Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 2

[p. 129]

[Nummer 13]

Bernd Luger

(Koninginneweg 91, 1075 CJ Amsterdam)

I. Nog een minnares van Weyerman.

Het Dagboek van Jacob Bicker Raije 1732-1772. Naar het oorspronkelijk dagboek medegedeeld door Fr. Beijerinck en Dr. M.G. de Boer (...) Tweede druk, H.J. Paris, Amsterdam, (z.j.), p. 251/252:

‘Mevrouw de Weduwe Pistelassie was op 2 April 1757 in hoogen ouderdom overlede. “Sijnde, zoo gesegt wordt, in haar tijd een seer groot liefhebster geweest”. Op haar zou het bekende “boekje onder den naam van 't leeven van Koriska door een sekeren Campo Weyerman”, gemaakt zijn. De man moet indertijd zeer in haar gunst hebben gestaan, maar later was de liefde in haat gekeerd en blijkbaar uit wraakneming had de verstoeten minnaar het boosaardige boekje de wereld ingezonden.’

Nieuwsgierig geworden naar dat boosaardige boekje heb ik het nochtans nergens aangetroffen, dat wil zeggen: het wordt niet vermeld bij Buisman, Waller of de catalogus van Frederik Muller (1893) en evenmin onder werken toegeschreven aan Weyerman.

[Red.: zie een kort kommentaar hierover aan het eind van het stuk]

2. Een aankondiging van een Oog in 't zeil

Een gemutileerd fragment van een kranteknipsel uit een krant van onbekende naam en datum, maar in ieder geval uit 1780, aangetroffen in en verwijderd uit een 18e-eeuws schutblad:

‘Een der geestrykste Werken (en naar het origineel Handschrift gedrukt) van den alom berug(...) getyteld: HET OOG IN HET ZEIL, in vyftig Geestige, Vermaaklyke en Boertige Vertoo(...) zyne Detentie op de Gevangenpoort; word heden uitgegeven by de onderstaande Boekhandelaren (...) in Quarto, vercierd met een fraaye Tytelplaat en behelst vele lezenswaardige en koddige S(...) Oogmerken des Schryvers; deszelfs Geestig Karacter; Satyrike Beschryving van een Gezelschap (...) Tooneel-Rymers; Sylla's Geest; Koddige Beschryving van een Wynhuis en deszelfs Gezelschap (...) Studenten; de Kikvorsch en de Haas; het Karakter der Blooheid; Geestige Schertsen over (...) spraak; de Zwemmer; koddige Reis- en Scheeps-Journaal; Leefwys der Jongelingen; de Vers(...) Brief met dubbeld Port; Vryplaats Voorval; Snaaksche Spokeryen; Het Menschelyk Geheugen; (...) de vrees des Doods; Harderspel; Beschryving van een Salet; Koddig Huwelyk; van een Giersklaau(...) Vertelling van een Schoenlapper; de Boer die den Ambagtsheer had vertoornt; het Rampzalig (...) Oordeel van Twee Makelaars daar over; Kuruis en Fulvia; de Versmadende Weduw; een Jong(...) Nadenken der Vorsten; de Wetten; de jonge Martelaar der Liefde; het Kasteel in Rep en Roer (...) Sanhedrin; Historie van Negen Toveressen; Beschryving van eenige Rymende Bloedelooze Diertje(...) alles zonder Kontanten; Koddige Ontmoeting in een Dorps-Herberg en snaaksche Discoursen; versche(...) waarde der Schoonheid; Schildery van een kalen Edelman die het Goud vloekt; eenige Vertelling(...) Narren; Gezelschap vol Haken en Oogen; Beschryving der Liefde; Sint Andries; het Schietgebedeke d(...) Raad van een Vader aan zyn Zoon wegens de Vrouwen; de Verschalkte Heremiet enz.

Hoewel dit Werk diende gesteld te worden op den prys van vier Guldens, zoo zyn de Uitgevers te rade (...) de Bezitteren der andere Werken dezes Geestigen Schryvers te gemoete te komen) het zelve van nu af tot ult(...) af te leveren voor den zeer geringen prys van 1 Guld. 16 stuiv., en op best Schryfpapier voor 3 Guld., doch (...) eenige Exemplaren over zyn, zal men dien Prys verhoogen tot 4 Guld. op ordinair en 5 Guld. 5 stuiv. op

[p. 130]

Schryfpapier (...)

Dit Werk word afgeleverd te Arnhem by Moelman; Amsterdam Verlem; 'sBosch Pallier; Delft Verbeek; Deventer Karsen(...) Dordrecht Blussé; Gouda Verblaauw; Groningen L. Huizingh; Haarlem Bohn; 's Hage van Drecht; Hoorn Verhande; Leeuwarden Cahais; Middelburg van Os; Rotterdam D. Vis; Schiedam Poolman en te Utrecht by J. Visch.

3. Weyerman redivivus.

De NRCt meldde onder de kop Familieberichten:

De heer en mevr.

WEYERMAN- TROëDSSON geven met vreugde kennis van de geboorte van hun zoon

ROBERT JAN CAMPO

's-Gravenhage, j juni 1967.

Bronovolaan 14.

Tijd. Ziekenhuis Zuidwal.

4. Over de Hollandsche sinnelykheid.

Waller noemt onder nummer 1856 (De uitgave van 1713) enige vermeldingen: Bibl. Letterk. II blz. CCXXII no. 8533; Hilman I. 2809; Ned. Spectator 1895, 361. Deze laatste vermelding betreft een bijdrage van (Hendr.) Wolfgang (van der Mey).

De Catalogus Nederlands toneel Samengesteld door Lucie J.N.K. van Aken I. Oorspronkelijke stukken, Amsterdam, 1954, noemt twee exemplaren in het bezit van de Amsterdamse UB. Het betreft steeds de editie waarin De Hollandsche zinlykheid (sic) wordt gecombineerd met Den Persiaansche zydewever, Demokriets en Herakliets Brabandsche voyagie, den Antwerpsche courantier, De gehoornde broeders, ‘benevens eenige uyt het Gr. vert. gezangen van Anakreon, voorz. met de sleutel van het geheele werk. Z. pl. Gedr. voor den autheur (c. 1730?) 4^o. - Met portr.’

Het ex. sign. 632 D 22 op groot papier, het andere ex. draagt de sign. 691 B 115.

J. ten Brink, De Oude Garde en de Jongste School dl. II, Amsterdam, 1891, p. 59 noemt de ‘verdienstelijke studie’ van A.C.L. (waarsch. A.C. Loffelt) over de Hollandsche Sinnelijkheid in de Haagse krant Het Vaderland. Dat stuk moet dan in of kort voor 1891 verschenen zijn.

Worp in Geschiedenis van het drama en van het toneel in Nederland, deel II Groningen, 1908, p. 192 vindt dat de stukjes van Campo Weyerman hier rustig onbesproken kunnen blijven, ‘zij zijn waarschijnlijk nooit vertoond’. In literatuur over de Amsterdamse schouwburg, noch in tijdschriften voor toneelkritiek - zoals De Tooneelkijker 1816-1819 - ben ik ooit vermeldingen van Weyerman tegengekomen.

5. Negentiende-eeuwers over Weyerman

Het lezen in Weyerman mag dan te prefereren zijn, ook oordelen van het nageslacht over Weyerman verschaffen veel leesgenot.

Ziehier een kleine bloemlezing:

5.1. J. Immerzeel Jr., De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, Beeldhouwers, Graveurs en Bouwmeesters, van het begin der vijftiende eeuw tot heden. Deel III, Amsterdam, 1843. PP 231/232:

‘Weyerman (Jacob Campo) was een niet onverdienstelijk bloemschilder, doch is minder beroemd door hetgeen hij met het penseel verrigt heeft, dan berucht door zijne meestal verfoeielijke en faamroovende gedichten, prozaschriften en schelmachtige handelingen, die hem ten laatste een gergtelijk

[p. 131]

berokkenden, waarbij hij tot een levenslange gevangenis te zijnen koste verwezen werd. Hij stierf in den kerker in 1747, 68 jaren oud.

Weyerman is de schrijver van de Levens der Schilders, die in 4 deelen in quarto uitgegeven zijn; doch dit werk is weinig anders dan de in zijnen ellendigen stijl omgewerkte Schouwburg der Kunstschilders en Schilderessen van Houbraken.

5.2. W.P. Sautijn Kluit, die met zijn studie Jacob Campo Weyerman als journalist in Bibliografische Adversaria, 2e deel, no. 7, blz. 125-126, Nijhoff's Bijdr. enz. N.R. 7e deel, blz. 193-245, een en ander eveneens verschenen in de Bijdragen voor Nederlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, en daaruit overgedrukt, de geestelijke vader van alle Weyerman-studie is, begint zijn studie met een aanhaling uit J. van Lenneps Ferdinand Huyck. In zijn roman heeft Van Lennep de Amsterdamse hoofdschout een geheime handlanger, Zacharias Heynsz geheten, toegevoegd, die hem berichten omtrent de beruchte Jacob Campo Weyerman toespeelt.

Veel merkwaardiger dan dat bericht zelf, dat niet meer bevat dan dat Weyerman de Loge der Vrijmetselaren in de Stilsteeg met een toespraak geopend heeft, is de levensbeschrijving van deze Heynsz, die Van Lennep aan deze passage in hoofdstuk XI laat voorafgaan. Van die levensloop namelijk, waarvan Van Lennep zelf opmerkt dat die even avontuurlijk is en kan wedijveren met die van Gil Blas of Guzman d'Alfarache, valt juist de grote gelijkenis op met de misschien op dezelfde bronnen teruggaande lotgevallen van onze held Weyerman, zoals we die kennen uit Kersteman. Moeder Heynsz diende in 't leger, zoonlief tekent en schildert, raakt in Frankrijk aan het zwerven en bevriend met Cartouche. Een aantal malem belandt hij onschuldig in de gevangenis en trekt daar door zijn schranderheid de aandacht van de autoriteiten. Ontslagen uit het gevang wordt hij dan politiespion.

Was aan Sautijn Kluit déze parallel ontgaan, een ander had die juist wel opgemerkt in Noord en Zuid XIII:I (189) schreef J.H. van den Bosch een artikel over Van Lennep en de achttiende eeuw.

Van den Bosch laat zien hoe Van Lennep met allerlei 18e-eeuwse bronnen, zoals Van Effens Hollandsche Spectator in de weer is voor zijn couleur locale. Maar dan:

‘Ter wille van de curiositeit alleen herinneren we nog aan de lotgevallen van Baron van Lintz, van Andries en Sander, van Heynsz: de Schelmen-roman was in de 17de en vooral niet minder in de eerste helft der volgende eeuw een in Europa algemeen geliefkoosd genre en het aantal beruchte grootheden in levenden lijve was toenmaals niet gering: Heynsz' avonturen met name worden ongetwijfeld in hunne levens teruggevonden en ten deele zijn ze ontleend aan de historie van dien Jacob Campo Weyerman, schilder en schrijver + 1747, over wien, ellendiger gedachtenis, meer is geschreven dan noodig was. O. a. had ook deze Weyerman, die in Hoofdstuk XI tusschen andere “historische personen” prijkt, zaken gedaan met Cartouche, den welbekenden gauwdief, in 1721 geradbraakt.’

Al met al een aardig grapje van Van Lennep: een politiespion met trekken van Weyerman, die Weyerman moet bespieden.

Voor de volledigheid vermeld ik nog enige andere plaatsen, waar Sautijn Kluit Weyerman bespreekt: nl. in De 'sGravenhaagsche Courant, overgedrukt uit de Mededelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1874-1875, Leiden, 1875, p. 27, en De Hollandsche Leidsche Courant, overgedrukt uit de Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, 1870-1871, Leiden, 1871, p. 31.

5.3. Een mooie levensbeschrijving van onze held treffen we aan in het Biografisch Handwoordeboek van Nederland, behelzende de Levensbeschrijvingen van personen die zich in Nederland bekend hebben gemaakt; (...) door J.C. Kobus en Jonkhr. W. de Rivecourt, deel III, Zutphen, 1870, pp. 387-389. Hun oordeel herinnert ons aan dat van Immerzeel.

‘WEIJERMAN (JACOB CAMPO) werd geb. te Breda 9 Aug. 1677 en + in 1747.

[p. 132]

Zijn vader had in zijne jeugd als lakei gediend; zijne moeder Lijs Sint Mourel, als dienstmaagd uit eene herberg ontvlugt, had in mansgewaad als tamboer dienst genomen, en was tot sergeant bevorderd, toen bij 't beleg van Bonn eene wond hare kunne aan den dag bragt en zij haar afscheid kreeg met een jaargeld van f 200. Bij de geboorte van Jacob Campo hielden zijne ouders eene kroeg; doch lieten hem vlijtig ter school gaan, waar hij al vroeg blijken gaf van een' schranderen en vluggen geest. Daarna ontving hem P. Santvoort, pred. op 't Woud, onder zijne leerlingen, waar hij zich zeer geschikt gedroeg en goede vorderingen maakte in de fraaije letteren; terwijl hij gelegenheid vond, zijnen lust in de teeken- en schilderkunst te voldoen in 't naburige Delft bij T. van der Wilt. Tot zijne ouders teruggekeerd, zou de uitoefening zijner kunst hem welligt roem en een goed bestaan bezorgd hebben, indien zijne losbandige levenswijze hem niet gedrongen had, heimelijk het ouderlijke huis te verlaten en zich naar Antwerpen te begeven. Het lust ons niet, hem in zijne omzwervingen te volgen en een tafereel op te hangen van zijne veelvuldige minnarijen en losse streken; wij willen slechts hier en daar iets aanstippen. Tusschen Parijs en Lyon ontmoette hij in eene herberg den beruchten Cartouche, die, na gemaakte kennis, als vogel van eenerlei veeren, hem eene beurs met Louis d'or en vrijgeleide door zijne bende schonk. Over Zwitserland en Duitschland naar zijne geb.-plaats teruggekeerd, vond hij zijne ouders overleden, en eene nalatenschap van f 600. Hij zette zijne leefwijze op zulk een' voet voort, dat de regering van Breda hem uit de stad en baronnie verbande. De wijk genomen hebbende met zijn liefde naar Londen, vervaardigde hij eenige schilderijen voor aanzienlijke hovelingen, zelfs voor koningin Anna. Te Oxford oefende hij zich eenigen tijd in de geneeskunde; daarna te Amsterdam door eene listige streek in 't huwelijk getreden, hield hij zich daar eenigen tijd op, ontving een bezoek van Czaar Peter I, die zoo veel behagen' vond in zijn vluggen geest en snedige kwinkslagen, dat hij hem met den titel van geheimraad en hist.-schrijver mede naar Rusland wilde nemen; doch Weijerman had daarin geen lust. Vervolgens trad hij in de broederschap der Vrijmetselaren. Als vuige pasquilschrijver maakte hij het zo bont, dat hij naar Vianen moest wijken; waar zijne kwaadaardige schimpzucht hem in de gevangenis bragt, en toen hij pogingen aanwendde om te ontvlugten, werd hij naar den Haag gevoerd, en 22 Julij 1739 veroordeeld tot eene levenslange gevangenis op de Voorpoort. Behalve in 't schrijven van boeken, vond hij uitspanning in het opvoeden en tam maken van muizen, die op zijn fluiten te voorschijn kwamen en uit zijne hand aten. Zijne avontuurlijke levensgeschiedenis toont duidelijk, dat hij een deerlijk misbruik maakte van zijne talenten, een onzedelijk mensch en verachtelijk fortuinzoeker was, die moedwillig den breeden weg opliep. Wij zouden eene lange lijst zijner schriften kunnen afschrijven uit het Naamregister van Abcoude en Arrenberg, indien zij thans nog eenige waarde hadden; maar vermelden alleen: De levensbeschrijv. der Nederl. konstschilders enz. 4 dln. in 4to, niet om den tekst, die in een' ellendigen stijl uit A. Houbraken is omgewerkt, maar om de fraaije portretten van J. Houbraken.

6. Nogmaals het auteurschap van Het oog in 't zeil.

De Mededelingen 10 (p. 106) somt L.R. Pol een aantal redenen op waarom hij twijfelt aan Weyermans auteurschap van Het Oog in 't Zeil.

Zijn overwegingen geven mij enkele bedenkingen in de pen.

Pols eerste argument is gelegen in de stichtelijke lectuur die Weyerman schreef teneinde zijn mogelijke gratie niet in gevaar te brengen. In dit verband herinner ik aan enkele passages in Zeldzaame Levens-Gevallen die voor twijfel kunnen zorgen.

‘De uytvoering van dit Vonnis, was het Non plus Ultra van de Bedryven van Campo Weyerman, niet dat hy daarom bedreyveloos in de Gevangenis bleef, want hy deed zedert door zyne Werken die hy'er ontwierp, nog veel van hem spreeken’ (editie 1763, p. 105)

[p. 133]

Met die werken kunnen in ieder geval niet de Vertoogen bedoeld zijn, die immers pas in de biografie zelf afgedrukt werden. En verder, zou de omstreden ontsnappingspoging niet evenzeer een mogelijke gratiëring in de weg hebben gestaan?
Pols tweede argument is de afgeslotenheid van de gevangene met als gevolgen: geen nieuws uit de buitenwereld, geen prikkel om een periodiek te schrijven, maar ook: geen gelegenheid om teksten naar buiten te smokkelen. Maar de biografie spreekt van bezoekers en verder suggereert Pol over nauwkeurige kennis te beschikken over de toestand van isolement waarin Weyerman zich bevonden heeft.
Een sterk argument lijkt Pol te vinden in de vraag waarom deze tekst van een zo succesvol auteur zoveel jaren is blijven liggen. Het ‘Aan den Leezer’ geeft daar wel een antwoord op - iets dat Pol niet vermeldt - maar dat antwoord zal dan nog eerst weerlegd moeten worden.
Ten slotte wijst Pol op nr. XXXIII waar de auteur het over Campo heeft maar als over een ander, zijn voorbeeld, ‘zijn voorzaat’. Ik geef Pol in overweging die gehele aflevering eens te lezen vanuit de opvatting dat met de voorzaat niet Campo bedoeld wordt door de schrijver, maar... Horatius door Campo. Het motto op p. 257 is immers een citaat uit Horatius en de hele opbouw van het vertoog toont dan enige overeenkomst met bijv. Nr. XXIII. Bovendien wordt Horatius vaker met instemming aangehaald en geparafraseerd of vertaald, wat bij Weyerman ten slotte op hetzelfde neerkomt.
Maar misschien heeft Pol toch wel gelijk, zijn argumenten moeten dan in ieder geval beter gefundeerd worden.

[Wat betreft: ‘Nog een minnares?’:

In een gesprek, later dan Lugers notitie, kwam aan de orde dat deze Koriska ook in de processtukken van Weyerman genoemd wordt; en Bernd Luger vroeg me dit feit aan het door hem gemelde uit Bicker Raye toe te voegen.

In die processtukken wordt gevraagd naar de relatie Anna Bruynsteen, de weduwe Pestalozzi (= Koriska). Weyerman blijkt haar, eerst anoniem, te Abcoude bezocht te hebben, om te zeggen dat er van haar in de pers melding werd gemaakt: dat de beroemde Weyerman dreigde een boekje over haar leven open te gaan doen; dit kon door een gift mogelijk afgewend worden.

Dit slaat op de passage in de Echo des Weerelds I, 17 juni 1726, p. 280:

‘Malvagia, e perfidissima Corisca,
Qui per mio danno sol, cred'io, venuta
Da le contrade scelerata d'Argo,
Ore lussuria fa l'ultima prova.

[citaat uit Guarini's Pastor fido]

Een Vecht Filosoof zegt, Alles veraart in zekere Gronden. De Weyt wort Garst, den Wyngaart geeft Verjuys, en de Artisjokken verslimmen in Distelen. Die Stelling zal ik beweeren, (zegt den Echo) in het Gedrag en in de gepasseerde Liefdons- en Leevensbedryven van de Bataafsche Koriska, welke Dame meer onderscheyde Rollen heeft verduurt op het 's Weerelds Schouwburg als een tachtig jaarige Tonneelpoes. Ik zal uw een Dame doen zien, die de Mannen opveyzelt tot boven de Wolken als zo veel papiere Vliegers, door haaren trouwloozen Adem, en die die zelve Mannen dan uyt den Hemel van hun gewaande Gelukzaligheyt onderdompelt in de Afgronden der eyndelooze Wanhoop als zo veel roekelooze Phaëtons. Het Vrouwtje van Ephesen is in Vergelyking van onze verbeterde Koriska een Engel, want de Eerste observeerde de Vasten ten minsten zo lang tot dat haar Bedgenoot koud was, daar de laatste de Mannen behandelt als een Schotel met Zeeuwsche Mosselen, een in de Mond, een in de Hand, en een derde in 't Oog. Haar dagelykx Gebed is, Dat de Vrouwen 't zamengestelt zyn uyt een zondig Metaal, en dat ieder bekwaam S[t]ofscheyder zulk kan ondervinden op den Tast. En nog onlangs voegde zy er by, Dat 'er geen Garnisoen zo sterk nog geen Vrouw zo obstinaat is, of een onderneement Man kan die door een rechtsche Krygslist doen veranderen van Meesters.

[p. 134]

P.S.
Den Echo zal Koriskas Avontuuren ontginnen op toekomende Maandag, den 24. Juny.’

Er staat evenwel verder niets in de Echo over die Corisca; volgens het proces had zij twee zilveren kandelaars bij Weyermans uitgever laten brengen.

Heeft een (ander) boekje over Corisca dus niet bestaan? Weyerman meldt in handen gespeeld gekregen te hebben van Blotenburg, later raadsheer in het hof van Utrecht, de memoires van haar leven, maar dat hij dit slecht geschreven proza aan Blotenburg teruggegeven heeft. Verder ontkende hij het auteurschap van een later wél reeël verschenen 4^o-boekje, ‘Samenspraaken en verhandelingen van de heldendaden tusschen Koriska en Messalina’; ook dat die samenspraken gebaseerd zouden zijn op de Blotenburg-memoires.

Dit boekje ken ik helaas niet; misschien kan iemand het terechtbrengen. Misschien is dít het boekje waarvan Bicker Raye spreekt; maar of het toch van JCW is valt op dit moment niet te zeggen.

Wat betreft haar eventueel minnaresschap: daar is evenmin tot nu toe bewijs voor. Een aanwijzing valt misschien te distilleren uit het feit, dat Weyerman haar bezocht in haar woning, Meer en Hoef, te Abcoude; en dat volgens allerlei bronnen hijzelf te Meer en Hoef woont, iets later. Trok hij soms eerst bij haar in? Men kan echter evengoed veronderstellen, dat dit óók een gevolg was van chantage, of van een zakelijke transactie.

Dat er volgens de volksmond in 1757 tussen hen beiden een liefdesrelatie bestaan zou hebben, vind ik geen klaar bewijs: vox populi, vox amoris.

André Hanou]