Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 1

H.M. de Blauw
Illustraties bij de werken van Weijerman

Een groot satiricus is per definitie een vaardig realist, want lachwekkende vervorming, wat satire ondermeer is, is een ridicule vervorming van de werkelijkheid. Een satirisch schrijver als Weijerman, die tevens schilder was van een bij uitstek realistisch genre als het bloemstilleven, was van de relatie tussen satire en realisme, beeld, afbeelding, verbeelding en beeldvervorming beslist goed op de hoogte. Het is dan ook niet vreemd te veronderstellen dat de satirische schrijver Weijerman de nodige, deskundige aandacht gehad heeft voor het illustratiemateriaal bij zijn geschriften. Een onderzoek naar de gravures, titelplaten, portretten, vignetten e.d. bij het werk van Jacob Campo moet beslist eens wòrden ingesteld.

De illustraties van de tijdschriften zijn uiterst interessant, als ook de verklaringen die de auteur er soms bij geeft en niet in de laatste plaats zijn de soms vage aanduidingen in de afbeeldingen zelf zeer belangwekkend. Wie is de auteur A.H. van de verklaring van de titelplaat bij de Rotterdamsche Hermes? Is dat al de Amsterdamsche Hermes? Ja, dat is dat curieus. En van wie is het geschrift (in dezelfde prent) waar Thalia met haar knie op rust en wat schrijft zij (ik lees: ISNA met omgekeerde s)? En waarom is de naam van Scarron als enige fout geschreven? Besteedde de schilder Weijerman zo weinig aandacht aan beeldmateriaal bij zijn teksten? Het lijkt mij moeilijk aan te nemen. Maar wat betekent dan de informatie die de aanschouwer in die prenten geboden wordt? Waarom verandert het vignet van de Rotterdamsche Hermes (Hermes staat op het punt Argus met een zwaard de schedel te klieven), dat ook nog (met minieme wijzigingen) de nummers van de eerste jaargang van de Amsterdamsche Hermes siert, met ingang van de tweede jargang van laatstgenoemd tijdschrift in een fluitspelende Hermes? Dreigde daar Argus (achter wie de auteur Hermanus van den Burg schuilgaat) weer te ontwaken, had Hermes de moord niet aangedurfd of moet Argus met schel gefluit juist wakker gemaakt worden? En waarom komt er plotseling in nummer 25 van de tweede jaargang van de Amsterdamsche Hermes (16 maart 1723) al een afbeelding voor die pas twee jaar later de nummers van de Echo des Weerelds zou opsieren? Vragen genoeg en dus in dit geval leuke onderzoekjes genoeg.

Op het gevaar af volledig te worden wil ik nog enkele illustraties bij JCW-werken noemen. De titelplaat bij de beide delen van de Amsterdamsche Hermes waar Hermes (met uiterlijke trekjes van zijn alter ego Weijerman?) door Juvenalis en de Bloem-godin tot hekelen en bloemschilderen wordt aangezet, vertoont een bloemschildering op een ezel die qua compositie sterk lijkt op echte stukken van Weijerman zoals wij die kennen in de musea te Cambridge en Amsterdam. Zijn de bloemschilderingen die te zien zijn boven de boekenkasten op de titelplaat van de Ontleeder der Gebreeken (1726) misschien in werkelijkheid stukken van Jacob Campo geweest? Was graveur Philips zo nauwkeurig om die bloemstukken precies weer te geven? In dat geval had Weijerman wellicht ook ruim driehonderd boeken. En misschien valt met vergrotingsapparatuur ook nog te lezen wat de Ontleeder daar schrijft. Aardig is verder nog de titelplaat van het Oog in 't Zeil, dat een kopie is van die van de Amsterdamsche Hermes, op het schilderij op de ezel na

[p. 7]

(in dit geval stelt het schilderij een rondbodem (soort botter) voor met een oog in het zeil en een bezem in de mast - dit laatste betekent ook heden nog dat het schip te koop is).

De meest aardige prent, en daar wil ik iets meer over zeggen, is het portret van Weijerman, dat onder andere voorkomt in zijn Doorzichtige Heremyt. Dit portret, gemaakt door Cornelis Troost en door Jakobus Houbraken gegraveerd, vertoont Weijerman met zijn linker elleboog leunend uit een ovale lijst. Op de achtergrond is een schilderij, staande op een schildersezel zichtbaar. Het schilderij is wederom een bloemstuk. Rechtsboven komt een palet voor dat opgehangen is en geen verfklodders meer bevat, dit in tegenstelling tot vroegere illustraties in JCW-werk waar de paletten nog wel in gebruik waren. Wil Troost/Houbraken aangeven dat JCW met schilderen is gestopt (is de strijd tussen Juvenalis en de Bloem-godin die al in 1722 gevoerd werd in het voordeel van de eerste beslist?)? Toch kennen we nog een schilderij, geen bloemstuk maar een jachttafereel, van Weijerman uit 1733. Met schrijven is JCW kennelijk nog volop bezig, want linksonder zien we een inktkoker, een ganzeveder en een blad bedrukt papier en wel een pagina uit de Ontleeder der Gebreeken. Het vignet van dit tijdschrift is duidelijk te zien. Iets minder duidelijk is het paginanummer te lezen: pagina 173. Onder het vignet is nog een jaartal zichtbaar, het kan zijn 1729, wat absurd is want toen was de Ontleeder der Gebreeken al lang verschenen en Weijerman geen 48 jaar, zoals vermeld staat in de lijst waaruit de vrolijke courantier hangt. Het jaartal is 1724. Dat kan, want het eerste deel van de Ontleeder der Gebreeken verscheen van maandag 11-10-1723 tot maandag 2-10-1724, en het tweede deel van maandag 16-10-1724 tot maandag 8-10-1725. Maar er kan ook het een en ander niet, want pagina 173, dat uit 1724 moet zijn en dus in het eerste deel moet zitten, is geen beginpagina van een tijdschriftaflevering, doch een middenpagian uit nummer 22 van 6 maart 1724. Op de middenpagina's komen geen vignetten voor. We nemen aan dat het een speelsigheidje is van de schilder/graveur (hoewel: in die tijd van realisme?). Dan blijft echter nog: 6 maart 1724. Jacob Campo werd op 9 augustus 1724 pas 47 jaar en was dus op 6 maart van dat jaar nog maar 46. Voor de hand ligt dus dat het hele blaadje op het portret maar speelsigheid van de schilder/graveur is. Of was men wel realistisch en heeft Weijerman wel een juiste leeftijd laten vermelden, omdat hij nu eenmaal in 1675 in plaats van in 1677 was geboren?

In zijn boek over Cornelis Troost heeft J.W. Niemeijer het op bladzijde 193 ook even over deze datering op het portret en hij zegt dat Houbrakens prent heeft gediend als frontispice in een ongedateerde bundel toneelstukken die Weijerman heeft uitgegeven. Dit maakt de zaak nog ingewikkelder, want Ter Horst heeft in zijn bibliografie van Weijermans werken op goede gronden de bundel en dus de prent op 1725 gedateerd. Indien Niemeijer veronderstelt dat in 1725 de prent voor het eerst verscheen, zitten we nog steeds met een als 48-jarige voorgestelde 47-jarige die op 46-jarige leeftijd werd geportretteerd. Niemeijer dateert het schilderij dat Troost van Weijerman maakte echter op 1727/28, wat wel overeen zou komen met de 48-jarige leeftijd. Maar dan slaat behalve de paginering ook de datering van de Ontleeder der Gebreeken op het portret nergens op. Ontleding van deze gebreken in de informatie voert ons dan slechts tot de vraag: als het geen realisme is, is het dan misschien satire?

14-1-1978