Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 5

Erik de Blauw

(Persijnstraat 6, 1135 Ec Edam, 02993-67203)

‘Droomgezicht of eene waakheit’. Varianten van inleiding en vermomming en versluiering van vage en vaak verzonnen verhalen.

In De Rotterdamsche Hermes, het eerste, 59 nummers tellende tijdschrift van de in steeds wijder kring bekend zijnde Jacob Campo Weyerman, is de moralist, satiricus en journalist al vrij spoedig na de start van zijn de ‘echte’ nieuwstijdingen hekelachtig becommentariërende tijdschrift, begonnen met talloze anecdotes, roddels, commentaren, koffiehuiswaar- en wijsheden, straatverhalen en vriend en vijand bespottende berichten op te nemen. Alleen maar de ‘gewone’ kranten op een plagende manier volgen, was Weijerman vanaf het begin niet genoeg. De nummers van zijn eerste periodiek bestaan steeds maar voor een deel uit de gebruikelijke, grappige bloemlezing met commentaar. In het aanbieden van zo'n half-wekelijkse en al na 14 nummers wekelijkse potpourri van belachelijke hele en halve waarheden, tot verkneutering aanleiding gevende leugens en vermakelijke sterke verhalen, van rake typeringen en venijnige uitvallen, verschilt Weijerman niet van wat soortgelijke (doch meest kwalitatief mindere) schrijvers van satirische tijdschriften, zoals bijvoorbeeld Hendrik Doedijns, Jan van Gyzen en Hermanus van den Burg, al eerder dan 1720-1721 deden. Maar ik meen dat Weijerman in zijn keuze van de vorm waarin hij van week tot week zijn lezers ‘een' schat van zeer geestige en kortswylige Aanmerkingen over het gedrag der hedendaagsche Waerelt’ aanbood, voortdurend pogingen ondernam om enige originaliteit te bereiken.

Satirische tijdschriften bestonden in het begin van de ontwikkeling van het ‘genre’ voornamelijk uit het op hekelende wijze weergeven van achtergrondinformatie, verzinsels, verdachtmakingen, verhalen en meningen over tamelijk actuele gebeurtenissen en personen. Dit alles is dan altijd op Horatiaanse wijze grappig en moralistisch bedoeld, zoals Weijerman op pagina 332 van De Rotterdamsche Hermes zegt, als hij schrijft: ‘Een Autheur moet zyn' Lezer vervrolyken en onderrechten [...]’. Een karakteristiek van deze tijdschriften is ook - en tevens ligt hier volgens mij een criterium om de diverse 18e eeuwse hekelende periodieken te verdolen in groepen van meer en minder goede - de persoonlijke, de eigenzinnige manier waarop de schrijver de ‘berichten’ wist te introduceren. Het van week tot week moeten weergeven van nieuwsfeiten (hoe weinig feitelijk doorgaans ook) en aanmerkingen op een komische, stekelige en bijzondere wijze legt de auteur de zware taak op het publiek te boeien, en vooral te blijven boeien. Want niets is dodelijker voor een satire dan saaiheid en het ontbreken van verrassingen. De satire dwingt de auteur dan ook tot het bedenken van een flinke en vooral gevarieerde reeks introducties van onderwerpen die toch steeds weer betrekking

[p. 460]

hebben op de eeuwige de mens aanklevende thema's deugd en ondeugd. Je kunt niet alsmaar schrijven dat je dit of dat berichtje in die of die krant gelezen hebt; dat wordt vervelend. Je kunt niet steeds maar zeggen dat een of ander schandaal of komisch voorval je via een betrouwbare zegsman ter ore is gekomen, hoe effectief dit middel van ‘ontlening’ ook nu nog blijkt te zijn om journalisten en multinationalbonzen in het geweer te brengen. Je steeds weer op dezelfde manier beroepen op geschreven bronnen en zegslieden is vervelend en bovendien werkt het onstuimige groei van wantrouwen jegens de berichten èn de daarover geschreven hekelingen in de hand. Het eerste wil geen enkele serieuze journalist en het tweede wil zeker een weekbladauteur als Weijerman niet. Hoe dus de standaardintroductie van de betrouwbare bronnen en welingelichte kringen - die er natuurlijk, gezien de aard van het werk, in de hekelschriften van Weijerman c.s. niet werkelijk zijn geweest - te omzeilen en bij de nieuwsgierige lezer die veel ‘verlokkend ooft’ beloofd is, steeds weer op een nieuwe manier met dat soms muffe, des te vaker echter stinkende of welriekende fruit aan boord te komen? Je moet je verhalen, die toch meestal uit eigen schrijfkoker of duim komen, steeds weer anders laten beginnen, steeds weer een overpeinzing, een anecdote, een geintje, een beschuldiging, verdachtmaking of een stuk achterklap of een ruzie in een nieuw of vermaakt, doch immer vermakelijk kostuum laten opdraven. Ik meen dat Weijerman onder andere door de wijze waarop hij voortdurend met nieuwe vermommingen zijn in- en uitvallen op het papier weet te krijgen, gerekend moet worden bij het groepje goede tijdschriftauteurs.

Een grote hoeveelheid voorbeelden van verschillende, meest nieuwe en vaak verrassende vormen, waarin steeds weer de werkelijkheid min of meer geweld wordt aangedaan, dan men zonder moeite vergaren uit het satirische tijdschriftenoeuvre dat door Weijerman gemaakt werd. Ik noemde het vorige jaar al enkele door hem gehanteerde hekelmanieren, zoals de fabel, het raadsel, de vertellende munt, de gefingeerde ingezonden brief (zie: Med. pp. 409-411). Als ik mij nu beperk tot Weijermans eersteling op tijdschriftgebied, opdat u allen een en ander nog eens in uw eigen exemplaar van De Rotterdamsche Hermes kunt nalezen, kan ik toch al een grote verscheidenheid aan vermommings- en introductievondsten verzamelen. Ik wil u nu een aantal voorbeelden geven.

Het zal u direct opvallen dat Weijerman aan een nieuwe vorm steeds tijdelijk (een nummer of vier/vijf gemiddeld) de voorkeur geeft, alvorens met een andere vorm te komen. En hoe meer de jaargang vordert, hoe meer en hoe sneller Weijerman varieert en diverse vormen in één enkel nummer hanteert. In de eerste 14 (kortere) nummers begint Weijerman steeds traditioneel met ‘ik sprak laatst een heer’, ‘ik hoorde onlangs’, ‘ik las gisteren’. In nummer 9 is al wel het eerste Raatzel in versvorm, het volgende nummer bevat er ook een. Dan in het eerste langere nummer een Inventaris van een aantal curieuze zaken, waarbij Hermes gelegenheid heeft om Argus weer eens te grazen te nemen. Dan weer een Raatsel, dat ik u al eens voorlas. In nummer 18 de eerste door Hermes beluisterde samenspraak (tussen het 's nachts tot leven gekomen beeld van Erasmus en een mank leeuwtje). In nummer 19 geeft hij weer een Raadsel en bespreekt hij een gevonden manuscript. In het volgende nummer verschijnt de eerste ingezonden brief en in nummer 22 het eerste Raadsel in prozavorm. Terwijl een begin in nummer 18 nog luidt: ‘Hermes heeft wel gedroemt of gelezen’, droomt Hermes vier nummers verder al zondermeer en wel over een kabouter of demon. In het daaropvelgende nummer (23) valt Hermes bij het lezen van Democritus in slaap en droomt. Verder volgen in dit nummer nog een waarschouwing en enkele ingezonden brieven. In 24 vertelt een demon die uit een schelling is gesprongen over zijn verblijf in diverse beurzen en verder staat er weer een ingezonden brief in en het vreeslyk nachtge-

[p. 461]

zicht van Hermes, een relaas over alweer een nachtelijke tocht van de in slaap gevallen Hermes, die begeleid wordt door een kabouter of demon. In nummer 26 (abusievelijk genummerd als 29) heeft Hermes een toverring van een demon gekregen waarmee hij zich razendsnel kan verplaatsen. Slapeloosheid brengt hem ertoe om rond middernacht eens wat te gaan reizen met de ring. Nummer 27 begint met de zin: ‘Al weder Brieven, Lezer.’ Hermes vindt het dan blijkbaar al niet meer nodig de ingezonden-brieven-truc uitgebreid in te leiden. In de verdere nummers is er voortdurend sprake van rond het spookuur een al of niet slapende Hermes bezoekende demonen, steeds meer ingezonden brieven, waarschuwingen en advertissementen. In 30 gaat Hermes op stap met de Waarheit in eigen persoon en in 37 heeft hij een nieuwe vondst: een Savojaar stapt binnen met een toverlantaarn. Er volgt een dialoog tussen de plaatjesprater en Hermes die doorloopt tot in het volgende nummer. Dan weer verder zondermeer dromen (p. 245; p. 282), een toepasselyke verschyning (p. 263), een Heer N... die op gegeven ogenblik zo vlug vertrok dat Hermes niet wist of hij met een droomgezicht of waarheid van doen had (p. 342). En tenslotte nummer 55 met een fraai, bijna surrealistisch begin: de studeerkamer van Hermes wordt plotseling groter, alle voorwerpen komen tot leven of veranderen van vorm en kleur, alvorens de Outheit met haar gevolg komt opdraven.

Uit mijn opsomming blijkt een voorkeur van Weijerman voor nachtelijke arbeid - ook blijkbaar toen al gebruikelijk in de journalistiek - en voor dromen. Steeds minder publiceert hij daarentegen als zodanig aangeduide raadsels. Ik vind dat een volgend keer iemand eens moet nagaan of in de overige tijdschriften van de bepaald niet dromerige, naar wel vaak zeer raadselachtige Weijerman een bepaalde voorkeur van hem waar te nemen is voor introducties van droomgezichten en vermommingen van de waarheid.

Tot slot nog een kleine observatie die hoegenaamd niets met het voorgaande te maken heeft, althans op het eerste gezicht. Ik noemde Weijerman zoeven ‘raadselachtig’ en ik deed dat om meer dan één reden. Een raadsel lijkt namelijk nog steeds, en immer meer de leeftijd van Jacob Campo. Ik sprak al eens eerder over een ander geboorte jaar van hem dan 1677 (zie: Med. pp. 272-273) en ik moet het er nu weer even over hebben. In De Rotterdamsche Hermes spreekt Hermes op pagina 152 namelijk over zijn leeftijd. Hij noemt zich circa 52 jaar. Teruggerekend vanaf het jaartal van deze mededeling (1721) moet Hermes dan omstreeks dezelfde tijd als het genootschap Nil Volentibus Arduum (1669) geboren zijn. Is dit nu misrekening van een half dromende Hermes, alias Weijerman, is het bewuste verandering van leeftijd en daardoor verdoezeling van de identiteit van de auteur die schuilgaat achter het pseudoniem Hermes, is het gewoon slordigheid, is het een ‘gebruik’ in satire, of, om op een niet geheel geslaagde wijze een manier van spreken van de geruchtmakende Abderiet te imiteren, ben ik gewoon een muggezifter die op vliegestrontjes let. Het wordt tijd dat er een onderzoek naar de juiste geboortedatum van Weijerman en diens pseudo- en/of heteroniemen gedaan wordt. Ik beloof niets, maar ik lees en reken voorlopig nog wel even verder.

(Observatie, gehouden op de grondvergadering van 9-1-1982)