Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 7

[p. 1]

Frans Wetzels
De Bredase kladschilder Kuningham in het werk van J.C. Weyerman

Zeer waarschijnlijk zou de Bredase kladschilder Johannes Kuningham volledig in vergetelheid zijn geraakt, als hij niet door Jacob Campo Weyerman onsterfelijk belachelijk was gemaakt. Weyerman vermoordde hem als het ware in de Levens-beschryvingen der Nederlandsche konstschilders en konst-schilderessen en schonk daardoor Kuningham het eeuwige artistieke leven. Deze kladschilder komt in meer werken van Weyerman ter sprake, onder andere in de Sleutel van Demokriets en Herakliets Brabandsche voyagie en in het Brusselse manuscript II 1608. Het is niet mijn bedoeling alleen maar aandacht te vragen voor biografische gegevens omtrent Kuningham, maar ook wil ik hier aantonen dat Weyerman uiterst betrouwbaar is in zijn Levens-beschryvingen. Misschien overdrijft hij wel eens, maar dat was zijn goed recht: hij was geen objectief historicus, maar in de eerste plaats een kritische tijd- en plaatsgenoot.

Natuurlijk had hij als kunstenaar kritiek op schreeuwerige en zelfgenoegzame ‘Apokrijfe Schilders’, zoals we uit zijn Vertoogh over die kladschilders in het Brussels manuscript uit 1730 kunnen opmaken. Daar noemt hij een kladschilder ‘de selfkant van het laken der Schilderkonst, en hij is ten opzicht van een Konstschilder, het geen een Kwakzalver is, ten opzicht van een Geneesheers, het schandael dier beijde beroepen’.

Weyerman bespreekt in het vierde deel van de Levensbeschryvingen enkele Bredase kladschilders zoals Baardstro, Baldi, Tens, Micharius, Van der Locht, Kuningham en ‘alzulke Breekebeenen’. De meeste aandacht krijgt Johannes Kuningham, de krekel die uit een bakoven gekropen is. Zo verhaalt hij op pagina 19 en 20 over de jeugd van deze bakkerszoon. ‘Den Historieschilder Kuningam was een Bredanaar by geboorte, en den eenigste Zoon van een Broodbakker, wiens welbeneeringde winkel doorgaans overvloeide van Heiboerinnetjes en Latynsche Schooljongens tegen het klokslag van achten, om kruidkoekjes te koopen, gelyk als de Antwerpsche Beurs op het uur van één is gestoffeert met geldelooze Kerkmuziekanten en aardsluije Tapytwevers, om aldaar den honger en dorst te verkakelen.’

Inderdaad was Joris Kuningam, de vader van onze kladschilder, jarenlang ‘Mr. Brootwercker’ in Breda. Zijn bakkerij was in het ‘root laken’ in de Karrestraat gevestigd, nu no. 7 (Miss Etam). Schuin tegenover deze bakkerij liep de schoolgang naar de Nieuwstraat langs de Latijnse school.

In het Brussels manuscript noemt Weyerman Joris Kuningam ‘een Schotsche Bakker’, toch blijkt deze in Breda geboren te zijn. Hij werd op 15 januari 1642 in de Grote Kerk gedoopt als zoon van Johannes Kunningam en Dieuwartgen Leenderts. Uit de vele vervormingen van de naam Kuningham kun je opmaken dat de bakkersfamilie in Breda, waar ook Engelse militairen gelegerd waren, als buitenlanders te boek stond. Zo vond ik in het archief de volgende verbasteringen: Kunnegom, Cuningham, Kinegom, Kinnegum, Kinichgom en Cuijnnijngham. De kladschilder ondertekent de acten zwierig met een J: Cúnnijngham, terwijl zijn vader een ongeletterde was en met een handmerk in de vorm van een K tekende. Volgens Weyerman wilde Papa Kuningham het aanzien van zijn fa-

[p. 2]

milie verhogen door zoonlief in Antwerpen te laten studeren. Elders kunnen we lezen dat de bakker die nooit ‘hooger wierd getytelt als Sinjeur, dan wanneer een Borger Tamboer hem een nieuwen Almanak kwam aanspreeken op den eersten van de Louwmaand’ zijn zoon in de leer deed bij de Bredase kunstschilder N. van de Leur, die hem fraai leerde kopiëren. Johannis van de Leur was ook de leermeester van Jacob Campo Weyerman en de veronderstelling ligt voor de hand dat beide jongemannen elkaar in het atelier vaak hebben ontmoet. Opvallend sympathiek spreekt Weyerman in deel III over zijn katholieke leermeester wiens voornaam hem niet bekend is. Johannis van de Leur werd in de kerk aan de Brugstraat gedoopt op 10 december 1655. Hij stamde uit een bierbrouwersfamilie. Van de Leur, een knap copiist van werk van Rubens, schilderde volgens Weyerman een portret van procureur Wilem van Bommel (‘een Boer- en Borgermelker’), die met zijn zus Josina van de Leur gehuwd was. Weyerman wist wel dat Van de Leur in Breda aan de tering gestorven was, maar niet wanneer. Monsieur Johannis van de Leur is op 6 maart 1694 in Breda gestorven en de tiende daar begraven; kennelijk verbleef toen Weyerman buiten deze stad.

Na zijn Bredase leertijd stuurde Papa Kuningham zijn zoon naar Antwerpen om ‘aldaer onder het opzicht van den braven Historie Schilder N.v. Schoor zijn Hof te maken bij den Koning aller Konstschilders, den Evangelist St. Lukas’. In het begin leek het nog wat te worden, maar al vrij snel interesseerde de bakkerszoon zich meer voor de floret dan voor het penseel, en leerde hij meer van dansmeesters dan van zijn Antwerpse historieschilder. ‘De fles en den hoepelrok waren de Taferelen dewelke hy dagelijks plaatste op den Schilderesel van zyn begrip, en zulks geschiede om de vermaken, vervat onder die beiden. Die studie rekte hy zo lang tot dat de Sinjoriaale schuldeischers hem najoegen by de zon en by de maan,..’. Twee Antwerpse doktoren, schuldeisers, achtervolgden hem tot in Breda, zoals uit een acte van 21 mei 1700 blijkt.

De oude bakker riep zijn verkwistende zoon terug naar de grazige oevers van Mark en Aa, maar ‘in stee van naerstiglijk te gaen schilderen, begaf hij zig met ijver tot vrijen, en hij wierp een oog van begeerte, op eene adelijke Spaensche Dame, genaemt Mademoiselle S. de Palma Carillo, dewelke om de tot alles kwaeds aenporrende Ledigheid te vermeijden Een Fransche Kinderschool had opgezet, en welgezien was bij de Roomsche Priesters.’ Uit een verkoopacte uit 1720 blijkt dat Mej. Susanna Maria de Palma Carillo een schooltje hield achter het grote huis ‘Het wapen van Amsterdam’ in de Karrestraat, nu op het terrein van Vroom en Dreesman. De afmetingen van dit gebouwtje waren: ongeveer 17 voeten lang en twaalfeneenhalve voet breed. Haar familie komt uit de Spaanse Nederlanden, waar haar vader Alonso en zus Angelina de Palma Carillo (wonend in Brussel) gronden en landerijen bezaten.

Kuningham maakte een onvergeeflijke fout om Weyermans oordeel te vragen over zijn beminde Susanna. Samen lopen ze naar haar huis en beklimmen een steile trap naar haar kamer, waar zij beide heren vriendelijk ontvangt. Jacob Campo Weyerman geeft een omslachtige beschrijving van het interieur: ‘Op het End van een lange Tafel, nabij een oude Leuningstoel, leij een groot verscheurt Boek, getijtelt de gulde Legende; en nevens het zelve een Rol Pleijsters, een Moffekas, een Hairborsteltie, verzelt met eenige Fransche en Kerkmuziekairties.

Op de Lijst van de Schoorsteen stonden eenige onpare Delfs Poroelyne

[p. 3]

kopies, en Schotelties, een koppel witte marmelade poties, en eenige meest leege Rossolie Flesies, beneffens een paer Spawater kanneties.’ In de kamer hangt ook ‘een leelijke oude Huijsklock, in een ijzere kas, die zooveel geluijt sloeg als een lijck in een doodkist, en voor zoo ver als mijn oordeel strekte, min diende tot eenigh gebruijk, als tot cieraet. Naest aen die stilstaende klok was een eerwaerde prent van O.L.V. van Montserat vastgespeet, en daertegens over hing aen een verroeste spijker een kuijfmuts met een Rood Strik’. In dit slordige interieur, rijkelijk behangen met spinnewebben, vervaardigt Susanna een sterke likeur ‘Rossolie’, die door haar vriend uitvoerig bezongen wordt. Ondertussen ‘had die Juffer een kleijn glaesie gespoelt in het waterpotie van een Leeuwerick, en toen viel zij aen het trakteeren’. Volgens Weyerman leek die drank op ‘verschaelde meede, gegeesselt met bruijne sieroop’. Hij weigert en ‘die protestatie bespaerde mij een siekte’; hij is blij als hij de frisse buitenlucht kan inademen. Kuningham vraagt zijn oordeel over die dame en Weyerman bespot hem als volgt: ‘Wacht dan Heer Kuningham tot dat ghij de veertig jaren van uw Beminde hebt bereijkt, en indien zij binnen die tijt niet ouder, of niet leelijcker is geworden, ben ik van advies dat ghij haer zult trouwen.’

Kort daarop trouwde Kuningham met haar, wat door de archieven bevestigd wordt. Op 15 april 1696 trouwen ze in de rooms-katholieke kerk aan de Waterstraat; om een wettig huwelijk aan te gaan verschijnen ze op 29 april voor de dominee in de Waalse kerk: ‘Le 29 d'Avril Jean Kinegom J: H: avec Susanne de Palme Carillo J: F:’.

Enkele jaren later wordt uit dit huwelijk een zoontje geboren, dat op 16 augustus 1700 in de Waterstraatkerk gedoopt wordt. De jongen krijgt de naam Johannes en getuigen bij de doop waren opa Giorgio Cunnijngham en tante Pauline Cunnijngham.

In ditzelfde jaar huurt schilder Kuningham een huis achter het grote huis ‘Het Wapen van Amsterdam’ in de Karrestraat. Bij dat huis was een prieeltje en misschien zat Zeuxis Kuningham daar met de portretschilder Philippus Vilaen te dammen, pijpen te roken en biertjes te drinken, zoals Weyerman dat vertelt in het vierde deel van de Levens-beschryvingen (blz. 120).

Het begraafboek van de Grote Kerk vermeldt de dood van Johan Kinnegom op 30 januari en zijn begrafenis op 3 februari 1719. Zijn weduwe, Juffr. Suzanna de Palma Carillo, overlijdt op 27 januari 1738.

In een vertoog over het betamelijke en het wanvoeglijke van de schilderkunst wijst Weyerman op fouten in schilderijen van enkele collega's, waarbij twee werken van Kuningham het zwaar moeten ontgelden. ‘Alzo onze Konstenaar zich had gewend aan het zien van vuur en vlam in 's Vaders Bakkery, verkoos hy tot zyn eerste ordonnantie den brand van Troijen.’ De inconsequenties op dit Griekse historiestuk waren o.a. Anchises met tabakspijpen in de rechterhand in plaats van de huisgoden, Julus smakelijk bijtend in een Schoonhovense fontijnkoek, Kreusa scharrelt vader en zoon achterna op gefestoneerde muiltjes en onder haar linkerarm een moffekas vol mutsen, linten en mouches. In de verte ligt het slot van Priamus, geschilderd naar het kasteel van Loon op Zand, dat door de Grieken met bommen en brandende kogels beschoten wordt.

Het andere schilderij vertoont de geschiedenis van koning Candaules, die zijn schone vrouw (in puris naturalibus) toont aan Gyges. Ook hier

[p. 4]

weer anachronismen: een gueridon met daarop een Oosterhoutse waterpot, een papier met Spaanse snuiftabak, een fles met Wacholdersap, een Latijnse spreuk op het ledikant.

De beschrijvingen van beide schilderijen treft de lezer ook aan in het anonieme werk Een gebraden Peertje, Voor de Liefhebbers der Schilderkonst, Gorinchem 1776. Dit werk heeft Geraldine Maréchal in de Mededelingen (p. 175 e.v.) uitvoerig besproken. Zo'n dertig jaar na de dood van Weyerman krijgt zijn plaatsgenoot Kuningham nog enkele pagina's tekst in dit boek dat geïnspireerd is op het vierde deel van de Levens-beschryvingen.

Kuninghams doeken, die zo vurig gekoloreerd waren als zijns vaders ongerezen bollen, zullen wel verdwenen zijn, maar zijn naam leeft voort in Weyermans werk. Toch wel vreemd voor iemand die ‘het oud spreekwoord in zijn persoon goedmaakte, dat die geen die geboren is, om een Ezel te zijn noit een Paard zal worden’.