. 92]

heerlijkheden. Dat gebeurde in 1795 met de Franse bezetting en de vestiging van de Bataafse republiek.

De vraag is nu hoevelen asiel zochten, wie zij waren, en tegen wie of wat en waarom zij bescherming zochten. In de Culemborgse archieven zijn totaal 594 verzoeken om vrijgeleide teruggevonden; voor Vianen waren dit er 236, voornamelijk uit de periode vanaf 1725. Het totale aantal asielzoekers van 1725 tot 1795 was in beide plaatsen vrijwel gelijk met gemiddeld ongeveer drie asielzoekers per jaar. Driekwart van de asielzoekers bestond uit mannen, 14% uit echtparen en rond de 10% uit vrouwen. Zeker een kwart van de asielzoekers was afkomstig uit Amsterdam; ook uit Den Haag, Rotterdam en de stad Utrecht kwam een belangrijk deel, en uit overige delen van Holland, Utrecht en Gelderland. Ook buitenlandse asielzoekers zochten hun heil in Culemborg en Vianen, respectievelijk ruim 8% en bijna 18%. Veruit de meeste asielzoekers waren schuldenaren, bij benadering 80%. De doodslagers vormden met 12% à 14% een veel kleinere categorie. Dan was er nog een gering percentage trouwlustigen, die van hun ouders of voogden geen toestemming voor hun huwelijk kregen. Zij hoopten vanuit hun asielverblijf deze toestemming alsnog te verwerven.

Bij aankomst in Culemborg of Vianen moesten de asielzoekers een schriftelijk, met redenen omkleed verzoek om vrijgeleide indienen bij de drossaard. Van hem ontving men dan een provisioneel, voorlopig vrijgeleide. Enige tijd later kon men de definitieve acte van vrijgeleide tegemoet zien. Deze werd verleend door de heer van Culemborg of Vianen. Een vrijgeleide kon voor onbepaalde tijd dan wel voor een bepaalde termijn gelden. Als tegenprestatie moest de asielzoeker een recognitie betalen. In Culemborg bedroeg deze in de 17de eeuw gemiddeld f 97,-- en in de 18de eeuw gemiddeld f 185,--. Dit waren voor de individuele asielzoekers geen geringe bedragen. Voor de heren maakten de opbrengsten van de recognities slechts een gering deel van hun totale jaarlijkse inkomsten uit. De drossaards en de raden van Culemborg mochten ook een deel van de recognities behouden. Vooral de drossaards konden op deze wijze in de ‘betere jaren’ hun persoonlijke inkomsten aardig aanvullen, al ging het zelden om meer dan f 100,--. Van Vianen zijn dergelijke financiële gegevens niet teruggevonden.

Zoals ik aanduidde, waren veruit de meeste asielzoekers schuldenaren. Een veel kleinere groep bestond uit doodslagers. Om met deze laatsten te beginnen: uit de vrijgeleidestukken blijkt dat het meestal ging om mannen die uit zelfverdediging hun aanvaller overhoop hadden gestoken. Dat dit nogal eens gebeurde tijdens of na een bezoek aan de herberg, zal geen verwondering wekken. De man die uit noodweer had gedood, kon zelden op een milde behandeling van justitie rekenen. In ieder geval was het aan hem om de bewijzen van de noodweer te leveren. Door vlucht naar een andere jurisdictie kon hij zich onttrekken aan gerechtelijke vervolging. Als hij zijn heil zocht in Culemborg of Vianen genoot hij bovendien officiële bescherming. Wel eisten de heren van Culemborg en Vianen dat de doodslager enige bewijzen van de noodweer overhandigde en dat hij zijn asielverblijf zou benutten om tot een oplossing van zijn problemen te komen. Een mogelijkheid was dan dat hij gratie van de hoge overheid trachtte te verwerven. Helaas is de afloop slechts zelden bekend: zo blijft het gissen naar de duur en het resultaat van het asielverblijf. Dat Culemborg en Vianen aan moordenaars bescherming zouden hebben geboden, kan naar het rijk der fabels worden verwezen.

[p. 93]

Maar hoe zat het dan met al die schuldenaren? Ook van hen geven de vrijgeleidestukken een betrekkelijk gemoedelijk, haast ‘onschuldig’ beeld. Steevast zijn in hun asielaanvragen omstandige verhalen te vinden over de toedracht van hun schulden of van hun betalingsproblemen. Het ging om ‘desastres’ of ‘misfortuyn’ in zaken, om slechte winters of oorlog, of om misleiding, bedrog en nalatigheid door derden. Daarbij kwam dan dat één of meer schuldeisers niet wilden meewerken aan een akkoord en zelfs met gijzeling en inbeslagneming van het resterende bezit dreigden. In dat geval zouden de overige schuldeisers al helemaal niet meer aan hun trekken komen. Een beschermd verblijf in Culemborg of Vianen bood de schuldenaar de mogelijkheid orde op zaken te stellen en alsnog een regeling met zijn schuldeisers te treffen. Van diverse asielzoekende schuldenaren is bekend dat zij hierin slaagden. In dit verband wil ik er op wijzen dat ook andere hoge overheden, zoals de Hollandse en de Gelderse, aan schuldenaren bescherming boden. Van deze zijde konden schuldenaren, eveneens tegen betaling van een recognitie, een ‘sûreté de corps’ verkrijgen, een tijdelijke bescherming van hun persoon tegen gijzeling. Het voordeel van een asielverblijf was dat men daar vaak langer van kon profiteren, maar dat men bovendien de resterende goederen in veiligheid kon brengen. Hier rijst dan de vraag of nog wel van niet-frauduleuze schuldenaren kan worden gesproken. Het staat wel vast dat totaal berooide schuldenaren niet in staat waren bescherming te kopen; zij konden slechts afwachten of zij konden zonder meer vluchten buiten het bereik van hun schuldeisers.

In het algemeen werd de asielverlening aan schuldenaren en doodslagers getolereerd. Protesten van buitenaf, zowel van overheden als van particulieren, werden niet veelvuldig gehoord. Het ging dan meestal om schuldenaren, die in ernstige mate frauduleus zouden hebben gehandeld. Soms werd hun het vrijgeleide opgezegd en werd in hun uitlevering toegestemd. In die gevallen was de controle op de betrouwbaarheid van de asielzoeker duidelijk tekort geschoten. Ongetwijfeld zullen deze affaires de reputatie van de asielplaatsen geen goed hebben gedaan.

De meeste opschudding ontstond in 1664 in Culemborg. In dit geval ging het om een schaking, de ‘Haegsche jufferroof’. Johan Diederik van Mortagne, kamerheer van de Zweedse koning, slaagde erin, met hulp van enkele dienaren, Catharina van Orleans, een welgestelde en minderjarige wees, in Den Haag te schaken. Hij voerde haar mee naar Culemborg. Zij kregen provisioneel vrijgeleide toen beiden verklaarden dat Catharine uit vrije wil met Mortagne was meegegaan. Volgens Mortagne waren ze gevlucht omdat Catharina's voogd, raadsheer Rixen van de Hoge Raad, haar tegen haar wil tot een huwelijk trachtte te bewegen met Jan van Ruytenburgh, Heer van Vlaerdingen. Op de dag na aankomst in Culemborg dienden Mortagne en Catharina een verzoek om vrijgeleide in bij graaf Henrick Wolraed. Hij hield het verzoek in beraad. Daarna volgden de ontwikkelingen elkaar snel op. Het bleek dat de Staten en het Hof van Holland de zaak hoog opnamen. Men eiste terugzending van Catharina en arrestatie van Mortagne en zijn dienaren. De graaf stemde hierin toe, mits, wat Catharina betrof, zij dit zelf wilde. Na enig tegensputteren reisde zij af naar Den Haag, waar zij tegenover het Hof van Holland bekende haar instemming met de schaking te hebben geveinsd uit medelijden met Mortagne. Inmiddels waren twee van Mortagne's dienaren gepakt, maar de grote schurk, Mortagne, was nog voortvluchtig,

[p. 94]

evenals enkele van zijn dienaren. Op een gegeven moment bleek uit onderschepte brieven dat Mortagne zich nog in Culemborg moest bevinden.

Dit werd de graaf ernstig aangerekend. De Staten van Holland waren dermate ontstemd, dat zij een troepenmacht zonden om Culemborg te omsingelen en zo Mortagne's ontsnapping te verhinderen.

Dit mocht niet meer baten, want Mortagne wist eerder te ontkomen. De Staten van Holland lieten het hier niet bij zitten. Zij waren ervan overtuigd dat graaf Henrick Wolraed door zijn laksheid de schaking had begunstigd. En zo besloten de Staten van Holland dat de poorten van Culemborg moesten worden afgehangen en dat de graaf bij schriftelijke acte moest beloven geen vrijgeleide meer te verlenen aan ‘capitale delinquanten, malitieuse bancquerottiers’ en dergelijke lieden uit de provincie Holland en West-Friesland.

Met deze afloop kon de graaf nog blij zijn, het had ook erger gekund. De Staten van Holland kregen weliswaar meer greep op bepaalde uitwassen van de asielverlening, maar ook erkenden zij het principe van asielverlening aan bonafide vluchtelingen en daarmee van de soevereiniteit van Culemborg.

Ook Vianen kwam er niet zonder kleerscheuren af. Zo deed zich vlak voor Weyermans komst naar Vianen het geval voor van Andries Levy. Deze Levy was gevlucht naar Vianen, dat sinds 1725 in het bezit was van de Staten van Holland. In 1728 vroeg het Hof van Holland de Staten van Holland om uitlevering van Andries Levy, aangezien hij ‘een exorbitant en schandaleus banqueroet’ had gemaakt, een grote hoeveelheid juwelen had verborgen en zich bovendien schuldig had gemaakt aan andere ‘seer vergaande delicten’. De drossaard van Vianen moest echter berichten dat Levy reeds zes weken tevoren naar Culemborg was vertrokken, waar hij vrijgeleide had gekregen.

Jaren later, in 1757, betoonde men in Vianen een grotere omzichtigheid ten aanzien van een andere Levy, Ruben Andries geheten. Volgens krantenberichten had Levy een grote partij losse juwelen zonder betaling meegenomen. Ook had het gerecht van Amsterdam een premie van honderd ducaten uitgeloofd aan degene die aanwijzingen kon verschaffen die tot Levy's arrestatie zouden leiden. Het is boeiend te lezen hoe Gecommitteerde Raden, die Vianen namens de Staten van Holland beheerden, hun advies aan de Staten van Holland met betrekking tot het vrijgeleide aan Levy inkleedden. Enerzijds achtten zij Levy, als dief en bedrieger, de protectie in Vianen onwaardig. Anderzijds aarzelden zij gezien het respect en gezag van de Staten van Holland, die als eigenaars van Vianen de traditie van asielverlening dienden voort te zetten. Daarbij kwam dat een weigering van vrijgeleide aan Levy in hun ogen zeer nadelig zou zijn voor het noodlijdende Vianen, dat voorheen dankzij de asielverlening zou hebben gefloreerd. Gecommitteerde Raden voegden hier nog aan toe dat een afwijzing van Levy alleen maar zou resulteren in zijn vlucht naar Culemborg. Wijselijk besloten de Staten van Holland de nadelen van een weigering niet te zwaar te laten wegen en om Levy af te wijzen.

Dat de beoordeling van asielzoekers altijd een dilemma inhield, brachten de Culemborgse Raden in 1768 heel nuchter en openhartig onder woorden. Zij constateerden dat een asielzoeker zelden volkomen onschuldig was: het ging er veeleer om vast te stellen of hij niet te ver van de onschuld was afgedwaald.

Met dit al hoop ik het mythische karakter van de vroegere beeldvorming

[p. 95]

over Culemborg en Vianen aannemelijk te hebben gemaakt. Daar wil ik nog aan toevoegen dat, vanuit de Republiek bezien, de asielverlening in deze plaatsen een betrekkelijk marginaal verschijnsel was. Marginaal, omdat slechts enkele categorieën die met justitie in aanraking konden komen, in een asielplaats welkom waren. De asielverlening was bovendien marginaal omdat maar een gering percentage van de in problemen verkerende doodslagers en schuldenaren van deze mogelijkheid gebruik maakte. Zij konden ook een beroep doen op alternatieve, verwante vormen van bescherming - ik noemde reeds de ‘sûreté de corps’ van de hoge overheid voor schuldenaren.

Dit voert naar een ander kenmerk van de 17de- en 18de-eeuwse asielverlening: deze vormde allerminst een geïsoleerd verschijnsel, maar maakte deel uit van een heel stelsel van lokaal of regionaal geboden beschermingsvormen. Deze beschermingsvormen konden functioneren dankzij het bestaan van afzonderlijke plaatselijke en regionale jurisdicties. Deze versnipperde rechterlijke organisatie vormde weer onderdeel van een systeem van verregaande lokale en gewestelijke autonomie, dat tot 1795 werd gekoesterd, erkend en gehandhaafd. Binnen deze context konden Culemborg en Vianen eeuwenlang fungeren - niet als vrijplaatsen voor misdadigers en frauduleuze bankroetiers - maar als wijkplaatsen voor veelal bonafide doodslagers en schuldenaren.