Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 30

[p. 37]

Was het zoals het was?
Ambivalenties in een realistische en autobiografische roman van Cyriel Buysse
door Piet Couttenier

Zoals het was..., de eerste volwaardige roman die Cyriel Buysse na de Eerste Wereldoorlog in 1921 publiceerde, is door Anne Marie Musschoot in de inleiding op haar editie ervan in het derde deel van het Verzameld werk, terecht gekarakteriseerd als een tekst die nauw aansluit ‘bij het genre der herinneringen’.⁽¹⁾ De suggestieve drie puntjes in de titel van de roman - vrij ongebruikelijk - roepen een sfeer op van herinnering, terugblik en nostalgie. De suggestie is die van contrast met het heden en verlies van wat definitief tot het verleden behoort. Overigens wordt dit aspect van de roman in de Buysse-literatuur beschouwd als typisch voor zijn naoorlogse productie: samen met De roman van de schaatsenrijder (1918) en Twee werelden (1931) karakteriseert men Zoals het was... als een roman waarin Buysse ‘met vertederde weemoed herinneringen uit zijn jeugdjaren’ ophaalde, waarbij ‘op nauwelijks verhulde wijze autobiografische elementen werden verwerkt’.⁽²⁾ Commentatoren hebben dit autobiografische element unaniem sterk beklemtoond. Gesteund door nauwkeurig historisch vooronderzoek van de Nevelse heemkundige Antoine Janssens en Jan Hoeckman over de cichoreifabriek Buysse-Loveling heeft Anne Marie Musschoot aangetoond dat Buysse in Zoals het was... ervaringen uit zijn jeugdjaren in de firma van zijn vader heeft verwerkt. We krijgen er een schets van het dagelijkse leven in de fabriek. ‘De sfeer en de gedetailleerde beschrijvingen doen in ieder geval zeer

(1) A.M. Musschoot, ‘Inleiding’, in Cyriel Buysse, VW3, p. XIII. We citeren verder uit Zoals het was... (1921) op basis van deze editie, p. 143-361. Met dank aan Joris van Parys en Yvan de Maesschalck voor hun kritische opmerkingen bij een eerste versie van deze bijdrage.

(2) Citaten uit het hoofdstuk over Cyriel Buysse door Raymond Vervliet in M. Rutten en J. Weisgerber (red.), Van Arm Vlaanderen tot De Voorstad groeit. De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon, Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 1988, p. 109.

[p. 38]

authentiek aan: de autobiografie is er ook nauwelijks verhuld’.⁽³⁾ De link tussen de jonge Cyriel en het hoofdpersonage Triphon is wel zeer opvallend: Triphon is de naam die zijn tantes voor Cyriel hadden bedacht. Buysse had even goed een andere naam kunnen verzinnen. In het amoureuze avontuur van de zoon des huizes met een meisje uit de vrouwenafdeling van de fabriek en in zijn relatie met de vader- én moederfiguur zijn autobiografische elementen verwerkt. Ook de sociale setting vertoont veel historische raakpunten. Deze algemeen aanvaarde interpretatie vinden we dan ook terug in de biografie van Joris van Parys. In het hoofdstuk ‘Naoorlog 1919-1921’ karakteriseert hij de roman bondig als volgt: ‘In april 1919 heeft hij de eerste versie klaar van Zoals het was..., waarin hij de nauwelijks verhulde reconstructie van zijn problematische jeugdjaren in het ouderlijke bedrijf verweeft met een schets van het opkomend socialisme op het platteland’.⁽⁴⁾ Van Parys legt op basis van een vergelijkbare amoureuze aangelegenheid en de schuldvraag die daarmee samenhangt, een duidelijk verband tussen de jonge Buysse en ‘zijn alter ego Triphon’,⁽⁵⁾ in vergelijking met andere, deels verschillende ‘alter ego's van de romancier’, in Levenskring (ca. 1887) en Sursum Corda! (1894), ‘drie fabrikantenzonen die zich “met kinderlijke onderdanigheid”, zoals het in de tweede roman [Sursum Corda!] heet, schikken naar de wil van de vader dat ze hem opvolgen’.⁽⁶⁾ We komen daar nog op terug.

Zoals elke autobiografisch geladen roman vertoont ook Zoals het was... wel een zekere complexiteit. De aandachtige lezer van die roman vraagt zich gaandeweg af waar de grens ligt tussen fictie en realiteit. Tot op welk punt is de roman ‘authentiek’? Wat is verzonnen? De ambivalentie van Zoals het was... wordt nog verhoogd door het zogenaamde ‘milde’ karakter van de roman. Het conflict tussen generaties (vader en zoon) en klassen (patroon versus arbeiders, kapitaal versus arbeid) is fel, maar wordt uiteindelijk afgezwakt. De auteur hanteert ironie om de scherpe kanten af te ronden. Als lezer weet je niet altijd of je moet lachen of huilen bij het lot van de werkslaven die in hun stereotiepe handelingen

(3) A.M. Musschoot, ‘De zakelijke verankering van Cyriel Buysse in Nevele’, in MCBG XVIII, 2002, p. 93-110, cit. p. 98-99.

(4) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd, Houtekiet/ Atlas, Antwerpen/Amsterdam, 2007, p. 572.

(5) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 571.

(6) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 57.

[p. 39]

worden geportretteerd. De uitkomst van het arbeidersconflict stemt pessimistisch. Het resultaat van de opstand van de arbeiders tegen de fabrieksbaas is bijna lachwekkend miniem. Een arbeider pleegt zelfmoord, maar men kan toch niet zeggen dat de roman daarom volledig in bitterheid eindigt. De verteller wijst op de relativerende en vernieuwende kracht van de natuur. De relatie die de zoon des huizes met een fabrieksmeisje aangaat is ook zeer ambivalent: de basis ervan is evengoed toe te schrijven aan karakterzwakte en besluiteloosheid als aan ware betrokkenheid met het trieste lot van de arbeiders. Het is ook niet helemaal duidelijk welke ‘boodschap’ de verteller uiteindelijk wil meegeven. Veel blijft in het ongewisse.

Empathie en distantie

De roman beschrijft op overtuigende wijze twee werelden op het Vlaamse platteland in het laatste kwart van de negentiende eeuw. Ondanks de sociale kloof die er tussen beide bestaat, vertonen die werelden ook opvallende parallellen. Het welgestelde burgergezin van de fabriekseigenaar De Beule verbergt achter de witte façade veel ellende. De huisvader is extreem autoritair, de huisvrouw in evenredige verhouding onderdanig. Van haar wordt gezegd dat ze goed en gehoorzaam is, ‘zonder eigen leven’. Met zijn sprekende naam De Beule wordt de meester des huizes beschreven als een tiran die de gezinsleden onverbiddelijk in zijn macht houdt. De verhouding heerser-slaaf weerspiegelt zich in zijn houding tegenover zijn arbeiders en bedienden, zeer overtuigd als hij is ‘van zijn heersersrechten en van de noodzakelijke, slaafse onderworpenheid van al zijn minderen’.⁽⁷⁾ De huismeid Sefietje is het toonbeeld van een dergelijke onderdaan die zich ‘met een absolute slaafsheid aan al zijn bevelen onderwierp’.⁽⁸⁾ Toch relativeert de verteller die al te strenge voorstelling. Hij stipt zelf aan dat achter die tirannie ook een overgevoeligheid schuilgaat, een onmacht die tot uiting komt in stemmingen en oncontroleerbare uitbarstingen van woede (door de arbeiders ‘schieten’ genoemd). Ook tegenover zijn zoon hanteert hij blinde autoriteit bij gebrek aan authentiek vaderschap. Verder zwakt de verteller die verhoudingen tussen heerser en slaaf af door ironie. Dat gebeurt vooral door de

(7) Cyriel Buysse, VW3, p. 177-178.

(8) Cyriel Buysse, VW3, p. 179.

[p. 40]

stereotiepe beschrijving van De Beule in zijn woedeaanvallen en de manier waarop zijn komen en gaan tussen woonhuis en fabriek - op symbolische wijze gescheiden en verbonden door de binnenplaats - wordt aangekondigd door de komst van zijn trouw hondje Mussche. Alleen al doordat dat ‘ongelukkig, lelijk mormel’ zijn meester vooroploopt en niet ‘slaafs’ volgt, zet de verteller telkens weer de machtsverhoudingen op de helling.⁽⁹⁾ Ook de man-vrouwverhouding in het gezin wordt gerelativeerd. In feite is het telkens mevrouw De Beule die moet bemiddelen tussen de beul en zijn slachtoffers (zowel de zoon als de arbeiders). Zij moet dikwijls de finale beslissing nemen. Zij is de enige die nog on speaking terms met de wispelturige en melancholieke zoon Triphon kan blijven. Opvallend is ook dat de verteller erop wijst dat de geheel afhankelijke vrouw toch nog enige zelfstandigheid en kracht put uit de verborgen zwakheden en inconsequenties van haar tirannieke echtgenoot. ‘Verder keek zij hem in de ogen, deed wat hij verlangde, hield in hem het bewustzijn levendig, dat hij volkomen heer en meester was’.⁽¹⁰⁾ Hierbij denken we spontaan aan de manier waarop ook de gezusters Loveling in enkele essays en verhalen de genderproblematiek en de machtsverhoudingen tussen man en vrouw in het burgerlijke huwelijk ter sprake brachten. Zo noemt Rosalie in ‘Meesterschap’, een tekst uit 1874, de masculiene suprematie binnen het huwelijk slechts een schijn die de werkelijkheid van de vrouwelijke heerschappij verbergt. In het verhaal ‘Vrijheid-Blijheid’ uit de bundel Jonggezellen levens (1907) analyseert Virginie dan weer de medeplichtigheid van een vrouw die binnen het instituut van het burgerlijk huwelijk verstrikt raakt in een cirkel van overheersing en onderdanigheid.⁽¹¹⁾

De parallelle wereld is die van de fabriekarbeiders. Geen mens die eraan twijfelt dat Buysse als geen ander in de Vlaamse literatuur een realistisch beeld heeft gegeven, niet alleen van de mechanisering van het arbeidsproces in fabrieken in grote steden en enkele plattelandssteden in Vlaanderen tijdens het laatste kwart van de negentiende eeuw, maar ook van de werkomstandigheden die deze industriële revolutie

(9) Cyriel Buysse, VW3, p. 177.

(10) Cyriel Buysse, VW3, p. 188.

(11) Zie de inleiding in P. Couttenier en A.M. Musschoot (red.), Meesterschap in tweevoud. Novellen en schetsen van Rosalie en Virginie Loveling, Amsterdam University Press, Amsterdam, 2009.

[p. 41]

met zich heeft meegebracht. In Zoals het was... geeft de verteller een treffend en waarheidsgetrouw beeld van de werkomstandigheden in de gemechaniseerde olieslagerij en graanmaalderij van de firma De Beule, die veel gelijkenis vertoont met de historische cichoreifabriek Buysse-Loveling. Cyriel Buysse kende het vak en de situatie goed, uit eigen ondervinding. Als jonge man werd hij door zijn (strenge) vader verplicht om ‘met de arbeiders, gelijk de arbeiders’⁽¹²⁾ mee te werken om het vak te leren. Uit documentair onderzoek blijkt dat de gegevens over de omstandigheden kloppen.⁽¹³⁾ Ondanks het feit dat de door stoomkracht aangedreven olieslagerij na de installatie van een indrukwekkende machine in aanzienlijke mate het aandeel van de handenarbeid verlichtte, bleven de werkdagen lang en het manuele werk uitputtend. De verteller weet goed de sfeer op te roepen van de laatste werkuren van de dag wanneer de afgematte arbeiders ‘dofzwaarmoedig’ en machinaal labeuren tot de duisternis valt.⁽¹⁴⁾

Die herhaalde sfeervolle en overtuigende beschrijvingen versterken de geloofwaardigheid van het verzet en de opstand die in de loop van de roman naar een climax en anticlimax leiden. De verteller plaatst dit proces tegen de achtergrond van de sociale onrust en de doorbraak van het socialisme te Gent in de jaren 1885-1886 en de beroering die als een echo daarvan op het platteland ontstond. Buysse introduceert hiervoor een personage dat via de lectuur van een socialistisch centenkrantje in de ban raakt van ‘de grote, sociale vraagstukken, [en] de verhouding van de Arbeid tot het Kapitaal’.⁽¹⁵⁾ De verteller laat - in zijn taal, waardoor meteen een zekere afstand wordt gecreëerd - van bij de voorstelling van Pierken echter onmiddellijk verstaan dat die vraagstukken hem fascineren, maar ook te machtig zijn: ‘Het troebleerde hem’, schrijft hij. De lectuur

(12) A.M. Musschoot, ‘De zakelijke verankering’, p. 95. In zijn biografie wijst Joris van Parys er wel op dat Cyriel Buysse in zijn brieven, herinneringsproza en autobiografische romans uitgerekend over de omstandigheden waarin hij vanaf eind 1875 als zoon van de baas aan het werk wordt gezet ‘niet te verifiëren tegenstrijdigheden vertelt’ (J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 54). Van Parys contrasteert een getuigenis uit 1930 waarin Buysse zegt dat hij door de zware handenarbeid ‘fysiek heel sterk’ werd met de autobiografische roman Zoals het was... waarin zijn alter ego Triphon als een ‘slappeling [...] lusteloos rondhangt in en rond de fabriek en alleen wat kantoorwerk te verrichten heeft’ (p. 55).

(13) A. Janssens, ‘Industrieel erfgoed (VIII); De chicoreifabriek Buysse-Loveling te Nevele’, in Het Land van Nevele, XVIII (1984) 2, p. 69-103.

(14) Cyriel Buysse, VW3, p. 149.

(15) Cyriel Buysse, VW3, p. 153.

[p. 42]

maakt Pierken onrustig, ontevreden en chagrijnig. ‘Er leefde in hem een duister besef van geleden onrecht, van dupe-zijn’.⁽¹⁶⁾ Buysse zet geen krachtdadig personage neer, dat met een helder inzicht in de toestanden en verhoudingen, de sociale actie in goede banen (en tot succes) kan leiden. De poging van Pierken om zijn makkers voor de goede zaak te ‘bekeren’ mislukt. Zijn al te idealistische visioenen over rechtvaardigheid en lotsverbetering hebben niet het beoogde effect, integendeel zelfs. De weliswaar boeiende en aantrekkelijke droombeelden die bevrijdend zouden moeten werken, hebben eerder een pijnlijke en tergende nawerking. Het onbereikbare kwelt; ‘van lieverlede druppelden als 't ware zijn woorden een vretend vocht van smart en droefheid in hun onwetend hart’.⁽¹⁷⁾ ‘Zij bleven daar obscuur over nadenken en tobben en hun elementaire opvatting verwazigde in vage, verre, onbereikbare illusies’.⁽¹⁸⁾ Pierken slaagt er wel in een werkstaking te organiseren, maar die leidt omzeggens enkel tot een pyrrusoverwinning. Erger is dat de enige medearbeider die hij van zijn socialistisch geïnspireerde actie kan overtuigen zelfmoord pleegt omdat hij de mislukking van de werkstaking niet kan verwerken. Opvallend daarbij is dat de verteller dat alles extern focaliseert en in zijn vertellertekst wel spreekt over de grijze eentonigheid van de ‘dwangarbeid’ in de sombere fabriek - wat er zou kunnen op wijzen dat hij ten volle meeleeft en sympathiseert met het ‘socialistische’ standpunt en de leefwereld van Pierken - maar tegelijk, zeker door het hanteren van dure woorden als ‘obscuur’ en ‘troebleert’, afstand neemt van de sociale idealen die geen vat hebben op het ‘onwetend’ hart van de arbeider.⁽¹⁹⁾ Diezelfde kloof is ook min of meer te lezen in het verslag van de chaotische volksvergadering in open lucht waar de welbespraakte volkstribuun, gemodelleerd naar Edward Anseele, de ademloos luisterende toehoorders in de ban houdt. Met ogen die ‘sectarisch hard en strak achter zijn glimmende brilglazen’ schitteren en heftige tirades houdt hij zijn toehoorders ‘in zijn geroutineerde macht’, maar de betekenis van zijn woorden dringt bij de meesten niet door, met meningsverschillen, onenigheid en vechtpartijen als resultaat.⁽²⁰⁾

(16) Cyriel Buysse, VW3, p. 153.

(17) Cyriel Buysse, VW3, p. 174.

(18) Cyriel Buysse, VW3, p. 175.

(19) Cyriel Buysse, VW3, p. 174.

(20) Cyriel Buysse, VW3, p. 209.

[p. 43]

Dit alles wordt nog versterkt door het feit dat de verteller personages op het toneel voert die in hun ‘onwetendheid’, afstomping en alcoholverslaving karikaturale trekken krijgen toebedeeld. Op een haast irriterende manier krijgt de lezer bij herhaling te lezen hoe de negen arbeiders telkens weer in hun typisch gedrag of hun tics worden geportretteerd: de stoker Bruun in zijn geil bespieden van de vrouwen, de vechter en dronkaard Berzeel, zijn malcontente en ‘geleerde’ broer Pierken met zijn centenkrantje, de ‘stier’ Leo die lange buien van stugheid afwisselt met uitbundigheid en een jakreet, vervormd tot ‘Oajoáek-geloei’ dat op ‘dierengebrul’ gelijkt, het dwergachtig Poeteken die vrijt met Zulma, een albino-type, die daarom steevast ‘de Witte’ wordt genoemd, de astmatische ‘sloeber’ Free, Feelken die zijn bijnaam Fikandoes-Fikandoes ‘half onnozel’ en op ergerlijk wijze op alles en nog wat herhaalt en toepast, de epileptische bochel Ollewaert die ‘altijd, áltijd’ een tabakspruim als een tweede, kleinere bochel in zijn mond houdt en verslaafd is aan de borrel, etc.⁽²¹⁾ De voorbeelden zijn legio. Ook de werkvrouwen uit het ‘vreiwevolkskot’, zij het minder karikaturaal, worden in hun sterk fysieke trekken en hun gewoontes geportretteerd. Dat de verteller steeds dezelfde voorspelbare karaktertrekken, scènes en kreten herhaalt, creëert een sfeer van deprimerende verstarring en immobilisme. Bij het lezen heb je soms de indruk dat de verteller een bende dégradés neerzet, geportretteerd in hun bestiale en meest groteske trekken. Tot tweemaal toe beschrijft hij de groep arbeiders als ‘een kudde’.⁽²²⁾ Daarbij toont hij inleving en betrokkenheid - in die zin spreekt hij in naam van hen die stom bleven, naar de bekende uitspraak van E. Picard over de romans van Buysse: ‘Ils parlent pour ceux qui ne parlent pas’ - maar ook een zekere suprematie in de hantering van stereotiepen. Die wordt nog verhoogd door een taalbarrière: de verteller gebruikt bij de psychologische analyse c.q.

(21) Cyriel Buysse, VW3, p. 158.

(22) Cyriel Buysse, VW3, p. 228 en p. 361: de laatste zin overigens: ‘Met een zucht stierf de machine uit; en in kudde, door de natte, kille schemering, klompten zij huiswaarts...’ De beeldspraak is niet ironisch aangewend, wat Buysse in andere teksten wel eens doet, voornamelijk in de ironische portrettering van notabelen, zoals in hoofdstuk V van 't Bolleken, waarin Vitàl, half verborgen achter het raam, de notabelen van het dorp naar het ‘kasteelken’ ziet toestappen ‘als een gedweeë kudde’ (Cyriel Buysse, VW2, p. 322). Ook de raadsleden (de boeren-leden), die over Barontjes grindweg moeten stemmen, worden als ‘een kudde’ gepresenteerd in ‘Plus-Que-Parfait’ (Cyriel Buysse, VW5, p. 373).

[p. 44]

definiëring van het karakter en het gedrag van de personages abstracte of medische termen die de afstand met de primitieve toestand en de taal (het dialect) van de arbeiders verhoogt. In zijn analyse van de krachtverhoudingen tussen de arbeiders, ‘een soort van kleine republiek met eigen wetten en gewoonten’,⁽²³⁾ en de agressie tegen buitenstaanders (zoals tegen de oerdomme pletmolenknecht Miel die ze bij herhaling en tot vervelends toe de uitval ‘Gij kalf uek’ naar het hoofd slingeren), noteert de verteller dat de solidariteit zich kon uiten ‘tot iets hostiels’⁽²⁴⁾ tegenover externen. Bruun wordt gekarakteriseerd als ‘jaloers en afgunstig van aard en zeer verliefd van complexie’.⁽²⁵⁾ Met kennis van de fysiognomie en de temperamentenleer wordt domheid met het fysieke uiterlijk van personen geassocieerd. De ‘ongelooflijk’ domme Miel wordt (pseudo)wetenschappelijk correct beschreven met ‘heel klein voorhoofd’ met ‘laaggeplante’ dikke haren en te dicht bij elkaar geplaatste kleine ogen.⁽²⁶⁾ Verder spreekt de verteller over de ‘attractie van contrasten’⁽²⁷⁾ of de ‘gevoltariseerde emanatie van de verzoenende alcohol’⁽²⁸⁾. De rode wangen van Fietrine lijken wel ‘alsof voortdurende bouffees van warmte’⁽²⁹⁾ naar haar hoofd stegen en wanneer Mietje Compostello een stelling in de discussie brengt, die zij (opnieuw!) ‘telkens en hardnekkig weer’⁽³⁰⁾ herhaalt, noteert de verteller dat zij met een ‘axioma’ voor de dag komt. De vertelwijze creëert zowel empathie als distantie.

(23) Cyriel Buysse, VW3, p. 159.

(24) Cyriel Buysse, VW3, p. 159.

(25) Cyriel Buysse, VW3, p. 151.

(26) Cyriel Buysse, VW3, p. 160 en p. 341.

(27) Cyriel Buysse, VW3, p. 167.

(28) Cyriel Buysse, VW3, p. 332.

(29) Cyriel Buysse, VW3, p. 167.

(30) Cyriel Buysse, VW3, p. 174.

Pessimisme en optimisme

Met dit alles lijkt somberheid in Zoals het was... te domineren. De uitkomst van de kleine revolutie in de fabriek van De Beule is deprimerend. Het eindbeeld dat de verteller in het laatste korte hoofdstuk schetst is mistroostig. Bij het vertrek van Pierken naar de stad voelen de achtergebleven arbeiders zich ‘triestig, en loom en

[p. 45]

gedrukt’.⁽³¹⁾ Ze zijn lusteloos en vervuld van een onbestemde droefheid. Er heerst ook bitterheid om het weinige dat ze als lotsverbetering hebben verkregen. De verteller benadrukt in het algemeen de onmacht van de arbeiders en het pessimisme. Het woord pessimistisch valt vier keer in de roman.⁽³²⁾ Het doel van de onderneming (ook in de logica van het verhaal) wordt niet bereikt. Of beter, de doelen: Buysse heeft Zoals het was... zo gestructureerd dat er parallellie ontstaat in het verhaalverloop, een techniek die hij overigens in veel naoorlogse romans zou toepassen en het duidelijkst in Tantes (1924). Parallel met de zoektocht van de arbeiders (inz. Pierken) naar meer sociale rechtvaardigheid en bevrijding uit de willekeurige tirannie van de patroon over zijn werkvolk, verloopt de zoektocht van de fabrikantenzoon Triphon naar vrijheid en geluk in de schoot van een liefdevol gezin. Ook in het tweede geval is de uitkomst niet eenduidig positief. Triphon meent die te vinden in een hartstochtelijke relatie met de arbeidster Siednie (Sidonie), ‘de schoonheid van de fabriek’.⁽³³⁾ Hij haalt er zich niet alleen de woede van zijn vader mee op de hals, maar schiet er ook zijn gezag bij de arbeiders mee in (ook al interpreteert Pierken - verkeerdelijk - de materiële steun die Triphon aan Siednie na de geboorte van hun zoontje biedt als een begin van sociale rechtvaardigheid) én zijn prestige in het dorp en vooral bij een mogelijke huwelijkspartner uit zijn stand, de jongste en knapste van de juffrouwen Dufour. Wat de uiteindelijke uitkomst is van die vreemde, standenoverschrijdende relatie komen we in de roman niet te weten. In het derde deel komen de amoureuze perikelen niet meer aan bod. De affaire eindigt met een status quo. Maar in het algemeen lopen de beide verhaallijnen parallel: in beide gevallen eindigt de zoektocht met een valse overwinning en in een toestand van immobilisme.

En toch kan men niet stellen dat Zoals het was... het verhaal van een rechtlijnige degeneratie is. Tegenover het eenzame, steriele en kleurloze leven van Triphon (‘Meneer Triphon had niet geleefd en leefde niet!’⁽³⁴⁾) laat de verteller niet na de herleving van de natuur

(31) Cyriel Buysse, VW3, p. 360.

(32) Cyriel Buysse, VW3, p. 163, p. 174, p. 199, p. 311.

(33) Cyriel Buysse, VW3, p. 165.

(34) Cyriel Buysse, VW3, p. 275.

[p. 46]

in de vroege lente te evoceren.⁽³⁵⁾ Het einde van de werkstaking en de spanning bij de finale onderhandeling tussen mevrouw De Beule, Triphon en de arbeiders laat de verteller contrasteren met een ronduit idyllische beschrijving van een heerlijke zomerochtend.⁽³⁶⁾ Dat gebeurt nog eens bij het einde van diezelfde werkdag wanneer opnieuw (!) de ‘loom-gedrukte matheid’ intreedt in het ‘benauwde en somber hok’ van de fabriek. ‘Daarbuiten glansde de stille zomeravond in al zijn rijke heerlijkheid’.⁽³⁷⁾ Na de intrieste begrafenis van Feelken trekken de makkers naar huis. Dat is echter niet het finale beeld, maar wel het volgende:

Het was een schone, milde glanzende septemberochtend, vol zoetheid in de zachte lucht. De huizen van het dorpje tintellachten, als 't ware fris geschilderd en geboend. Het haantje van de toren glinsterde en flikkerde in de zon.
De vogels zongen...⁽³⁸⁾

Het is een beproefd recept in deze roman. De verteller is op de donkerste momenten op zoek naar krachten van regeneratie en die worden over het algemeen gevonden in de vitale energie van de natuur. Tegenover de steriele sfeer in het burgergezin, de hypocrisie, het materialisme en het donkere, kleurloze leven in de gemechaniseerde fabriek staan het licht, de zon, de dynamiek en de levensdrift. Het duidelijkst is dat nog in hoofdstuk VII waarin de verteller uitgebreid verslag doet van een heerlijke zomerse dag waarbij de arbeiders de sombere benauwdheid van de fabriek mogen verlaten om op de weilanden en landerijen van Meneer De Beule te gaan maaien en hooien. De open lucht en de natuuromgeving hebben een euforische uitwerking op de versufte arbeiders. Ze komen als het ware tot (nieuw) leven. De dag eindigt in opperste zaligheid. De beschrijving lijkt wel een oefening in literair vitalisme.⁽³⁹⁾ Ook achter de portrettering van Triphon, die binnen

(35) Cyriel Buysse, VW3, Hoofdstuk XXV, p. 274 e.v.

(36) Cyriel Buysse, VW3, p. 339.

(37) Cyriel Buysse, VW3, p. 348.

(38) Cyriel Buysse, VW3, p. 359.

(39) Over Cyriel Buysses individualistische en vitalistische levenshouding, zie het aangehaalde artikel van R. Vervliet, p. 108 en C. de Borchgraeve, ‘Cyriel Buysse en het Saint-Simonisme. Een ideeënhistorische studie van een aantal vroege werken’, in MCBGVII, 1991, p. 37-85, inz. p. 78 e.v. Ook in onze analyse van 'n Leeuw van Vlaanderen (1900) achterhaalden we de constructie van individualiteit als een centraal gegeven van de roman (P. Couttenier, ‘De opbouw van individualiteit. Een textuele benadering van C. Buysses 'n Leeuw van Vlaanderen’, in MCBGIX, 1993, p. 7-21).

[p. 47]

een op macht, geld en moraal gericht milieu in zijn ontwikkeling is beknot, schuilt een oproep om waarlijk en intens te léven. Op die manier kondigt de roman Tantes aan, waarin het personage Raymond een herhaalde, zij het vergeefse poging onderneemt om een van de zussen Dufour te bevrijden uit het keurslijf van een door fortuin en fatsoen gedomineerd milieu. ‘Lééf’ is de kreet van de ‘gezonde’ en vitale man die echter in een dorre en steriele omgeving verloren gaat.

Realiteit en fictie

Buysse geeft in Zoals het was... geen eenduidige of rechtlijnige voorstelling van zaken. Dit is nog het meest opvallend in de manier waarop het verhaal van Triphon wordt verteld, de fabriekszoon die een complexe verhouding aanknoopt met een arbeidster uit het ‘vreiwevolkskot’. Al bij de ouverture van de roman wordt daaromtrent een spanning opgeroepen. Van het geheime geflikflooi gaat een dreiging uit, ‘als van iets ontzaglijks, zwanger van ontzettende gebeurtenissen’.⁽⁴⁰⁾ De meid Sefietje voorspelt een onafwendbaar onheil: er kan geen zegen rusten op ‘verhoudingen tussen mensen van diep verschillend maatschappelijke stand’.⁽⁴¹⁾ De houding van de verteller tegenover zijn personage Triphon is zeer ambivalent, wat meteen vraagtekens plaatst bij een eenvoudige autobiografische link tussen de ‘echte’ jonge Cyriel Buysse en zijn alter ego Triphon. Het beeld dat de verteller van Triphon ophangt is allesbehalve sympathiek of aantrekkelijk, met zijn rode kop, uitpuilende ogen, puisten en gezwellen... Hij lijkt eerder op een groot kind dan op een krachtige jonge man. Hij weet zich ook geen raad met de positie die hij bekleedt als zoon en opvolger van de fabrieksdirecteur. Hij encanailleert zich voortdurend omdat hij zijn plaats niet kent tussen ‘heerser’ en sympathisant van de arbeiders (omwille van de gunst van Siednie). Dat maakt zijn toestand onmogelijk en onhoudbaar. In plaats van zich te herstellen, laat hij de keuze aan het toeval over. Hij heeft geen vaste lijn in zijn leven, geen zelfrespect. Hij bouwt ook niet aan een eigen toekomstperspectief, gericht op een hoger

(40) Cyriel Buysse, VW3, p. 166.

(41) Cyriel Buysse, VW3, p. 169.

[p. 48]

ideaal (‘deftig trouwen’ met Josephine Dufour), maar grijpt naar het alledaagse, het lagere en de onmiddellijke bevrediging (‘scharrelen’ met Siednie). Hij vult zijn eenzaam en saai leven met het lezen van vunzige romannetjes⁽⁴²⁾ en het bestoken van het mooie fabrieksmeisje. Hij verwekt een kind bij haar, zonder de consequenties van zijn daad in te zien. Het meisje wordt uit de fabriek verwijderd, zij het niet zonder heimelijke geldelijke steun.

Dit belet de verteller niet dit zwakke personage (verteltechnisch) als bevoorrecht personage te hanteren. Hij volgt hem vrij vlug in zijn doen en laten, niet alleen extern, maar ook intern gefocaliseerd in zijn gedachten- en gevoelswereld. Zo geeft de verteller via de vrije indirecte rede de fase weer waarbij Triphon, geslingerd tussen liefde en wroeging, in zijn verbeelding de verboden tocht naar het werkmanshuisje van de familie Neirijnck maakt om zijn geliefde Siednie te zien. De lezer komt te weten hoe Triphon zichzelf ziet als een misdadiger en ‘zondaar’ die er schuld aan heeft dat het gezin Neirijnck tot 's avonds laat handenarbeid moet verrichten om het hoofd boven water te houden. Hij bekent medelijden met het ‘harde lot der arme mensen’ en toont eerbied en ontzag voor het ‘eerlijk en plichtmatig leven’ van die nederige lui.⁽⁴³⁾ Hij benijdt zelfs hun armoede (!)⁽⁴⁴⁾ en hun bescheiden geluk in trouw volbrachte arbeid, in fel contrast met zijn hol en doelloos leven, gedwarsboomd door de onwil van zijn vader. Het is dan ook via de optiek van Triphon dat we de zwingelaar zien die tot 's avonds laat zit te werken en daarbij ‘van loutere tevredenheid’ een deuntje neuriet.⁽⁴⁵⁾ Merkwaardig, op de rand van het geloofwaardige, is het feit dat de verzoenende stap die Triphon richting de familie Neirijnck niet op tegenstand stuit. Hem treft immers schuld aan de verwijdering van Siednie uit de fabriek. Integendeel, zijn geldelijke steun (en zijn sigaren) worden door de moeder en vader van Siednie ten zeerste geapprecieerd. In de knusse warmte van zijn tweede gezin zit hij 's avonds in een gezellige kring met Sidonie en haar twee zussen als ‘een pasja in zijn harem’.⁽⁴⁶⁾ Ook

(42) In de biografie van Joris van Parys wordt dit aangehaald als een ‘mooi voorbeeld van Buysses gevoel voor ironie en zelfironie’ in het licht van de lectuur van Cyriel Buysse (J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 58).

(43) Cyriel Buysse, VW3, p. 241-242.

(44) Letterlijk in: Cyriel Buysse, VW3, p. 245 (‘Hij benijdde die armoede’).

(45) Cyriel Buysse, VW3, p. 243 en p. 265.

(46) Cyriel Buysse, VW3, p. 251.

[p. 49]

na de geboorte van de kleine Triphon blijft hij zich het lot van zijn minnares en bastaardkind aantrekken, ook al wordt hij daarmee in feite gedeclasseerd⁽⁴⁷⁾ en bespot. Financieel dreigt voor hem een fiasco, maar hij laat de dingen nu verder op hun beloop, zonder duidelijk toekomstplan. Hij blijft het kleine werkmanshuisje frequenteren, een zalig eiland en ‘de enige plek op aarde, waar hij nog van een gul en vriendelijk onthaal verzekerd was’.⁽⁴⁸⁾ Over het verdere verloop van de feiten wordt de lezer in het derde deel van de roman niet meer ingelicht. Het blijft een open vraag of Triphon een toestand zal continueren die in de gegeven omstandigheden en door het standsverschil niet vol te houden is.

Bizar en ambivalent blijft de situatie waarbij de fabrikantenzoon uit een bourgeoisgezin zich op zeer ‘democratische’ wijze het harde lot van arme mensen aantrekt - wat hij vanuit zijn optiek als ‘een goede daad’ inschat - maar dat in feite vooral doet uit zwakte en om zijn geweten te sussen.⁽⁴⁹⁾ Zijn altruïsme is vertroebeld door eigenbelang. Het laatste beeld dat de lezer van Triphon krijgt, is dat van een wanhopige en zielige man in bed die na een angstdroom door zijn moeder onder bezwerende woorden wordt gesust. Is dit het alter ego van Buysse? Die ambivalentie moet er ons toe aanzetten om zeer omzichtig om te gaan met een verbinding of parallellie tussen de fictieve Triphon en de jonge Buysse. Keert Buysse met deze roman terug ‘naar de tijd toen hij, fabrikantenzoon, een fabrieksmeisje zwanger had gemaakt en geconfronteerd werd met zijn schuld en haar wanhoop’?⁽⁵⁰⁾ Kwam hij met zijn schuldgevoel en zijn verleden in het reine? Het kan, zeker omdat toestanden zoals met Siednie vaker voorkomen in Buysses romans, met vergelijkbare gevoelens en analyses van schuld (zie Julia in Wroeging, Lucie in Mea Culpa, Euzeke in Levensleer).⁽⁵¹⁾ Als de reacties

(47) Vader De Beule noemt zijn zoon in een woedeaanval bij het onderhoud met de arbeiders over arbeidsduurverkorting en loonsverhoging een ‘voagebond’ (Cyriel Buysse, VW3, p. 317). Terecht opgemerkt door Y. de Maesschalck, ‘Kanttekeningen bij een Buysse-traditie’, in MCBGIX, 1993, p. 23-52, inz. p. 38. Dat Triphons ‘verbond met de weggezonden Siedonie is op te vatten als een daadwerkelijke en symbolische poging om de sociale bakens te verzetten’ en dat er sprake zou zijn van een verschuiving ‘in de richting van de onderdrukten’ (p. 38), betwijfelen we wel.

(48) Cyriel Buysse, VW3, p. 305.

(49) Cyriel Buysse, VW3, p. 244.

(50) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 571.

(51) Zie J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 83-89.

[p. 50]

en reflecties in die romans een afspiegeling van Buysses zelfbeeld zijn,⁽⁵²⁾ dan is de ‘zwakke’ Triphon ook een afspiegeling van Buysses eigen ‘zelfkwellende besluiteloosheid’⁽⁵³⁾ uit de vroege jaren 1880, zoals de biograaf Van Parys schrijft. Buysse was overigens bij herhaling openhartig over zijn eigen morele zwakheid en dubbelhartigheid.⁽⁵⁴⁾

Een biografische lectuur van Zoals het was... mag legitiem zijn en misschien voor de hand liggen - al heeft het ons altijd verwonderd dat Buysse in 1921 (hij was toen 62), toch lang na het moment waarop hij bijvoorbeeld Wroeging en Mea Culpa in 1895 en 1896 schreef, nog met die oude schuldgevoelens kampte - maar dat neemt niet weg dat de roman als tekst complex en ambivalent blijft. De verteller is empathisch en afstandelijk; pessimisme wisselt met vitalisme af. Is alles ernst of is er ook ironie in het spel? Welke opvatting of ideologie heeft de impliciete auteur? Veel blijft onduidelijk. Wat is ‘echt’? Moeten we het hele verhaal van Triphon wel geloven? Geeft de verteller niet eerder de indruk dat de gecreëerde fictie waar is gebeurd? Is dit geen valkuil? De verteller weet door de inleidende beschrijvende hoofdstukken, met veel oog voor details en historische herkenningspunten, een realistisch kader te scheppen. We krijgen te maken met een betrouwbare verteller, ook wanneer hij zijn waarneming delegeert aan personages (we kijken van bij het begin mét Triphon mee naar Siednie).⁽⁵⁵⁾ Daardoor is de lezer bereid én geneigd het vervolg van het fictieve verhaal voor waar aan te nemen. Een realistische roman creëert echter slechts een illusie van waarheid

(52) Zie J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 87: ‘Niettegenstaande feit en fictie in de romans verweven zijn tot een parallelle realiteit, blijft de autobiografische achtergrond herkenbaar en zijn reacties en reflecties van de mannelijke hoofdpersonages de afspiegeling van Buysses zelfbeeld in deze jaren van hopeloze passie en compassie’.

(53) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 88.

(54) Bijvoorbeeld in de bekende lange biechtbrief aan Max Rooses uit 1892 en de schets ‘Plicht’ uit de bundel Stemmingen (1911): ‘Ach, 't is altijd weer 't zelfde met mij: 'k heb spijt, 'k gevoel wroeging! - wroeging om niets, wroeging niet omdat ik iets verkeerds gedaan heb, maar omdat ik iets niet heb gedaan. Wat had ik moeten doen? Ik weet het niet; maar ik heb het gevoel dat ik mijn plicht niet heb volbracht.’ (Cyriel Buysse, VW5, p. 177).

(55) Zie bijvoorbeeld in hoofdstuk VI waar de avontuurlijke en passionele escapades van Triphon in het ‘vreiwevolkskot’ worden beschreven. Hij verstopt zich op een roldertje in de hoop dat Siednie de trap zal op komen. ‘Daar hoorde hij een van de vrouwen langs de trap opkomen. Wie rou het zijn: Zulma, Fietriene, of de geliefde!’ (Cyriel Buysse, VW3, p. 181). Dit is duidelijk vanuit de focus van Triphon weergegeven; een externe verteller zou de identiteit kennen. Ook de interpunctie wijst erop dat het gebeuren vanuit de belevingswereld van Triphon wordt verteld.

[p. 51]

en referentialiteit, het resultaat van een realistisch effect dat door een tekst met woorden is voortgebracht.⁽⁵⁶⁾ De autobiografische inslag versterkt dat nog. Een lezer van Zoals het was... kan alles aannemen, maar zich ook de vraag stellen: was het wel ‘echt’ zoals voorgesteld in deze roman? Het is mogelijk, maar niet noodzakelijk. Was het Zoals het was...? Dat een lezer zich die vragen kán stellen en over veel in het ongewisse blijft, maakt wellicht de kracht uit van deze realistische en autobiografische roman.

(56) Opvattingen over de realistische illusie en de ‘realist frame’ zijn ontleend aan L.R Furst, All Is True: The Claims and Strategies of Realist Fiction, Duke Universiry Press, London, 1995. Dit aspect is uitgewerkt in een masterscriptie van Annelies van de Walle, Het waarheids- en realiteitsgehalte in Zoals het was..., in het kader van Buysse-colleges die wij verzorgden aan de Universiteit Antwerpen tijdens het academiejaar 2008-2009.