Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 3

Erik de Blauw

(Persijnstraat 6, 1135 GZ Edam)

Een drietal korte observaties bij werk van Weijerman

Een merkwaardig geval, en een van die heerlijke onvolmaaktheden die we steeds weer in 18e eeuwse teksten aantreffen, kwam ik tegen bij Weijermans blijspel De Hollandsche Zindelykheyt. Dit in 1713, 1717 en omstreeks 1725 verschenen toneelstuk bevat bij alledrie de drukken een lofdicht van de hand van de Delftse historie- en portretschilder Thomas van der Wilt, die naast kunstschilder en als zodanig omstreeks 1699 leermeester van Weijerman, ook af en toe schrijver was van gedichten ter introductie en aanprijzing van teksten, ondermeer van Poots Mengeldichten uit 1716, en van een boek van Antoni van Leeuwenhoek uit 1718. De titel van Van der Wilts lofdicht bij Weijermans stuk luidt: Op het BLYSPEL DE HOLLANDSCHE ZINDELYKHEYT Door⁺⁺⁺. (overigens is dit gedicht te vinden in de Med. no 20, p. 206). In het vers wordt gesproken over een dichter die onlangs in Brabant liet horen ‘Zyn schellen toon, door Demokryt’, waarmee bedoeld is een anoniem verschenen toneelstuk dat Weijerman omstreeks 1705 in Gent publiceerde (Democritus en Heraclitus Brabantsche Voyage). De versregels 21 tot en met 25 luiden dan:

Dus vind zyn Geest aan alle kant
Steeds nieuwe stof tot Boerterije
En Ernst, dewijl de zotternije,
Haar Rolle speelt in ieder Land,
Tot leering en vermaak der Schrand'ren:

En dan komt het, versregel 263 ‘Vaar dus al voort, ô! ....’ De volgende versregel eindigt op het woordje van, dus moet de voorgaande regel ook eindigen op de rijmklank an. Het is duidelijk dat het weggelaten rijmwoord ‘Weijerman’ moet zijn. De aardige onvolmaaktheid is nu, en die onvolkomenheid kan wijzen op slordig corrigeren, dat in de 2e druk regel 26 ook eindigt op puntjes, maar dat in de 3e druk (de onder auteursnaam verschenen verzameluitgave van Weijeimantoneelstukken) de titel van Van der Wilts gedicht wel bevat: Door⁺⁺⁺, en dus de anonimiteit handhaaft, maar in regel 26 nu de puntjes zijn vervangen door. Weyerman!, en dus de anonimiteit van het toneelstuk opheft. Maar ja, Van der Wilt was in de eerste plaats kunstschilder, Weijerman rommelde vaker met namen, pseudoniemen en anoniemen en ook tegenwoordig maken zetters nog fouten.

Een van de grote problemen waarvoor de lezer van een satirische tekst zich gesteld ziet, is dat van de betrouwbaarheid van de al of niet op indirecte, verborgen wijze vermelde feiten. Hoe bedekt ook de satiricus zijn te hekelen personen en zaken omschrijft, hij kan er niet onder uit om zijn lezers af en toe door vermelding van een duidelijk gegeven een herkenningspunt te bieden, aan de hand waarvan die lezers de hekeltekst als satire kunnen herkennen en waarderen. Zulke herkenningspunten in het satirische werk van Weijerman lijken mij genoemde jaartallen, titels van boeken en tijdschriften, plaatsnamen, regelmatig herhaalde persoonsnamen, scheldnamen en karakteristieke omschrijvingen van personen. Zo is bijvoorbeeld met de plaatsnaam Abdera altijd Breda bedoeld en met Abderieten de inwoners van die stad, en met Argus, honderdoog of Overtoomse tapper altijd Hermanus van den Burg, de auteur van de Amsterdamsche Argus en kroegbaas op de Overtoom, die ook duidelijk herkenbaar is achter de naam Hermanus van der Slot. Zo'n herkenningspunt lijkt mij ook een jaartal vermeld op pagina 78 van Weijermans

[p. 273]

eerste tijdschrift de Rotterdamsche Hermes. Dit jaartal roept echter direct een groot probleem op. Ik geef U de gehele passage: ‘In het jaar 1672, toen Hermes zoo vlug was als een huismosje van zes weken, en zoo doodelyk op Korinna verlieft, dat hy 's nachts boven de tien of twaalf uuren niet rusten kon, ten zy hy een douzyn kapittelen las in de Reisbeschrijving van Bourgogne en Champagne, vereerde hy op een Haagsche Kermis aan zyne Maitresse een papiertje vol zwarte Mouches, benevens dit nevensgaande Vaersje (...)’. Volgt een gedichtje van acht regels over de mouches van Korinna. Waar het probleem ligt is duidelijk voor de aanwezigen, namelijk in het jaartal 1672; vooral omdat ieder goed verstaander als ware naam van Hermes in dit verband onmiddellijk zachtjes voor zichzelf zal mompelen: ‘Weijerman’. Maar wat dan te denken van het bekende geboorte jaar van onze Jacob, 1677, volgens Rehm door getuigen duidelijk genoemd en vastgelegd, wat te denken van het protret van de hand van Troost met in de gegraveerde versie van Houbraken in de Historie des Pausdoms (1725) de mededeling Aetatis 48? Volgens de passage in de Rotterdamsche Hermes was Hermes jong, verliefd en in staat tot gedichten schrijven en wijn drinken. Dan zal hij toch minstens een jaar of zeventien geweest zijn. Dus geboren omstreeks 1655, dus zeer hoogbejaard gestorven en al door een ongeveer zevenjarige Troost geschilderd en dus verder altijd een verkeerd geboorte jaar opgegeven? Of toch maar eenvoudiger: toch een drukfout, toch een andere persoon die in de Rotterdamsche Hermes Hermes wordt genoemd, toch geen herkenningspunt en dus toch een bijna overbodige observatie?

Veel in het werk van een 18e eeuwse satiricus blijft voor de moderne lezer onduidelijk en raadselachtig. Des te moeilijker wordt het voor die lezer als de schrijver bewust, afgezien van gebruikelijke satiretechnieken, feiten verzwijgt en verdoezelt of de mededeling opzettelijk onhelder maakt. Een dubbele moeilijkheid ondervindt de huidige lezer bij een satireschrijver die het nog in de 18e eeuw zeer geliefde genre beoefende van het raadselvers. Dit oeroude genre was in de tijd van Weijerman vooral populair als gedicht met sterk erotische, vaak scabreuse inhoud, en natuurlijk als probaat middel om personen te hekelen. Ook Weijerman heeft het enigma-genre beoefend. Er doet zich echter iets merkwaardigs voor, om niet te zeggen raadselachtigs. Ik tel in het oeuvre van hem een zevental tekstjes (zes daarvan zijn gedichtjes) die de titel raadsel dragen. Het merkwaardige nu is dat Weijerman in zijn Rotterdamsche Hermes maar liefst vijf raadsels publiceerde en dan verder één in zijn Amsterdamsche Hermes en één in de Doorzichtige Heremyt. Verder publiceerde hij geen als zodanig aangeduide raadsels. Beviel het genre hem toch niet zo? Of noemde hij raadsels voortaan alleen maar niet meer zo, maar betitelde hij ze als sprookjes, een vanouds aan het raadsel verwant genre met nogal eens in de 18e eeuw een satirische inhoud en bovendien als term in toenemende mate en veelvuldiger door Weijerman gebezigd in de jaren na de Rotterdamsche Hermes? Een antwoord op deze vragen kan ik U nu nog niet geven. Wel kan ik nog vertellen of Weijerman leuke raadsels schreef. Ik moet bekennen dat ik er niet van ondersteboven ben, al moet ik ook zeggen dat één raadsel voor mij nog steeds een raadsel is. Zeer duidelijk is wel dat de oplossingen meestal gezocht moeten worden op het terrein van de erotick. Tot slot wil ik U nog een meer onschuldig voorbeeld voorlezen dat voorkomt op pagina 72 van de Rotterdamsche Hermes:

Ik ben in vryheit en in Tralien gansch koen.
Ik durf me in Razerny en in Fortuin betrouwen,
En altoos in gevaar of zekerheden bouwen.
In 't leger ben ik en gestaâg in garnizoen.

Ik ben verbittert, 'k heb geen deel in Bedelyden,
Maar dubbel weer in het Verraat.
'k Ben 't laatste in een kwâ maar, de derde in het verblyden,
In Ryn de Prezident, in vrees de tweede Maat.

[p. 274]

 

De Groote Willem vond my nimmer in zyn Hof,

 

In raillerie nochtans moest hy myn hulp gebruiken.

 

Ik was in Ryswyk, en ik gaf het Loo den bof

 

Om Oesters, Cavejaar, Garnaat en Alikruiken.

 

 

 

Nu raat my eens, want zwart bemin ik meer dan wit,

 

En blyf in Honslaarsdyk wat Vorst het ook bezit.

[Rrraadsel]