Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 28

[p. 76]

[p. 77]

Echo's in De Strijd
Proeve van een intertekstuele lectuur
Deel 2⁽¹⁾
door Bart Veeckmans

1. Inleiding

In de vorige aflevering van de Mededelingen is het eerste deel verschenen van een bijdrage die, zonder ontkenning van een evolutie in het verhalend proza van Buysse, de sterke eenheid van dit werk en de vele raakpunten tussen zijn romans en novellen wil aantonen: dezelfde plaatsen, personages, scènes en dramatische situaties, gemoedstoestanden en motieven komen in talrijke variaties telkens terug.

De stelling dat in iedere roman van Buysse zijn gehele oeuvre wordt weerspiegeld, tracht ik hard te maken door een ‘echografie’ van De Strijd (1918).⁽²⁾ Een intertekstuele lectuur van deze roman levert heel wat verwijzingen op naar Buysses eigen fictionele plattelandswereld, zoals wij die kennen uit tal van andere romans en verhalen. Bovendien worden ook sporen naar het werk van andere, door hem gekende, contemporaine auteurs blootgelegd.

In het eerste deel van mijn bijdrage werd uitsluitend het eerste, overwegend statische deel van de roman in relatie met andere teksten onderzocht.⁽³⁾ Daarin hebben ‘boerke’ Biebuijck en zijn vrouw

(1) Van harte dank ik André Bollaert, voorzitter van de heemkundige kring ‘Het land van Nevele’, en Daniël Walraed, voorzitter van het Abraham Hans Genootschap, voor hun bereidwillige antwoorden op mijn vragen. Mijn oprechte dank gaat ook uit naar Romain John van de Maele, die zo vriendelijk was om het typoscript van zijn elders in deze Mededelingen verschenen bijdrage vooraf aan mij over te maken. Tot slot dank ik Prof. Anne Marie Musschoot voor haar aandachtige lectuur van de eind tekst.

(2) C. Buysse, Verzameld Werk 2, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1974, p. 973-1141.

(3) De inhoud van het eerste deel van dit artikel is noodzakelijk voor een goed begrip van wat volgt in dit tweede deel. Ik verwijs de lezer dan ook graag naar ‘Echo's in De Strijd. Proeve van een intertekstuele lectuur. Deel 1’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXVII, Gent 2011, p.41-109.

[p. 78]

Meerken afscheid genomen van hun grote, op een ver gehucht gelegen, prachtige hoeve om in een huisje in het dorp te gaan rentenieren. De boerderij wordt nu bestuurd door hun twee nog ongetrouwde kinderen, de zwijgzame, stugge Florimond en de kwezelachtige Reinilde. Het einde van dit eerste deel introduceert twee nieuw aangeworven veldarbeiders op de hoeve: de flinke jongeman Oscar, zoon van Pierke Note en het zeer knappe meisje Lena, dochter van Tielde Meules.⁽⁴⁾ Hun komst zal de aanleiding zijn tot een kettingreactie van dramatische ontwikkelingen, met Florimond in het middelpunt, die verhaald worden in het tweede en derde deel van de roman. Wat hierna volgt, is een bespreking van deze laatste twee delen. Tot slot worden enkele conclusies geformuleerd.

(4) VW 2, p. 1020-1021.

2. De wiedsters Mietje Compostello en Zwanckaert

2.1. - Het tweede deel van De Strijd vangt aan met een nieuwe scène op de vlasakker, waarin Dikke Roze tijdens de schafttijd op ondeugende en geheimzinnige wijze ontvouwde wat de kaarten, die zij voor Lena had gelegd, voorspelden.⁽⁵⁾ De verteller vermeldt terloops de namen van twee andere aanwezige wiedsters, die in Buysses verhalend oeuvre geen onbekenden zijn: het oudere Mietje Compostello⁽⁶⁾ en Zwanckaert.⁽⁷⁾

2.2 - ‘Mietje’ (zonder familienaam) duikt voor het eerst op in Blanche (1898), opgenomen in de novellebundel Te Lande (1900). Zij figureert als één van de werkvrouwen in de grote meelfabriek, wier bezigheid bestond in het verstellen van gescheurde en versleten zakken⁽⁸⁾ en wordt beschreven als ‘een oude, met grote zwarte ogen in een gerimpeld, geel gelaat’.⁽⁹⁾ Vele jaren later verscheen de roman Zoals het was (1921), die zich echter in Buysses jeugdjaren situeert. In de olieslagerij en graanmaalderij van meneer De Beule werkten zes

(5) VW 2, p. 1030-1036.

(6) VW 2, p. 1030.

(7) VW 2, p. 1032.

(8) C. Buysse, Verzameld Werk 4, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1977, p.704.

(9) VW 4, p. 708 en 711.

[p. 79]

vrouwen, die niets anders deden dan de ganse dag zakken naaien en verstellen.⁽¹⁰⁾ Eén van hen was Mietje Compostello. De verteller geeft van haar een vrij uitgebreide persoon- en karakterbeschrijving:

Het zuidelijke van haar Spaanse naam stond op (...) haar ganse type te lezen. Zij was geel van vel en pikzwart van haar, met dikke wenkbrauwen en grote, donkere ogen. (...) Mietje had een zware kelderstem en sprak heel traag. (...) Zij was zeer godsdienstig, op 't fanatieke af (...). Mietje was zestig jaar oud en had nooit gedacht aan trouwen. En ook zij (...) woonde samen met haar broeder, die bij de boeren ging werken, en ook hun schrikbeeld voor de toekomst was het Armenhuis (...).⁽¹¹⁾

Ongetwijfeld gaat het om hetzelfde personage als ‘Mietje’ in Blanche.⁽¹²⁾

In het verhaal Op het kleine gehucht (1901),⁽¹³⁾ opgenomen in de bundel Van arme mensen (1901), is Mietje Compostello één van de vier buurvrouwen, die Kletsje bijstonden in haar doodstrijd en, wanneer ze gestorven was, in huis bleven om te bidden en om haar broer Ivo met een aantal praktische zaken te helpen. De verteller portretteert Mietje als de oudste en wijste van de vier, die ‘al het warme van haar Spaanse naam op haar getaand gezicht en in haar gitzwart haar en ogen droeg’⁽¹⁴⁾ en sprak ‘met haar zware, holle stem’.⁽¹⁵⁾ Telkens komt dus dezelfde typering terug. Zoals bij de juffrouwen

(10) C. Buysse, Verzameld Werk 3, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1975, p. 162.

(11) VW 3, p. 163.

(12) Ook Pharaïlde, het hoofdpersonage van dit verhaal, bijgenaamd ‘Blanche’, een ‘albinotype in al zijn onsierlijkheid’ met ‘ziekelijke, roodrandige oogjes die daarbij nog loensten’ (VW 4, p. 704), correspondeert met het personage Zulma, bijgenaamd ‘de Witte’, in Zoals het was. Deze was ook ‘droevig lelijk en misdeeld’ met ‘ziekelijke rode piepoogjes, wit haar, witte wenkbrauwen, witte wimpers’ (...) (VW 3, p. 164). Blanche werd zwanger gemaakt door een jonge, knappe molenaar (VW 4, p. 709), terwijl ‘de Witte’ werd ‘bedrogen’ door haar vrijer Poeteken en nu ‘ne kleinen’ moest krijgen. (VW 3, p. 221). Blanche werd telkens aangerand op de zolderkamer van de fabriek (VW 4, p. 706-707). In Zoals het was vond op de zolder boven het ‘vreiwevolkskot’ dan weer het geheime samenzijn tussen Triphon De Beule en de mooie fabriekwerkster Siednie plaats (VW 3, p. 181).

(13) Vooral dit verhaal blijkt hier van belang te zijn. Zie hieronder, in 2.3.

(14) VW 4, p. 876.

(15) VW 4, p. 881.

[p. 80]

Dufour⁽¹⁶⁾ hanteert Buysse ook hier een bijna Balzaciaans procedé om hetzelfde nevenpersonage in meerdere prozawerken te laten verschijnen, wat de cohesie van zijn romanwereld en de herkenbaarheid voor de lezer uiteraard ten goede komt.

De naam Compostello blijkt ook in het werk van Virginie Loveling voor te komen en naar een sterk verarmde familie te verwijzen. In Een revolverschot (1911) wees burgemeester Florisonne zijn echtgenote op de Spaanse oorsprong van de naam Santander⁽¹⁷⁾ en voegde eraan toe:

Hij is de eenige van uitheemsche herkomst niet: er staan hier menschen op de armenlijst, die adellijke, Spaansch-klinkende namen dragen: de Compostello, men heet ze ‘Pompegestel’, en la Riva de Sevilla, de zoogezegde ‘de Zeevers’.⁽¹⁸⁾

Bovendien vertelde Buysses neef Paul Fredericq in zijn onuitgegeven memoires dat in de tuin van grootmoeder Marie Comparé sinds onheuglijke tijden een dagloner werkte, die analfabeet was maar wel met grote inspanning zijn Spaanse naam in het zand kon neerschrijven: Bernardus de Compostello.⁽¹⁹⁾

2.3 - Zwanckaert, één van de andere wiedsters in De Strijd, was eveneens één van de vier buurvrouwen in Op het kleine gehucht, waarin zij ook figureerde als tegenspeelster van Ivo's zuster Kletsje.

De verhouding tussen Kletsje en Ivo wordt door de verteller als volgt

Zij was tien jaar ouder dan hij, en steeds had hij tegen haar opgezien als tegen zijn meerdere en zijn wijzere. Wat zij wilde en besloot gebeurde. Zij had hem gezegd: ‘Geen van ons mag

(16) Zie het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 86-95.

(17) De naam van de vroegere dorpsnotaris en overleden vader van de hoofdpersonages van deze roman, de zussen Marie en Georgine.

(18) V. Loveling, Een revolverschot, Antwerpen 1911, p. 7. Deze roman werd reeds voltooid in 1905 doch slechts in 1911 gepubliceerd. Zie L. Stynen, Rosalie en Virginie. Leven en werk van de gezusters Loveling, Tielt 1997, p. 268.

(19) J. van de Casteele, ‘Nevelse jeugdherinneringen van Paul Fredericq.’, in Het Land van Nevele X, afl. 2, p. 76-77 en 87, noot 7.

[p. 81]

trouwen. Wij moeten gezamenlijk werken en sparen terwijl wij er de kracht toe hebben, om later van een onbezorgde oude dag te genieten (...)’.⁽²⁰⁾

Eens was Ivo echter verliefd geworden op een arme vrouw uit het gehucht, nl. Zwanckaert die werkte op de grote boerderij van Lemmens, waar hij haar had leren kennen. Ivo wilde met haar trouwen, wat tot enorme spanningen tussen hem en zijn zuster had gelied:

Kletsje was er ziek van geworden (...) O! al dat (...) schone, toch zo zuur verdiende geld, dat nu in tweeën moest, vernielend voor altijd het toekomst-ideaal van gans hun zwoegersleven! Hij zelf had op de duur de opoffering te zwaar gevonden, en, na jarenlang strijden, had de liefde voor het geld over de liefde voor de vrouw gezegevierd. Plechtig, in wroeging en tranen, had hij op zijn eed gezworen dat hij nooit, zo lang zijn zuster leefde, meer van trouwen zou spreken.⁽²¹⁾

Vele jaren later, na de begrafenis van Kletsje, dobbelden de vier buurvrouwen om met Ivo te kunnen trouwen. Zwanckaert behaalde de overwinning zodat Ivo's wens alsnog in vervulling ging.⁽²²⁾

2.4 - In De Strijd zal zich een gelijkaardig conflict afspelen als tussen Ivo-Kletsje-Zwanckaert in Op het kleine gehucht (1901).

(20) VW 4, p. 865.

(21) VW 4, p. 871-872. Mijn cursivering - B.V.

(22) Voor een nieuwe kijk op deze novelle: T. Sintobin, ‘“Es da nou oprecht veur mij dat-e gulder speelt?” Over gnomische formules in Op het kleine gehucht van Cyriel Buysse’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXIV, Gent 2008, p. 77-96. Een voorloper van deze novelle is m.i. het pas in 1992 teruggevonden verhaal Beter laat dan nooit (1890), waarin een huwelijk tussen Stien Leijseele en Hortense Goetgebuer werd belet door enerzijds het standsverschil tussen een ‘begoede koehouderszoon’ en een ‘arme kortwoondersdochter’ en anderzijds Cesarine, de ‘gebrekkelijke’ zuster van Stien met wie hij alleen samenwoonde en voor wie hij zorgde. Slechts na vijftien jaar waren deze beletsels verdwenen en stapte het paar alsnog in het huwelijksbootje. Zie C. Buysse, Beter laat dan nooit, ingeleid door Henk Smits, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap VIII, Gent 1992, p. 13-42. Een variatie op herzelfde verhaal treffen we aan in De nachtelijke aanranding (1912), een roman over twee vrekkige ongetrouwde broers Ivo en Guustje, waarin Guustje, na de dood van Ivo, alsnog het huwelijksgeluk vond door te trouwen met de meid Péélzie (VW 2, p. 771-878).

[p. 82]

Zoals Ivo verliefd was geworden op de arme Zwanckaert die werkte op de grote boerderij van Lemmens, zo verschijnt in het leven van Florimond de knappe maar arme dienstmeid Lena, die komt werken op de grote hoeve van de Biebuijcks. Ook de passie van Florimond voor Lena zal stuiten op hevig verzet van zijn vier jaar oudere⁽²³⁾ zuster Reinilde, met wie hij had besloten om niet te trouwen om zodoende samen op de grote, schone boerderij te kunnen blijven.⁽²⁴⁾ Het ‘strijden’ van Ivo tussen ‘de liefde voor het geld’ en ‘de liefde voor de vrouw’ zal zich in De Strijd herhalen bij Florimond, zij het nog intenser en met noodlottige afloop.

De vermelding van de naam Zwanckaert in deze scène op de vlasakker is dan ook bepaald goed gekozen.

(23) VW 2, p. 1102.

(24) VW 2, p. 980.

3. Het kaartlezen van Dikke Roze

3.1 - In een dichte kring omringd door de wiedsters, orakelde Dikke Roze wat zij in de kaarten over Lena had gelezen:

- Iest kwam 't er ne zwarte man! zei Roze, gemaakt ernstig-profetisch (...).
- Oscar! fluisterde Roomnietje van Daele (...).
- Da was nen broave jongen, en die ou doanig geirne zag, (...). Moar hij 'n kan mee heur nie treiwen omdat hij gien fortuun 'n hét. (...)
Moar al mee ne kier komt er nen blonde man in 't spel, die véél fortuun hét en Lena euk wrie geiren ziet...
- O, Flo...kreet eensklaps Roomnietje van Daele, maar beet zich meteen op de lippen (...).
- Hij zie heuren geiren en hij hé veel geld, moar hij 'n spreekt nog van gien treiwen; hij probeert iest om azeu de bloeme te plukken. (...)
- Moar Lena 'n wilt hoegenoamd van hem nie weten en toens begint er ne schrikkelijke strijd in heur leven, en in 't leven van den zwarten man, en in 't leven van den blonden man en in 't leven van nog verschillig ander mannen en vreiwen

[p. 83]

die doarmee gemoeid zijn, zeudoanig da 'k nie verder noar de koarten 'n hè durve kijken en da'k doaromme nie 'n weet hoe dat 't zal eindigen.⁽²⁵⁾

De Strijd (1918) is niet de eerste Nederlandstalige roman in de vroege twintigste eeuw, waarin handelingen van waarzeggerij of kaartlezen in het verhaal opduiken als ‘verleidingstechniek’ om te anticiperen op mogelijke toekomstige gebeurtenissen, waardoor de lezer geboeid blijft en zijn aandacht reeds in een bepaalde richting wordt georiënteerd.

3.2 - Wanneer in Inwijding (1901) van Marcellus Emants de jonge advocaat Theodoor van Onderwaarden zijn maintenee, de jaloerse Tonia, op haar kamer kwam opzoeken, kon deze laatste niet nalaten om de kaarten voor hem te leggen: ‘- 'k Wou da'k op jou half zoveel vertrouwe kon as op me kaarte. Die kaarte liege niet...die kaarte benne m'n evangelie’.⁽²⁶⁾ Volgens Tonia beduidden deze kaarten dat Theodoor haar bedroog met een zwarte vrouw en dat zij zal lijden aan een zware ziekte, die de dood ten gevolge kan hebben, terwijl Theodoor onverwachts bezoek zal krijgen van een hooggeplaatst persoon en nieuwe rijkdom zal verwerven. Theodoor beval Tonia om ‘die beroerde kaarte maar bliksemsgauw weg te bergen’ en nooit meer ‘met die dwaasheid aan te komen’.⁽²⁷⁾

3.3 - Toekomstvoorspellingen spelen ook een rol in Willem Elsschots debuutroman Villa des Roses (1913). In het tiende hoofdstuk maakt de verteller duidelijk dat Louise Créteur zelf ongerust was over haar verliefdheid op Richard Grünewald.⁽²⁸⁾ In een brief vroeg zij

(25) VW 2, p. 1033-1035.

(26) M. Emants, Inwijding, Amsterdam/Brussel 1978, p. 139.

(27) M. Emants, Inwijding, p. 139-141. Het bedrog met die zwarte vrouw bleek inderdaad op het conto van Tonia's ziekelijk jaloerse verbeelding te schrijven. Maar de verdere lectuur van de roman leert wel dat Theodoors oom, baron Huizingen, hoogleraar in het staatsrecht, tijdens een bezoek zijn neef aanspoorde om een einde te maken aan de relatie met dat ‘minderwaardig schepsel’ en dat, van zodra Theodoor zich aan dit verzoek conformeerde, hij dankzij zijn oom uitzicht kreeg op de bijzonder interessante betrekking van griffier van de Tweede Kamer (en aldus in het leven werd ‘ingewijd’). Tonia van haar kant hield een ongeneeslijke buikziekte over van een abortus, waarvan zij Theodoor niet in kennis had willen stellen, sloeg na de breuk met Theodoor alle doktersadviezen in de wind en stierf eenzaam.

(28) W. Elsschot, Villa des Roses, Amsterdam 2001, p. 65.

[p. 84]

raad aan de Zwitserse helderziende Perret ‘over liefde en wat mij te wachten staat’ (...).⁽²⁹⁾ Perret verzocht haar om (naast een postwissel van vijf frank) twee gevouwen vellen papier met elk een uitgewreven inktvlek aan hem te zenden. Uiteraard ontving Louise een bijzonder vaag antwoord,⁽³⁰⁾ waarvan een deel echter was uitgedrukt in bewoordingen, die - hoewel veel minder precies - enigszins gelijken op de voorspellingen van Dikke Roze op grond van de kaarten:

(...) zeg ik u dat twee mannen zullen trachten uw hart te veroveren. De eene is bijna zwart en de andere bijna blond van haar. Een hunner is misschien in Parijs geboren, de andere misschien niet. Wat uw hart u ook ingeeft, verhoor den blonde niet, want de zwarte is bestemd om uw hart te kronen. (...)⁽³¹⁾

Louise Créteur deed een beroep op Perret in de hoop dat haar door twijfels aangetaste geluksverwachtingen door deze charlatan zouden gevalideerd worden. Het betrof een persoonlijk consult. De waarzeggerij van Dikke Roze op de wiedakker in De Strijd was een groepsgebeuren. Dikke Roze onthulde spontaan voor de ganse wiedbende wat zij zogezegd de vorige avond in de kaarten voor Lena had gelezen.⁽³²⁾ Wat niet rechtstreeks en letterlijk kon worden gecommuniceerd, werd niettemin onder het voorwendsel van een toekomstvoorspelling in bedekte en symbolische termen veropenbaard. De ganse groep veldarbeiders participeerde aan dit symbolisch spel. Tegelijk wordt ook de lezer van het verhaal op een buitengewoon onderhoudende manier van de stand van zaken geïnformeerd.

(29) W. Elsschot, Villa des Roses, p. 66.

(30) Zie hierover uitvoerig K. Rymenants, Een hoopje vuil in de feestzaal. Facetten van het proza van Willem Elsschot, Antwerpen-Apeldoorn 2009, p. 87-90.

(31) W. Elsschot, Villa des roses, p. 68. Mijn cursivering - B.V. Het staat vast dat Buysse in de publicatiegeschiedenis van De Ridders Villa des Roses een belangrijke rol heeft gespeeld. Hierover zijn de biografen Joris van Parys en Vic van de Reijt het roerend eens. Zie J. van Parys, Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd, Antwerpen/Amsterdam 2007, p. 440 en V. van de Reijt, Elsschot. Leven en werken van Alfons De Ridder, Amsterdam 2011, p. 80-81 en 87-88.

(32) VW 2, p. 1032.

[p. 85]

4. Florimond probeert zich te vergrijpen aan Lena

4.1 - Na het avondmaal op de hoeve keerden Dikke Roze, Pierke Note, zijn zoon Oscar en Lena terug naar hun huisjes. Gekomen aan een bruggetje over de weg, moest Lena alleen rechtsaf naar haar moeders optrekje. Oscar, die nog niet durfde meegaan met Lena, nam daar schuchter afscheid van haar. Plots, om een bocht van de halfduistere, kronkelige zandweg, doemde de gestalte van een man voor Lena op. Zij herkende Florimond, die als eerste van tafel was opgestaan om een wandeling te maken. Hij had haast niets gegeten en was de laatste dagen nog stugger dan gewoonlijk. Florimond deed heel vreemd tegenover Lena. ‘Brijngt 't lief ou nie noar huis dan?’, vroeg hij haar. ‘'k Zoe d'r iest ien moeten hên!’, antwoordde Lena vlug maar zij had al onmiddellijk spijt van deze woorden. Dan bood Florimond met priemende blik en schorre stem Lena vier vijffrankstukken in zijn open hand aan. Wanneer zij haar weg wou verder zetten, hield Florimond haar tegen en verklaarde haar zijn liefde: ‘- Lena, (...), 'k zie ou al moanden lang geirne, 'k 'n kan zonder ou nie mier leven! (...)’. Hij drukte haar tegen zich aan met woeste hartstocht en smoorde Lena de mond met kussen. Slechts met uiterste inspanning kon Lena zich ‘los worstelen’. Met aandrang vroeg zij Florimond haar te laten gaan. ‘Zij-je nie kwoad?’ smeekte deze. ‘Nien ik, moar loat mij nou goan’, antwoordde Lena. Toen Lena ook weigerde de vier vijffrankstukken te aanvaarden, gooide Florimond haar deze munten achterna, die op het natte gras neer rinkelden.⁽³³⁾

Deze scène, die met opzet zo gedetailleerd wordt weergegeven, neemt in Buysses verhalend oeuvre een preponderante plaats in. In subtiele variaties en vanuit verschillend vertelperspectief komt zij in heel wat romans en verhalen voor. Om de convergenties tussen al deze scènes duidelijker te maken, worden bepaalde woorden of dialogen cursief vermeld.

4.2 - Met uitzondering van het aanbod van de vijffrankstukken,⁽³⁴⁾ vinden we deze scène uit De Strijd (1918) nogmaals uitgebeeld in Uleken (1926).⁽³⁵⁾ Op een zondagavond keerde Uleken alleen van de

(33) VW 2, p. 1036-1041.

(34) Zie hieronder, in 4.6.

(35) VW 3, p.494-498.

[p. 86]

herberg De Floncke langs een eenzame landweg terug. Aan de driesprong vóór het kasteel, waar een kapelletje stond onder drie oude linden, aarzelde zij tussen het nemen van een kleine omweg over de velden of rechtdoor te lopen langs de lommerweg van het kasteelpark. Zij koos deze laatste, kortste weg. Plots bij een bocht kwam haar een man tegemoet en zij herkende de pachterzoon Broospèr, die een vreemde fikkering in de ogen had. Toen Uleken besloot om terug te keren en toch langs ‘de lindekens’ naar huis te gaan, betuigde Broospèr haar zijn liefde. Vervolgens sprong hij op haar en drukte een woeste zoen op haar mond. Uleken verzette zich hevig zodat Broospèr haar moest loslaten. Gelukkig voor Uleken verschenen in de schemering twee andere mannen: meneer Santiel van het kasteel en zijn koddebeier. Bij ‘de lindekens’ gingen Broospèr en Uleken ieder hun kant op, zoals in De Strijd Oscar en Lena deden bij het bruggetje. Uleken (zoals Lena) sloeg rechtsaf maar ontmoette nu opnieuw meneer Santiel, ditmaal alleen, alsof hij met opzet had beoogd om haar nog eens tegen te komen (vgl. met Florimond in De Strijd). ‘'t Lief hee ou zue gauwe verloaten!’, glimlachte meneer Santiel. ‘Dat 'n es hoegenoamd mijn lief niet!’, kreet Uleken. (vgl. met dezelfde dialoog in De Strijd). Nu begon ook meneer Santiel Uleken zacht te zoenen. Uleken bood ook tegen deze ongewenste intimiteiten weerstand. ‘Zijde kwoad?’, vroeg meneer Santiel terwijl hij haar losliet. ‘Nien ik (...) moar ge 'n meug niet. 'k Moe noar huis.’, antwoordde Uleken. (vgl. met dezelfde vergevingsgezindheid van Lena in De Strijd).

4.3 - Een voorloper van deze scène treffen we aan in Schoppenboer (1898)⁽³⁶⁾, hier beschreven vanuit het waarnemend perspectief van een andere figuur uit de roman. Deze focalisator⁽³⁷⁾ is het hoofdpersonage Jan Foncke, die op een zondagavond van het dorp terugkeerde en, aan een ommedraai van de landweg, een honderd meter vóór zich een man en een vrouw dezelfde richting zag volgen. Plots herkende hij zijn neef Pol, zijn aartsvijand, en Rosa, de oudste dochter van boer Meganck. Jan Foncke bespiedde hen beiden van op afstand. Om de

(36) VW 1, p. 793-794.

(37) Voor dit begrip en de toepassing ervan op een roman van Buysse: Y. de Maesschalck, ‘Het perspectief in Cyriel Buysses 't Bolleken (1906) - een bedenking’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap VII, Gent 1991, p. 87-96.

[p. 87]

weg te verkorten, waren zij links een paadje ingeslagen (vgl. met het inslaan van een weg door Lena en Uleken, besproken in 4.1 en 4.2). Gekomen aan een bruggetje, slaakte Jan haast een kreet toen hij zag dat Pol met beide armen Rosa vastgreep en haar een wilde kus gaf. Een soort van worsteling greep plaats. Hij hoorde haar dringende stem: ‘- Nee! ik wil niet!’ en was juist op het punt Rosa ter hulp te snellen en hen, in een instinctmatige vlaag van jaloezie te scheiden,⁽³⁸⁾ toen Pol haar eensklaps losliet.

4.4 - In het verhaal Lente (1907)⁽³⁹⁾ nodigde Standje zijn Parijs nichtje Leontientje de avond vóór de begrafenis van Tante Zeunia uit voor een wandeling in de maneschijn. Ineens vroeg hij haar met ontroerende stem ten huwelijk:

- 'k Ben zot van ou! 'k zoe mijn leven veur ou loaten! Als ge wilt 't wordt hier loater amoal 't ouë! herhaalde hij smorend, opgewonden. - Zeg, Leontientsje, wilde? wilde? (...)
O, Leontientsjen (...) moak mij gelukkig! Mijn leven es hier zue droevig! 'k 'n Hè nog noeit gien uur oprecht plezier g'had in mijn leven!⁽⁴⁰⁾

Plotseling prangde Standje haar woest tegen zich aan en poogde een gulzige zoen op haar mond te drukken. Leontientje ‘ontworstelde’ zich uit deze knelling: ‘Ge'n meug niet!’. Standje bedaarde, excuseerde

(38) Dertig jaar later schreef Buysse De schandpaal (1928), waarin Guustje Verschelde, gepijnigd door jaloersheid, zijn natuurlijke dochter Zulma en haar minnaar, meneer Gontran, op een afstand achtervolgde en tot zijn ontsteltenis vaststelde dat zij over de brug stapten, de kade volgden en recht liepen naar het ‘huis’, waarin hijzelf destijds met Lowiezeken, Zulma's moeder, de liefde had bedreven. Guustje verhinderde dat zij er binnen gingen door plots tevoorschijn te komen (VW 3, p. 759-760). Het oeuvre van Buysse bevat tal van deze achtervolging- ofbespiedingscènes. Zie ook hieronder, in 4.8 en 5.7.

(39) Joris van Parys wees op de affiniteiten van Buysse met het werk van Jules Renard (Het leven, niets dan het leven, p. 214). In dat verband zou een onderzoek naar de verwantschap van Lente (1907) met enkele verhaalelementen van Renards roman L'Ecornifleur (1892) (Ned. Vert. Een uitvreter, Amsterdam 1990) interessant kunnen zijn. Ik denk aan de zwemles van Henri aan Marguerite, het zestienjarig nichtje van de Vernets, die stonden toe te kijken, aan Henri's poging tot verkrachting van Marguerite, die uiteindelijk niet kwaad op hem was en aan het ontroerend afscheid aan het station met de afscheidskus aan Marguerite en mevrouw Vernet. Uiteraard zijn de setting en de dialogen van Lente authentiek ‘Buyssiaans’.

(40) VW 4, p. 1237. Mijn cursivering - B.V.

[p. 88]

zich en beloofde om Leontientje niet meer lastig te vallen. Zij stak hem zonder wrok de hand ter verzoening toe.⁽⁴¹⁾ (vgl. met dezelfde vergevingsgezindheid van Lena en Uleken, besproken in 4.1 en 4.2.)

4.5 - Zowel in De Strijd als in Schoppenboer wordt deze scène expliciet gesitueerd aan of over een bruggetje.⁽⁴²⁾ Er is ook het verhaal Het bruggetje, opgenomen in de bundel Uit het leven (1930).⁽⁴³⁾ De stugge, verlegen en ouderwetse boerenzoon Stien - hetzelfde karakter als Florimond in De Strijd - was dolverliefd op Marcela, de dochter van de naburige boerderij. Marcela was echter geen ouderwetse boerendochter maar een modepopje geworden en werd het hof gemaakt door de fatterige André, zoon van de schoolmeester, wat Stien razend jaloers maakte. Op de kermis danste André voortdurend met Marcela. Wanneer Stien de danstent binnenkwam, vroeg André haar: ‘Hét' ou lief gezien, doar in den hoek?’. ‘Dat 'n es mijn lief niet!, weerlegde Marcela afkerig, (vgl. met dezelfde dialoog in De Strijd en Uleken, besproken in 4.1 en 4.2). Toen de getormenteerde Stien Marcela naar huis zag vertrekken, volgde hij haar ongezien en haalde haar in langs de verlaten, kronkelende zandweg. Met schorre stem en priemende blik sprak hij zijn liefde uit: ‘(...)'k 'n kan nie zeggen hoe geirne da'k ou zie. 'k Moe weten of da ge mij uek wilt geirne zien en loater mee mij treiwen!’. Marcela antwoordde echter ontwijkend en weigerde ook te beloven dat zij nooit met André zou trouwen. ‘Loat mij vuert goan, Stien, (...), 'k hoa al moeten thuis zijn!’, smeekte zij. Stien liet haar echter niet los, knelde haar vast, trok plots zijn mes uit zijn zak en doodde Marcela. Hij werd door de gendarmen opgepakt. Het bruggetje tussen de beide naburige hoeven werd afgebroken.⁽⁴⁴⁾

(41) VW 4, p. 1238.

(42) In Minnehandel (1903) van Stijn Streuvels speelde de jeugd tijdens het joelfeest onder meer 't Minnebrugje: een spelletje waarbij men met kussen betaalt om over een brugje of hindernis te geraken. Zie S. Streuvels, Volledig Werk I, ingeleid door G. Knuvelder, Brugge 1971, p. 1075.

(43) C. Buysse, Verzameld Werk 5, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1978, p. 1052-1065.

(44) VW 5, p. 1061-1065

[p. 89]

4.6 - Lena (4.1.), Uleken (4.2.), Rosa (4.3) en Leontientje (4.4) boden met succes weerstand door zich aan hun mannelijke belager te ‘ontworstelen’. Hierin verschillen deze scènes van de verkrachting van Maria Beert door Reus Balduk in Het recht van de sterkste (1893). In deze roman was er vanwege Reus Balduk ook geen sprake van een liefdesverklaring, tenzij de woorden ‘'k 'n wil geen andere als u’ en de retorische vraag ‘- Maria, ge'n hebt toch niets tegen mij, hoop ik?’⁽⁴⁵⁾ in het milieu van de Zijstraat zo begrepen moesten worden.

Toch zijn er ook overeenkomsten met de hiervoor besproken scènes. Op Akspoele-kermis in de kroeg De Oret zag Reus Balduk dat Maria Beert een zachte glimlach richtte naar Slimke Snoeck. Hij voelde een steek van jaloezie en besloot dat Maria zijn lief zou worden⁽⁴⁶⁾ (vgl. met de reactie van de jaloerse Stien op de kermis in Het bruggetje, besproken in 4.5). Hij trakteerde Maria en duwde haar in een hoek van de kroeg. Niettemin keek Maria nog eens om naar Slimke Snoeck, wat Reus niet was ontgaan:

- Ge zoudt liever bij Slim zitten, ne-waar? kon hij niet laten haar na een poos op verwijtende toon te vragen.
Zij antwoordde ontwijkend, gedwongen lachend en beschaamd:
- O neen, 'k weet het niet, ik hè daar nie aan gedacht.⁽⁴⁷⁾

Zoals vermeld, vinden we dezelfde ontkenning door het beminde meisje terug in De Strijd (4.1), Uleken (4.2) en Het bruggetje (4.5). Hier was deze reactie van Maria echter allerminst assertief. Zij werd door angst voor Reus gedomineerd.

Deze angst liet haar niet los toen een gezelschap van vier, dat bestond uit Witte Manse, Slimke Snoeck, Reus Balduk en zijzelf, de kroeg verliet. Algauw speet het Maria dat ze niet de steenweg hadden genomen om naar huis te keren in plaats van de, weliswaar kortere, eenzame kronkelende zandweg, die langs beide kanten was omlijst door groene korenvelden. Het inslaan van deze weg zal Maria noodlottig worden, wanneer even later Witte Manse en Slimke

(45) C. Buysse, Verzameld Werk 1, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1974, p. 6.

(46) VW 1, p. 3.

(47) VW 1, p. 5-6.

[p. 90]

Snoeck als een schicht vooruit liepen waardoor zij met Reus Balduk alleen achterbleef.⁽⁴⁸⁾

Het motief van de ingeslagen weg als noodlot werd door Buysse - in afgezwakte vorm - hernomen in Uleken, die, terugkerend van de herberg, op de driesprong aarzelde welke weg zij zou nemen. (4.2 en vgl. ook met de scènes in De Strijd en Schoppenboer, besproken in 4.1 en 4.3).

Nu kom ik terug op het aanbieden door Florimond aan Lena van vier vijffrankstukken in de scène in De Strijd.⁽⁴⁹⁾ Hiervoor greep Buysse ook min of meer terug naar Het recht van de sterkste, echter niet naar de verkrachtingsscène van Maria Beert maar wel naar de verhalen die daarna verteld werden op het wiedstuk van boer De Waele. Veertien wiedsters vertrouwden elkaar toe ‘hoe het met hen was gegaan’.⁽⁵⁰⁾ Dit is het relaas van Moeffe Vrieze:

Ik (...) was nog niet juist veertien jaar oud (...). Het was met Bruun Vermeersch, de oude (...). Hij wrocht int hooi, achter 't kapelletje van de Toverheks en ik kwam daar voorbijgegaan (...), toen hij mij al ineens bij zich riep, terwijl hij mij van

(48) VW 1, p. 9-10. Van Vreckem wees er op dat het uitgangspunt van Het recht van de sterkste, nl. de verkrachting van Maria na een dansfeest in een nabijgelegen dorp, enigszins herinnert aan een motief uit Un coeur simple (1876) van Flaubert. Zie P.H.S. Van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Buysse, Brussel 1968, p. 105 en p. 345, noot 41, waarin wordt opgemerkt dat Buysse alleszins een exemplaar van Trois contes van Flaubert bezat, wat blijkt uit een aantekening in zijn notitieboekje van 1902. In het begin van hoofdstuk II schildert Flaubert inderdaad hoe de achttienjarige Félicité op de kermis van Colleville danste met een jonge man, die, in de mening dat zij hem wel begreep, aanbood om haar naar haar dorpje terug te brengen maar haar onderweg aan de rand van een haverveld ruw op de grond wierp. Als Félicité daarbij luidkeels aan het roepen ging, liet hij haar los en kon zij ontsnappen. Zie S.E. Douyère, Un coeur simple de Gustave Flaubert, Nouvelle édition critique avec les variantes intégrales des manuscrits, Paris 1974, p. 125. Ned. vert. ‘Een eenvoudig hart’, in Drie vertellingen, Amsterdam 2008, p. 11-12. De Maesschalck van zijn kant is van oordeel dat Buysse zich voor een aantal concrete verhaalgegevens van zijn eerste roman heeft geïnspireerd op Un mâle (1881) van Camille Lemonnier. Volgens hem spoort onder meer de manier waarop Germaine en Cachaprès elkaar leerden kennen op de plaatselijke kermis met de omstandigheden op de kermis in Het recht van de sterkste. Zie Y. De Maesschalck, ‘Het verschil van een medeklinker. Over lezen en leven in het proza van Cyriel Buysse’, Mededelingen XXVII, p. 15. Noch bij Flaubert, noch bij Lemonnier culmineerde dit kermisgebeuren echter tot een daadwerkelijke verkrachting.

(49) Zie hierboven, in 4.1.

(50) VW 1, p. 20-21.

[p. 91]

verre een vijffrankstuk, dat hij in de hand hield, liet zien. (...) - Wilt ge dat vijffrankstuk verdienen? (...) herhaalde hij tweemaal stotterend, met zijn dikke, bevende onderlip. - Ja, antwoordde ik, waarmee? - Kom het halen, zei hij. En hij ging onder de sperrekes die rond het kapelletje staan. Ik volgde hem (...). Maar nauwelijks was ik bij hem of hij wierp mij omver en viel boven op mij. (...). Ik schoot in een lach en liet hem zijn goeste doen, maar ik vergat niet hem zijn vijffrankstuk uit de hand te nemen.⁽⁵¹⁾

4.7 - Ook Liza in het verhaal De bedevaart van Sint-Cornelius-Ten-Hove (1903), opgenomen in de bundel Tussen Leie en Schelde (1904), kon niet weerstaan aan de avances van Felhoen.⁽⁵²⁾ Wanneer de vier bedevaarders 's avonds langs de zandwegen naar huis terugkeerden, liepen Binus en Fitriene op een bepaald ogenblik een aantal passen vooruit zodat Liza en Felhoen met hun tweeën alleen achterbleven (vgl. met hetzelfde tafereel in Het recht van de sterkste, besproken in 4.6).⁽⁵³⁾ Vervolgens verklaarde Felhoen zijn liefde aan Liza. Maar wanneer hij een bartstochtelijke zoen op haar mond drukte, worstelde Liza zich los: ‘(...)g'n meug niet’. Gekomen op een kruisweg, wou Liza rechtdoor stappen maar Felhoen trok haar mee naar links, in de zandweg onder de hoge populieren (vgl. met het motief van de ingeslagen weg, besproken in 4.1, 4.2., 4.3 en 4.6). Hij hield haar steeds nauwer omarmd en uiteindelijk zakten zij samen neer op het zachte mos...

4.8 - In sommige van Buysses verhalen speelt deze passionele scène zich niet af aan of over een bruggetje maar aan een kapelletje, nu eens omringd door lindebomen (in Uleken)⁽⁵⁴⁾ en dan weer door sparretjes

(51) VW 1, p. 21. Mijn cursivering - B.V.

(52) VW 4, p. 1017-1021. Nadien weigerde Felhoen het kindje van Liza te erkennen en vertrok naar Amerika (VW 4, p. 1021-1022).

(53) Buysse heeft deze verhaalcomponent nog een derde keer gebruikt, meer bepaald in Het zomerlief uit de verhalenbundel Kerels (1927). Alewies en Marietje keerden terug van Zomerlief-kermis uit een naburig dorp, langs de kronkelende landweg tussen de korenvelden. Zij waren alleen achtergebleven; de andere paren hadden zich verwijderd. ‘Woarom hèt-e mij nie gezeid, daze wiggijngen?’, kloeg Marietje. ‘Omda'k ou geiren zie!’, antwoordde Alewies in plotse durf. (VW 5, p. 923).

(54) Zie hierboven, in 4.2.

[p. 92]

(in Het recht van de sterkste in de vertelling van Moeffe Vrieze)⁽⁵⁵⁾. Dit laatste kapelletje had al een significante plaats in de onvoltooid gebleven roman De levenskring (circa 1888-1889).⁽⁵⁶⁾ Robert, zoon van de eerste schepen Dubois, stapte meer dan een half uur vroeger dan gewoonlijk naar de herberg om zijn lief Emma op te zoeken. In de plaats van Emma stond echter haar moeder achter de toog. Deze verklaarde op gejaagde toon aan Robert dat Emma haar vriendin van Wilde een eind weegs naar huis vergezelde. Robert ijlde de deur uit en liep recht naar het kapelletje, waar de weg zich in tweeën splitte: rechts naar Wilde, links naar Rijbroeck. Indien zij eens in de plaats van Wilde naar Rijbroeck was gegaan? (vgl. met het motief van de ingeslagen weg, besproken in 4.1, 4.2, 4.3, 4.6 en 4.7) Daar woonde Emma's vroegere minnaar Fierens. Robert vermoedde dat zij elkaar opnieuw ontmoetten. Hij besloot om Emma aan het kapelletje op te wachten; hij moest absoluut weten of zij hem niet bedroog. Na zeer lange tijd kwamen uit het pad komende van Rijbroeck, twee gestalten, een man en een vrouw, voorbijgetrokken. Robert kon nauwelijks een kreet onderdrukken (vgl. met dezelfde reactie van Jan Foncke in Schoppenboer, besproken in 4.3; ook hier wordt deze scène vanuit het perspectief van het hoofdpersonage als focalisator beschreven), toen hij Emmatje en Fierens herkende. Fierens drukte haar een vurige kus op de mond:

Allo toe Emmatje, hier, onder de sparretjes, voor de laatste keer. Zij verweerde zich: (...), 't is genoeg voor vandaag; ik moet volstrekt naar huis. En zij poogde zich los te maken.
Hij sloot haar enger in de armen. (...) En met kussen en streelingen, poogde hij haar onder de sparretjes, op 't gras te doen nederzinken.
Half lachend, half verveeld, bood zij nog weerstand. Doch zij verflauwde en hij, ontvlamd, werd dringender (...) poogde, met geweld schier, haar onder de boompjes te doen nederzinken... Zij zonk...en in die beweging (...) zag Robert, tusschen het zwart der rokken, hare twee fijne, witgekouste beenen...⁽⁵⁷⁾

(55) Zie hierboven, in 4.6.

(56) C. Buysse, De levenskring. Eerste deel, uitgegeven en ingeleid door A.M. Musschoot, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap VII, Gent 1991, p. 154-158.

(57) C. Buysse, De levenskring, Eerste deel, Mededelingen VII, p. 158. Mijn cursivering - B.V.

[p. 93]

Dezelfde scène treffen we reeds in vrij uitgewerkte vorm aan in het oorspronkelijk plan van deze roman, dat vermoedelijk dateert van vóór 1887 of zelfs 1886⁽⁵⁸⁾: ‘Hij komt aan Wildendries kapelletje. Daar split de weg zich in tweëen: rechts naar Wilde, links naar Rijbroeck’ (...).⁽⁵⁹⁾ Wellicht moet dit als een oer-tekst voor vele later uitgewerkte scènes beschouwd worden.⁽⁶⁰⁾

4.9 - De acht hier besproken scènes passen volkomen in de literaire verbeelding van de seksualiteit in het fin de siècle, zoals door Mary Kemperink voor de Noord-Nederlandse literatuur grondig bestudeerd.⁽⁶¹⁾ De seksuele begeerte was gereserveerd voor de man; de vrouw was het voorwerp van die begeerte. Bij het voldoen van die begeerte neeg de man tot gewelddadigheid; de vrouw moest worden onderworpen, getemd en als het zo uitkwam verkracht. Kenmerkend voor Buysse is echter dat deze mannelijke brutaliteit vaak met een onderhuids gevoel van meewarigheid wordt beschreven.

In zes van de acht scènes was er telkens één meisje dat door twee mannelijke concurrenten bemind of begeerd werd: Emmatje door Robert Dubois en Fierens in De levenskring (4.8), Maria door Slimke Snoeck en Reus Balduk in Het recht van de sterkste (4.6), Rosa door Jan Foncke en neef Pol Moeykens in Schoppenboer (4.3), Lena door Oscar en Florimond in De Strijd (4.1), Uleken door Broospèr en meneer Santiel in Uleken (4.2) en Marcela door Stien en André in Het bruggetje (4.5).

(58) A.M. Musschoot, ‘Inleiding’, Mededelingen VII, p.101.

(59) C. Buysse, De levenskring, Plan, Mededelingen VII, p.187-188.

(60) Niet alleen de vertelling van Moeffe Vrieze in Het recht van de sterkste (4.6) en de scène in Schoppenboer (4.3) maar vooral ook een scène in De roman van de schaatsenrijder (1918), beschreven vanuit de ik-figuur als focalisator: schaatsend op het ijs zag hij voor zich twee innig omarmde personen; hij herkende zijn geliefde Tieldeken met een boerenpummel, het zogenaamde boerke-van-Meilegem; hij bleef hen stiekem achtervolgen; zij kwamen bij de oever aan een bosje, waar hij haar wild tegen zich aandrukte en op de mond kuste; de ik-figuur zag vervolgens dat een soort worsteling plaats greep en herkende heel duidelijk haar stem: ‘nie g'n meug nie, Frans’; hij werd hartstochtelijker opgewonden; toen slaakte de ik-figuur een rauwe kreet waardoor Tieldeken en haar minnaar over het ijs vluchtten naar de oever toe (VW 3, p. 37-38). Vergelijk ook met de bespiedingscène in 't Bolleken (1906), hierna besproken in 5.7.

(61) M. Kemperink, Het verloren paradijs. De literatuur en de cultuur van het Nederlandse fin de siècle, Amsterdam 2001, p. 155-157.

[p. 94]

Deze twee aanbidders worden op tegengestelde wijze getypeerd, volgens nu weer de ene, dan weer de andere oppositie - een verschil in stand⁽⁶²⁾, in karakter⁽⁶³⁾ of in temperament⁽⁶⁴⁾ - of een combinatie van meerdere opposities.

In zes romans of verhalen⁽⁶⁵⁾ is er bovendien sprake van een twee- of driesprong van wegen (symbool voor deze mannelijke concurrentie?) en/of van het inslaan door het meisje van één bepaalde weg of paadje waardoor haar lot werd bezegeld.

Met uitzondering van De levenskring en Lente vond het drama telkens plaats op een ‘kronkelige zandweg’ (het kronkelpad der liefde?).

In de vroegste werken⁽⁶⁶⁾ werd het begeerde meisje verkracht of kon het de avances van de man niet langer weerstaan. In de latere werken⁽⁶⁷⁾ slaagde het beminde meisje er veelal in zich aan haar mannelijke belager te ‘ontworstelen’ maar zij vergaf hem (noodgedwongen?) zijn gedrag. Daar deed zij trouwens goed aan, want in Het bruggetje bleef Marcela zich zonder begrip of mededogen verzetten, wat zij met de dood moest bekopen.

4.10 - Tot slot van dit onderdeel vermeld ik twee, niet identieke maar toch sterk gelijkaardige scènes uit het werk van Stijn Streuvels.

In Zomerzondag uit de verhalenbundel Zonnetij (1900) bespiedde boer Kasteele achter een ‘koornstuk’ zijn fleurige meid Romme en haar lief Sander, de boerenknecht van Mostrui, die amoureus fluisterend naderden. Kasteele benijdde die knecht, die ‘niets bezat’ om zijn verliefd geluk, terwijl hij zelf, ‘met al zijn rijkdom, er op

(62) Kasteelheer, fabrikantzoon, onderwijzerszoon, boer, veldarbeider, boef.

(63) Bruut of zachtmoedig; extravert of introvert.

(64) Volgens de terminologie van de negentiende eeuw: sanguinisch, flegmatisch, cholerisch of nerveus. Zie hierover: M. Kemperink, ‘Medische theorieën in de Nederlandse naturalistische roman’, in De Negentiende Eeuw, jg. 17 (1993), nr. 3, p. 123-126. Deze auteur stelde vast dat in het Noord-Nederlands proza deze termen daarom niet expliciet voorkomen maar dat uit de opsomming van een aantal eigenschappen bij de karakterisering van de personages een bepaald temperament te herkennen valt. (l.c., p. 147). Dit is m.i. ook bij een aantal van de hier besproken verhalen het geval. Fierens in De levenskring had een nerveus temperament, Moeykens in Schoppenboer en Oscar in De Strijd waren duidelijk van het trage, flegmatische type. Hun opponenten hadden een sanguinisch of cholerisch temperament.

(65) De Levenskring, Het recht van de sterkste, Schoppenboer, De bedevaart van Sint-Cornelius-Ten-Hove, De Strijd en Uleken.

(66) De levenskring, Het recht van de sterkste en De bedevaart van Sint-Cornelius-Ten-Hove.

(67) Lente, De Strijd en Uleken.

[p. 95]

staan kijken moest en er niet aanraken mocht’ (vgl. met de reactie van de rijke Florimond tegenover Lena in De Strijd: ‘'k 'n Hè niets, 'k 'n hè niets, 'k ben toch zeu ongelukkig!’)⁽⁶⁸⁾. Heel zijn jong leven had hij verbeurd om ‘de ene pennink boven de andere te stapelen’. Oud geworden, was hij nog altijd bezeten door ‘de begeerlijkheid om aan zijn driften eens toe te geven’,... ware het niet dat zijn eveneens ongetrouwde, inwonende en kwezelachtige zuster Lina ‘hem overal in de weg stond’ en ‘haar strenge blik hem voortdurend achtervolgde’. Romme en Sander wensten elkaar ‘goenavond’ en gingen ieder hun weg. Romme hernam al zingend haar werk in de koestal, waar boer Kasteele haar onverwachts kwam storen: ‘- Ge denkt zeker aan Sander, gekte hij; ge zijt met hem uit geweest, vandaag? Ge ziet hem zeker geern, uw Sander?’ (vgl. met de opmerkingen over ‘uw lief’ van resp. Florimond, meneer Santiel, André en Reus Balduk, besproken in resp. 4.1, 4.2, 4.5 en 4.6). Vervolgens kittelde hij met een strohalm in de blote nek van Romme en zuchtte: ‘Zou er niets meer aan te veranderen zijn, Romme? Als een rijke boer u kwame vragen: of ge wilt liefde dragen...?’. Maar opeens werd hij bang voor Lina en beschaamd voor zichzelf en ging zonder ommezien weg.⁽⁶⁹⁾ Bij boer Kasteele werd zijn begeerte voor Romme afgeremd door zijn angst voor de vermeende blik van Lina; zijn haat en agressie keerden zich dan ook tegen Lina.⁽⁷⁰⁾

In Minnehandel (1903) stond het zeventigjarige Peetje Mullie, een steenrijke boer en vrijgezel, op het punt om samen met zijn zuster te gaan rentenieren en zijn hoeve over te laten aan zijn lelijk nichtje Pharaïlde, die zodoende een rijke trouwpartij zou worden. Maar op een trouwfeest wakkerde het minnespel van de twintigjarige Marie Vanneste, die Peetje bij het dansen voor de gek hield, ineens weer het vuur aan dat een halve eeuw gedwongen onthouding niet had kunnen blussen. Hij zat haar achterna in het struikgewas en raakte genoeg buiten zichzelf om op stond het zwakke roer van zijn oude schip nog om te gooien:

(68) VW 2, p. 1040.

(69) S. Streuvels, VW I, p. 550-552.

(70) Voor een nieuwe, verfrissende kijk op dit verhaal: J. Schoolmeesters, ‘Apologia pro Lina. Over Zomerzondag’, in ‘Een wijf is een wijf’ Mannen en vrouwen bij Stijn Streuvels, Jaarboek 13 van het Stijn Streuvelsgenootschap, Tielt 2008, p. 155-167.

[p. 96]

- Marie, zuchtte hij, Marie, horkt, wilt ge, wilt ge?
- Wat?
- Als ge wilt is heel mijn hof voor u, wilt ge, 't is al voor u ...Ik vraag het u gemeenstig, g'hebt het mij beloofd, wilt ge mij? 't is al voor u...
- En uw nichtje! spotte Marie.
- Wij trekken er ons niets van aan... Toe, zeg ja! Ik zie u zo geern!⁽⁷¹⁾

Hier valt vooral de gelijkenis op met het huwelijksaanzoek van Standje aan Leontientje in Lente (1907), die immers - zoals weergegeven in 4.4 - eveneens zijn hofstede aanbood. Buysse voegde aan deze dialoog nog volgende alinea toe, wat de gelijkenis nog treffender maakt:

(...) Al het jarenlang verkropte wee van zijn kleurloos oudvrijgezellenleven stormde als een zee van woestheid in hem op, hij vergat de afstand en de jaren, zijn onverbruikte jeugdkrachten eisten bevrediging, hij (...) smeekte, in een (...) folterende aandrang van eindelijk willen-genieten en gelukkig-zijn.⁽⁷²⁾

Ook bij Streuvels woonden deze celibataire boeren met hun onvoldaan levensgevoel samen met hun ongetrouwde zuster, die de rol van geestelijke leidster moest spelen.⁽⁷³⁾

(71) S. Streuvels, VW I, p. 1288. Mijn cursivering - B.V.

(72) VW 4, p. 1237-1238.

(73) R. Van De Linde, Het oeuvre van Streuvels, sociaal document, Leuven 1958, p.55-58. Nog een ander voorbeeld is Koornaert uit Dorpslucht (1914) en Beroering over het dorp (1948).

5. De folterende tweestrijd van Florimond

5.1. - Na zijn hachelijk avontuur keerde Florimond terug naar de grote hoeve. Zijn zuster Reinilde was zeer ontstemd over zijn lang wegblijven en stelde voor om te gaan slapen. ‘Goa moar, 'k zal wel sluiten’, antwoordde Florimond kortaf. Reinilde wenste hem gedrukt ‘goên nacht’ en stapte de drie stenen treden op van het voutekamertje waar zij sliep.⁽⁷⁴⁾

(74) VW 2, p. 1042.

[p. 97]

In Zomerzondag (1900) van Streuvels stond Kasteeles zuster Lina na het afdreunen der avondgebeden op, ‘nam het keerske uit de kandelaar (...) en met een stille “navond Naas” schreed zij de twee trapjes op’ (...).⁽⁷⁵⁾

Zowel Florimond als Kasteele bleven roerloos in de keuken achter. Het interieur kwam tot leven in de verbeelding van de eenzame, radeloze boer. Florimond streek met zijn hand over de gladde plek aan de lange tafel, waar Lena gewoonlijk zat, alsof hij haar daar nog voelen kon.⁽⁷⁶⁾ Kasteele voelde dat de ‘zware tafel en de langpote stoelen meededen met Lina en hem kwamen teisteren om de zondige oproer en de schennis van hun rustig leven’; hij luisterde weerloos naar hun ‘spotspreuken’.⁽⁷⁷⁾

In beide verhalen werd de drukkende stilte slechts onderbroken door de geluiden van de hang- of standklok.

In Zomerzondag.

In de kop van 't uurwerk ging opeens 't ratelend rochelen van wielen, knarzend en een reeks bitsige belslagen rolden af. Daarna drukte de stilte opnieuw en zwaarder.⁽⁷⁸⁾

In De Strijd.

(...) en 't enigste wat daar nog scheen te leven was de bruine horlogekast (...), die traag stond te tikken als een zeurig oud wijf, die niet van uitscheiden weet en niet naar huis wil gaan. (...) en toen was er ineens een inwendig, dof geratel als van oude tanden die over elkander knarsen en langzaam sloeg de klok tien uur (...).⁽⁷⁹⁾

5.2 - Terwijl op dat ogenblik de stoppen bij boer Kasteele doorsloegen, bleven ook bij Florimond almaar dezelfde gedachten door zijn hoofd malen. De oorzaken van zijn wanhoop worden in vrije indirecte rede duidelijk gemaakt:

(75) S. Streuvels, VW I, p. 557.

(76) VW 2, p. 1043.

(77) S. Streuvels, VW I, p. 558.

(78) S. Streuvels, VW I, p. 558.

(79) VW 2, p. 1043.

[p. 98]

(...) en daar even verder zat Oscar, haar lief, met wie ze trouwen zou - hij wist het - en naar Amerika vertrekken. Dan zou het dood zijn op de grote, schone hoeve, voor altijd dood en kleurloos, zoals het nu was. (...).⁽⁸⁰⁾
Zij zat hem in 't bloed, al van de eerste dag, dat zij daar op de grote boerderij gekomen was. Hij was dertig jaar oud en had nog naar geen vrouw gekeken; en toen hij haar zag, domweg en onweerstaanbaar, was hij plotseling verliefd geworden. Hij, de rijke boerenzoon en zij het arm werkmeisje! Aan trouwen had hij niet gedacht, dat kon immers niet, met haar, in zijn stand; maar wel aan wat anders. (...) Het was een folterende strijd geweest in hem, van elke dag en van elk uur, tot hij eindelijk, (...) die schone, zachte lenteavond, onweerstaanbaar aan de bekoring was bezweken.
Hij had gehandeld, machinaal, zonder nadenken, omdat iets almachtigs hem dwong, omdat hij móést.⁽⁸¹⁾

‘Zij zat hem in 't bloed, al van de eerste dag’ (...), het is een expressie van naturalisme pur sang, die overigens enkele bladzijden verder herhaald wordt: ‘Zij zat hem dadelijk zó sterk en diep in merg en bloed’ (...).⁽⁸²⁾ De klemtoon op het dwangmatig, machinaal handelen van Florimond sluit hier perfect bij aan. In een hierna nog te bespreken voyeuristische scène⁽⁸³⁾ kon Florimond zijn ogen niet geloven dat Oscar, wanneer hij eindelijk met Lena alleen werd gelaten, haar niet hartstochtelijk om de hals vloog maar, lurkend aan zijn pijpje, aldoor kalm bleef doorpraten over boerenzaken. ‘Had hij geen bloed in zijn aderen?’,⁽⁸⁴⁾ vroeg Florimond zich af. Deze uitdrukkingen doen denken aan de temperamentenleer, waarvan vele naturalistische auteurs gebruik hebben gemaakt: het trage, flegmatische temperament van Oscar contrasteert duidelijk met het sanguinische of cholerische

(80) Een identiek gevoel bekroop Standje (‘Mijn leven es hier zue droevig!’) in Lente (1907) bij het afscheid van zijn Parijs nichtje Leontientje: ‘Wat was het dood en stil in Standjes hart, zo dood en stil nu als op 't vlak eentonig land’ (...) (VW 4, p. 1239).

(81) VW 2, p. 1043-1044.

(82) VW 2, p. 1058.

(83) Zie hieronder, in 5.7.

(84) VW 2, p. 1064.

[p. 99]

temperament van Florimond.⁽⁸⁵⁾ Blijkbaar heeft ook de ‘rijpere’ Buysse nog sporen van naturalisme achtergelaten.⁽⁸⁶⁾

Over de door Buysse onuitgegeven toneeltekst Vader (circa 1894-1897) schreef Anne Marie Musschoot dat ‘de visie op de sexuele drift als een dwangmatige kracht, als een noodlot of doem, zeer sterk herinnert aan de centrale idee van Schoppenboer (...) en als naturalistisch kan worden geïnterpreteerd’.⁽⁸⁷⁾ In dit stuk staat vader Freijman centraal, die zijn echtgenote verliet en met een andere vrouw naar Parijs vluchtte en door dit sociaal onaanvaardbaar gedrag de dood van mevrouw Freijman veroorzaakte en zijn beide kinderen in het ongeluk stortte. In het vierde bedrijf tracht Freijman, teruggekeerd uit Parijs, zijn gedrag aan zijn kinderen uit te leggen op een wijze die sterk gelijkt op de verklaring voor het handelen van Florimond door de verteller in De Strijd:

...op zekeren dag werd ik getroffen door een andere vrouw en ik begeerde haar! ...Ik begeerde haar plotseling en onweerstaanbaar, zonder haar te kennen, zonder haar te beminnen, zonder haar te eerbiedigen. Het was als een dierlijk, almachtig instinct, dat mij weerloos tot haar stuwde! ...Ik worstelde, ik poogde uit al mijn macht te reageeren. (...) Alles was vruchteloos; (...). Aan die (...) vrouw, offerde ik alles op: de liefde mijner echtgenoote en kinderen, de eer van mijnen naam en mijn gezin, het weinige dat wij bezaten. En wat nog 't gruwelijkste was: (...) ik beoordeelde mijzelf aanschouwelijk in al mijn snoodheid, zonder de kracht mij er aan te onttrekken.⁽⁸⁸⁾

Deze fragmenten uit Vader en De Strijd herinneren verder aan de beschrijving van de obsessieve hartstocht van Jan Foncke voor Rosa Meganck in Schoppenboer (1898):

(85) Zie ook hierboven, in 4.9 en voetnoot nr. 64.

(86) Zie echter ook hieronder, in 5.3.

(87) C. Buysse, Verzameld Werk 7, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1982, Inleiding, p. XXXVII. Voor een uitgebreide bespreking van deze toneeltekst: A.M. Musschoot, ‘Vader. Een onbekend drama over Cyriel Buysses opvattingen inzake de man-vrouw relatie’, in Yang, jg. 18, nr. 106, juni 1982, p. 8-15.

(88) VW 7, p. 1112-1113.

[p. 100]

Voortdurend, overdag op de akker, 's nachts in zijh bed, rees haar beeld vóór zijn geest, vóór zijn ogen. Haar wezen was in hem als een deel van hemzelf, iets dat er onophoudend, in een pijnlijke scheuring weer uit wou, en dat hij telkens, met gretige kwelling weer in zich trok, als was voortaan, in een impulsie van hogere macht, zijn enig en uitsluitend levensdoel, zijn bestaan met het hare te vereenzelvigen. (...) En hij wachtte (...), zó sterk zichzelf bewust van de fatale macht van 't onvermijdelijke, dat hij zich maar liet meeslepen als door een stroom (...) drijvend naar om het even welk nog onbekend doel.⁽⁸⁹⁾

5.3 - ‘Zij zat hem in 't bloed’ (...), het is een uitdrukking die, voor zover ik kon nagaan, elders in het werk van Buysse niet voorkomt. Wel bij Couperus en met name meermaals in zijn roman Langs lijnen van geleidelijkheid (1900). Cornélie de Retz van Loo, al een jaar wettelijk gescheiden van de ‘mooi-mannelijke’, krachtige en gezonde maar ook ruwe en brutale Rudolf Brox en sindsdien de teer geliefde van Duco van der Staal, een gevoelige, enigszins vrouwelijke artiest, kwam op een feest in Nice plots opnieuw oog in oog te staan met haar voormalige echtgenoot:

En zij voelde met heel haar lichaam, dat hij haar man was geweest, dat zij hem had in haar bloed. (...) En zij voelde, als een plotselinge wanhoop, dat zij hem kende en voelde in heel haar lichaam. Hoe grof hij ook vroeger tegen haar was geweest, hoe hij haar mishandeld had (...). Zij was, maagd, zijn vrouw geworden, door hem gewijd tot vrouw. En zij voelde zich door hem als gestempeld tot het zijne, zij voelde het tot in haar bloed en haar merg. Zij bekende het zich, zij had hem nooit vergeten. (...) Zij was zijn vrouw geweest en zij behield hem in haar bloed.⁽⁹⁰⁾

Deze roman vertoont sterke overeenkomsten met Madeleine Férat (1868) van Emile Zola, waarin dezelfde idee centraal staat: de vrouw kán niet loskomen van haar eerste man, omdat zij hem ‘in het bloed’

(89) VW 1, p. 879-880.

(90) L. Couperus, Langs lijnen van geleidelijkheid, Volledige Werken 16, Utrecht/Antwerpen 1989, p. 211-212.

[p. 101]

heeft. Zelfs indien zij hem nooit heeft liefgehad, heeft hij haar tot vrouw gestempeld en is hij voor altijd de hare.⁽⁹¹⁾ Madeleine Férat was gedurende een jaar de minnares geweest van de ongecompliceerde, ruw-goedhartige officier van gezondheid Jacques Berthier, die haar in de steek had gelaten omdat hij naar Vietnam moest vertrekken. Vervolgens werd zijn vriend, de nerveuze en schuchtere Guillaume de Viargue, buitenechtelijke zoon van een wereldvreemde kasteelheer, verliefd op haar. Pas als Madeleine vernam dat haar eerste minnaar Jacques bij een schipbreuk om het leven was gekomen, stemde zij toe in een huwelijk met Guillaume. Maar na vijf gelukkige jaren bleek dat Jacques zich had weten te redden, springlevend was en Guillaume kwam opzoeken. Madeleine was niet bij machte te verhinderen dat in haar wezen het verleden herleefde.⁽⁹²⁾

Romain Debbaut heeft aangetoond dat deze impregnatieleer, die Zola op zijn beurt had ontleend van dr. Prosper Lucas, ook leeft in Het recht van de sterkste (1891), vanuit de optiek van de man - indien de vrouw eens de zijne is geweest, behoort zij hem toe - en ook enigermate vanuit de optiek van de vrouw - zij heeft hem in haar lichaam en in haar bloed en daardoor kan ze niet meer los van hem.⁽⁹³⁾

In De Strijd (1918) komt dezelfde triangulaire verhouding voor als in Madeleine Férat (1868) en in Langs lijnen van geleidelijkheid (1900) met hetzelfde contrast qua temperament tussen de beide mannelijke opponenten, i.c. Florimond en Oscar. Maar hiermee houdt de vergelijking op. Met de frase ‘Zij zat hem in 't bloed, al van de eerste dag’ (...) wordt de ontketening van een verwoestende

(91) De overeenkomsten en verschillen tussen beide romans werden belicht door L. Scheer, ‘Louis Couperus en Emile Zola: noodlottig masochisme’, in Spiegel der letteren 21 (1979) nr. 3, p. 161-177 en H. Verhaar, ‘Van passie en impregnatie, Cornélie en Madeleine, Couperus en Zola’, in Tirade jg. 26 nr. 280/281, 1982, p. 506-521.

(92) ‘Lorsque Madeleine s'était oubliée dans les bras de Jacques, sa chair vierge avait pris l'empreinte ineffaçable du jeune homme. Il y eut alors mariage intime, indestructible. (...) On eût dit que Jacques, en la serrant contre sa poitrine, la moulait à son image, lui donnait de ses muscles et de ses os, la faisait sienne pour la vie. (...) Lorsque, après une année de ce travail secret du sang et des nerfs, le chirurgien s'éloigna, il laissa la jeune femme éternellement frappée à la marque de ses baisers, possédée à ce point qu'elle n'était plus seule maîtresse de son corps; elle avait en elle un autre être (...). Si son coeur n'aimait plus Jacques, son corps se souvenait fatalement, lui appartenait toujours.’ Zie E. Zola, Oeuvres Complètes 1, Madeleine Férat, Paris 1962, p. 812.

(93) R. Debbaut, ‘Cyriel Buysse en het naturalisme’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap V, Gent 1989, p. 106-107.

[p. 102]

hartstocht weergegeven doch zonder de theoretische implicaties van de impregnatieleer. Florimond had immers Lena nog niet ‘bezeten’ en ook de verdere ontwikkeling van het verhaal trekt zich van deze impregnatieleer niets aan. Alleen de zegswijze is overgebleven, als een soort knipoog naar de bloeitijd van het naturalisme.

5.4 - ‘Aan trouwen had hij niet gedacht, dat kon immers niet, met haar, in zijn stand; maar wel aan wat anders.’ Dit gepieker van Florimond over Lena laat toe om de in het eerste deel van deze bijdrage aangevatte vergelijking met De Vlasschaard (1907) van Streuvels voort te zetten.⁽⁹⁴⁾

Ook de boerenzoon Louis Vermeulen werd ten aanzien van het dienstmeisje Schellebelle door een innerlijke tweestrijd verscheurd:

Maar inwendig was hij gedurig in tweestrijd tussen ‘houden en toegeven’. Het schaamtegevoel, (...) het ontzag, de eerbied voor zijn aanzien en deftigheid, weerhielden hem; anderszins was er de ‘jeugd’: de onweerstaanbare drang naar lust en verzet (...)⁽⁹⁵⁾

en

Een paar meisjesogen hielden hem in de ban, met al de geheimzinnige bekoring van het vrouwelijke, dat in zijn geest spookte en hem met een hittekoorts bereed.(...)
(...) scheen ze nog niet te vermoeden dat zij van 's morgens tot 's avonds al zijn geneugte uitmiek, hoe zij heel zijn gedachten vervulde, zodanig dat er geen plaats meer was voor iets anders. (...) Hij wist dat het geen liefde worden mocht, en dat het reeds liefde was - daarom moest hij alle woord en gebaar zien te vermijden dat (...) hem in opspraak [kon] brengen.⁽⁹⁶⁾

Maar terwijl Florimond Biebuijck na een ‘lange en folterende strijd’ uiteindelijk aan de bekoring bezweek, wist Louis Vermeulen - op wat flirterig gestoei na - zich te beheersen. Hij evolueerde in omgekeerde

(94) Zie over De Vlasschaard in vergelijking met De Strijd in het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII: p. 58-59, 66-69, 75-76 en 107.

(95) S. Streuvels, Volledig Werk II, ingeleid door M. Janssens, Brugge 1972, p. 608. Mijn cursivering - B.V.

(96) S. Streuvels, VW II, p. 610-612.

[p. 103]

richting. Aanvankelijk verwenste hij de ‘deftigheid welke hem bedwongen hield omdat hij Vermeulens zoon was’.⁽⁹⁷⁾ Maar die ernst en overdreven deftigheid waren hem door erfelijkheid en opvoeding nu eenmaal eigen en deden hem voortdurend twijfelen aan de juistheid van zijn gevoelens voor Schellebelle.⁽⁹⁸⁾ In hem groeide dan ook het rationeel besef van de onoverbrugbaarheid van het standsverschil:

Nu zag hij duidelijk in: er moest iets anders zijn om hem gelukkig te maken - maar (...) de rijke boerendochter van zijn weerga kende hij niet. (...) Schellebelle zelf kwam daarbij geenszins in aanmerking, (...) hij had enkel zijn zin op dat meisje gesteld om maar iets te hebben waar hij zijn gevoel van genegenheid, 't geen hem drukte als een last, kon op uitstorten. (...)
Hij was haar hartgrondig genegen, maar tevens beschaamd om de ernst van die genegenheid. Hij kon opstand maken, zijn wil doordrijven, in 't geheim met 't meisje omgaan... maar bij de voorstelling dit besluit ten uitvoer te brengen, kwam zijn deftigheid in opstand.⁽⁹⁹⁾

5.5 - Florimond verliet stiekem opnieuw de boerderij om de vijffrankstukken te zoeken. Hij vond er drie van de vier. Een ‘allesoverweldigende hartstocht’ dreef hem weer naar het huisje van Lena. Hij schoof de geldstukken onder het vensterluikje van haar kamertje. Maar ook daarna kón hij niet heengaan en tikte met zijn handen tegen het luik tot hij door Lena's moeder werd binnengelaten.⁽¹⁰⁰⁾

Dit tafereel roept reminiscenties op aan het genummerde hoofdstuk 16 van het eerste deel van De levenskring (circa 1888-1889). Robert Dubois kon de slaap niet vatten; brandende denkbeelden kwelden zijn geest. Toen zijn ouders en het personeel sliepen, glipte hij ongezien het huis uit. Gehoorzamend aan een hogere macht, spoedde hij zich naar de herberg en bleef staan voor het venster van Emma's slaapvertrek. Hij gluurde door de reet van het groene luik naar binnen en riep - almaar luider -: ‘Emma!’ Tot Emmatje wakker werd en, na

(97) S. Streuvels, VW II, p. 589.

(98) T. Sintobin, ‘Wie schaft er op de woorden?’ Vijf keer Streuvels lezen, Gent 2005, p. 205.

(99) S. Streuvels, VW II, p. 698-699.

(100) VW 2, p. 1044-1049.

[p. 104]

enige aarzeling, hem langs het venster binnenliet.⁽¹⁰¹⁾ Sindsdien kwam Robert vaak op dezelfde manier 's nachts bij haar.⁽¹⁰²⁾

5.6 - Florimond schonk de vijffrankstukken aan Lenas moeder, bekende zijn liefde voor haar dochter en smeekte haar: ‘mijn geld, mijn leven, al wat da'k bezitte os ik heur ne kier in mijn oarms mag nemen!’.⁽¹⁰³⁾ Nadat dit werd toegestaan, werd Florimond rustiger.

Nu en dan had deze crisis zich herhaald. Florimond kwam dan 's nachts in het eenzaam huisje en gooide met grof geld, waarvoor de moeder van Lena niet ongevoelig was, in ruil voor ‘omhelzingen’ van het meisje.⁽¹⁰⁴⁾ Door de macht van het geld had hij bekomen dat moeder nog geen toestemming gaf in Lena's huwelijk met Oscar, zodat ook van een vertrek naar Amerika voorlopig geen sprake was. Zo kon Florimond beslissen of hij Lena, een arme dienstmeid, al dan niet wilde huwen. ‘Dat was de grote strijd, die zijn leven ondermijnde’.⁽¹⁰⁵⁾

5.7 - Florimond was ook ‘doodjaloers geworden op Oscar en trachtte de moeder uit te horen, om precies van haar te weten hoe Lena en Oscar met elkaar omgingen’ (...). Omdat Florimond sceptisch bleef over de ‘braafheid’ van Oscar, mocht hij van moeder zich verbergen in de slaapkamer en door het sleutelgat Lena en Oscar te bespieden, wanneer zij 's zondagsnamiddags in de keuken met opzet alleen zouden worden gelaten.⁽¹⁰⁶⁾ Yvan De Maesschalck⁽¹⁰⁷⁾ merkte reeds op dat dit kijklustig tafereel knipoogt naar de bekendere gluurscène uit 't Bolleken (1906), waarin meneer Vitàl in een hem ter beschikking gestelde kamer van het Hôtel des Princes door het sleutelgat gadesloeg

(101) C. Buysse, De levenskring, Eerste deel, Mededelingen VII, p. 120-125.

(102) C. Buysse, De levenskring, Eerste deel, Mededelingen VII, p. 136.

(103) VW 2, p. 1050.

(104) VW 2, p. 1057.

(105) VW 2, p. 1058. Enerzijds wou hij absoluut het voorbeeld niet volgen van ‘zijn beide oudere broeders, die zich gemesallieerd hadden’ en ‘kleine, benepen boertjes’ waren geworden; anderzijds kende hij ‘slechts één allesoverweldigende behoefte: haar te bezitten!’ Maar Lena vrijde reeds met Oscar en hield van hem. ‘Zo maar als liefje (...) zou hij haar nooit krijgen. Alleen het huwelijk, en dan nog misschien...’. Op p. 1043 dacht Florimond nog dat hij ‘in zijn stand’ onmogelijk met Lena kon trouwen. Zie hierboven, in 5.4.

(106) VW 2, p. 1059.

(107) Y. de Maesschalck, ‘Oorlog en vrede in het proza van Buysse’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XII, Gent 1996, p. 38.

[p. 105]

hoe in de aangrenzende kamer zijn maîtresse Irma de liefde bedreef met een derde.⁽¹⁰⁸⁾ Wanneer meneer Vitàl in de belendende kamer een deur hoorde opengaan, ‘hurkte’ hij ‘bij de tussendeur neer’ en ‘haalde’ hij ‘met bibberende, zwakke vingers, 't propje uit het sleutelgat en keek’.⁽¹⁰⁹⁾ Wanneer Oscar en Lena door moeder alleen werden gelaten, trok Florimond ‘het propje nog wat verder uit het sleutelgat en priemde 't oog er tegen aan, zijn lippen van elkaar, als om ook met de hijgende mond alles op te vangen wat er thans gebeuren ging’.⁽¹¹⁰⁾

Zoals al aangestipt, gebeurde er echter tot grote verbazing van Florimond helemaal niets. Oscar verbeuzelde zijn ‘kostbare tijd van hun heerlijk alleen-zijn’ met kalm door te praten over steeds hetzelfde onderwerp: het plan van moeder om een zwijntje te kopen en vet te mesten en zijn bereidheid om namens moeder een zo laag mogelijke prijs met boer Van Heule te onderhandelen.⁽¹¹¹⁾

Dit gespreksonderwerp refereert dan weer aan Buysses verhaal Een levensdroom (1894), opgenomen in de bundel Uit Vlaanderen (1899), waarin een oudere fabrieksarbeider, uitgeput door het loodzware en onderbetaalde werk, zich altijd had vastgeklampt aan zijn levensdroom om ooit voor zijn gezin een eigen mestvarkentje te kunnen kopen. Als het eindelijk bijna zover was, werd hij zwaar ziek en stierf in het ‘bewustzijn van geheel zijn monstrueus bestaan van martelaar van de arbeid’.⁽¹¹²⁾ De arme veldarbeiders die door Florimond begluurd werden, koesterden dezelfde levensdroom. Indien zij er wél in slaagden om deze droom waar te maken, gebeurde dit niet door hard en geduldig te zwoegen maar - en dit besefte Florimond ook⁽¹¹³⁾ - door het geld dat hij Lena's moeder in ruil voor bepaalde ‘diensten’ toestopte.

Florimond glipte uit de slaapkamer langs het kleine achter-raampje.⁽¹¹⁴⁾

(108) VW 2, p. 364-369.

(109) VW 2, p. 367-368.

(110) VW 2, p. 1063.

(111) VW 2, p. 1063-1064.

(112) VW 4, p. 513-531 (529).

(113) VW 4, p. 1063.

(114) VW 2, p. 1065. Zoals in Het leven van Rozeke van Dalen (1905), jonkheer Armand d'Hautmont, die jonkvrouw Anna in het geheim ontmoette in de slaapkamer van het boerderijtje van Alfons en Rozeke, langs het venster uit deze kamer vluchtte toen er onverwachts bezoek kwam in de woonkamer. Zie VW 2, p. 140.

[p. 106]

Een zalige sereniteit daalde over hem heen. ‘Indien Oscar haar gezoend had, indien hij dat vanuit zijn schuilplaats folterend had bijgewoond, dan was hij wellicht in ontembare jaloezie en (...) hartstocht opgevlogen’.⁽¹¹⁵⁾ Zó liet Buysse in 't Bolleken (1906) meneer Vitàl reageren, die als een gek schreeuwde en op de tussendeur bonsde tot deze ‘inkraakte’, waardoor het liefdespaar de vlucht nam.⁽¹¹⁶⁾ Op zijn beurt is dit een reprise van de reactie van Robert Dubois in De levenskring (circa 1888-1889), toen hij, liggend in het koren, ‘met hijgenden mond en wijd opengespalkte ogen’ Emmatje en Fierens onder de sparretjes rondom het kapelletje zag neerzinken: ‘met een gehuil van pijn en woede’ vloog hij naar het kapelletje, waardoor de beide minnaars verwilderd uit eikaars armen vluchtten.⁽¹¹⁷⁾ Buysse verkent de kronkelpaden van de liefde niet alleen op eenzame velden en wegen maar ook in het hoofd van zijn door Cupido getroffen personages: nu Florimond Lena zo wijs en bezadigd naast haar minnaar had zien zitten, voelde hij tijdelijk geen dolle, hartstochtelijke liefde meer voor haar!⁽¹¹⁸⁾

(115) VW 4, p. 1065-1066.

(116) VW 2, p. 368. Zie ook de scène in De roman van de schaatsenrijder (1918), voetnoot 60.

(117) C. Buysse, De levenskring, Eerste deel, Mededelingen VII, p. 157-158. Zie ook hierboven, in 4.8.

(118) VW 2, p. 1065-1066.

6. De dood van Meerken⁽¹¹⁹⁾

6.1 - Door het goede, gemakkelijke leven was Meerken veel te zwaar geworden en was ook haar gezondheid sterk achteruitgegaan. Zij liep nooit meer verder dan van haar huisje naar de kerk en terug en het kostte haar de grootste moeite om die korte afstand af te leggen.⁽¹²⁰⁾

In de door Buysse bewonderde⁽¹²¹⁾ roman Une vie(1883) van Guy de Maupassant liep de moeder van het hoofdpersonage Jeanne, de

(119) In het kader van de symboliek van het hoger gelegen kerkhof werd de dood van Meerken reeds besproken in het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 77-80. Hier gaat het om het thema van het standsverschil.

(120) VW 2, p. 1072.

(121) Zie ook in het eerste deel van mijn bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 84.

[p. 107]

zwaarlijvige barones Adelaïde Le Perthuis des Vauds, die van haar dokter de raad had gekregen beweging te nemen, steeds dezelfde populierenlaan van haar kasteeldomein op en neer.⁽¹²²⁾ De verteller geeft de voortschrijdende fysieke aftakeling van de barones weer door de beschrijving van de almaar grotere inspanning die het haar kostte om nog eens door ‘haar’ laan te wandelen.⁽¹²³⁾

De dokter van Meerken raadde haar aan ‘meer in de lucht te komen’, waarop zij riposteerde: ‘menier den dokteur, 'k ben vele buiten; 'k zitte soms halve doagen in mijn lochtijnksken!’⁽¹²⁴⁾ Meerkens idee van ‘gezonde buitenlucht’ sloot aan bij de opvattingen van Maupassants barones Adelaïde, die in de namiddag soms wel een vol uur lag te dommelen op een lange stoel die voor haar naar buiten was gerold, wat zij dan haar ‘lichaamsbeweging’ noemde.⁽¹²⁵⁾ Wanneer de dokter aan Meerken duidelijk maakte dat zij moest uit wandelen gaan, was zij diep gekwetst:

- Wandelen! Die ander iefers van 't dorp 'n goan toch euk nie wandelen! Hèt-gij oeit iefer Pluimsteert zien wandelen? (...) Die meinschen goan noar de kirke gelijk ik, en doarmee uit! De dokter liet een smalend lachje horen.
- Iefer Pluimsteert, zei hij, - hé nen hof gelijk 'n park van 'n kastiel zeu greut; (...). Die meinschen 'n moeten van ulder irve nie goan om bewegijnge te nemen en gezonde lucht in t'oassemen. Moar hier - en vol minachting keek de dokter in 't benauwde tuintje rond, - hier zit ge lijk konijnen in 'n kot: hoe wilt g'hên da g'hier gezond keunt blijven!
Ten diepste gegriefd en verbolgen keek Meerken de brutale dokter aan. (...). Wat een belediging voor hun renteniershuis en hun ganse dorpsrenteniersleven dat Meerken zo voornaam en deftig voelde!⁽¹²⁶⁾

(122) G. de Maupassant, Une vie, Paris 1974, p. 46-47; Ned. Vert. Het leven van een vrouw, Amsterdam 1995, p. 24.

(123) G. de Maupassant, Une vie, p. 172-173; Ned. Vert. Het leven van een vrouw, p. 147-148.

(124) VW 2, p. 1073.

(125) Zie voetnoot nr. 122.

(126) VW 2, p. 1073.

[p. 108]

Meerken sloeg de raadgeving van deze dokter in de wind en consulteerde een andere, jonge en slappe dokter, die toeliet dat zij sterke en zware voeding tot zich nam en alles deed wat zij vooral had moeten laten.⁽¹²⁷⁾ Het gevolg was echter dat Meerken zienderogen verzwakte.

Buysse varieert hier op zijn introductie van mejuffrouw de Stoumont, de volslanke, sigarenrokende aristocrate in de roman Op 't Blauwhuis (1895), die buitengewoon veel at, en, bij voorkeur, van de meest voedzame spijzen, en die wel vijf of zes beurtelings door haar geraadpleegde dokters woedend de laan uitstuurde, omdat zij allen haar een regime van matigheid voorschreven.⁽¹²⁸⁾

Aanvankelijk wandelde mejuffrouw de Stoumont weliswaar vaak in het kasteelpark,⁽¹²⁹⁾ maar ook deze lichaamsbeweging verminderde algauw.⁽¹³⁰⁾

6.2 - Bij Meerken waren er echter dieper liggende motieven dan alleen maar haar gehechtheid aan ‘'t zoete leventje’⁽¹³¹⁾ die haar haat tegenover haar eerste dokter verklaarden.

Mary Kemperink kwam in haar reeds gemelde studie over de Noord-Nederlandse literatuur van het fin de siècle tot de bevinding dat in de literaire representatie van de sociale stand niet de gebruikelijke indeling in drie groepen (het volk, de burgerij en de adel plus patriciaat) voorop stond maar de tweedeling tussen hoog en laag.⁽¹³²⁾ Tussen laag en hoog liep een dikke streep, maar waar die zich precies bevond, is sterk afhankelijk van het gekozen perspectief. Het zijn constructies die telkens weer opnieuw gemaakt werden.⁽¹³³⁾ Gegeven de wezenlijke scheiding tussen hoog en laag was het van cruciaal belang aan de goede kant van de streep te belanden. Een veelbeproefd procedé daarbij was het volgende. Eerst werd de eigen positie zoveel mogelijk opgerekt en vervolgens werd er net daarachter een dikke streep getrokken.⁽¹³⁴⁾

(127) VW 2, p. 1074.

(128) VW 1, p. 577.

(129) VW 1, p. 599.

(130) VW 1, p. 618.

(131) VW 2, p. 1072.

(132) M. Kemperink, Het verloren paradijs, Amsterdam 2001, p. 114.

(133) M. Kemperink, Het verloren paradijs, p. 112.

(134) M. Kemperink, Het verloren paradijs, p. 140.

[p. 109]

Het streven van Meerken, die altijd al een afkeer had van het boerenbedrijf⁽¹³⁵⁾ en wou doordringen tot de sociale kring van de voorname, deftige dorpsbewoners, past perfect in dat procedé. Sinds zij leefde als rentenier, kwam zij beslist nooit buiten, behalve tweemaal daags heen en weer naar de kerk.⁽¹³⁶⁾ Zodoende imiteerde zij de drie juffers Dufour en de rijke juffrouw Pluimsteen (die zich wellicht op hun beurt spiegelden aan een adellijke mejuffrouw de Stoumont of een barones Adelaïde, die zich op hun kasteeldomeinen schuil hielden) en trok zij de lijn tussen hoog en laag net achter de eigen hielen. Helaas voor Meerken strookte dit sociaal perspectief niet met dat van de andere personages (en van de verteller). Dàt had die dokter haar pijnlijk duidelijk gemaakt en bleef haar tot op haar sterfbed achtervolgen:

(...); en voor het eerst sinds zij in 't dorp was komen rentenieren (...) vroeg [zij] zich twijfelend af of haar leven wel zo mooi en zo volmaakt gelukkig was als zij zich had voorgesteld; (...). Dat was nog steeds de nawerking van de beledigende woorden van haar eerste dokter. (...) Die had haar eensklaps schril het onderscheid doen voelen tussen háár levenswijs en die van de anderen. Die had haar laten voelen wat zij niet meer dacht te zijn en toch gebleven was: een boerin, een vrouw van 't land, onherroepelijk misplaatst in de nieuwe levenskring die ze zich had uitgekozen. En nu eerst besefte Meerken pijnlijk dat zij eigenlijk nooit vertrouwelijke omgang had gehad met al die mensen tot welke zij haar leven lang zich aangetrokken voelde: nooit was ze bij juffer Pluimsteert of bij de juffers Dufour (...) eens aan huis geweest, en nooit ook waren deze eens bij haar gekomen; zij groetten elkander op straat of om en bij de kerk op een afstand en daar bleef het bij: Meerken had het nooit verder kunnen brengen dan tot de omgang met Roozlie Vercoeteren, ook een gewezen boerin (...).⁽¹³⁷⁾

(135) VW 2, p. 979, 1019, 1071, 1076.

(136) VW 2, p. 1069.

(137) VW 2, p. 1075-1076.

[p. 110]

6.3 - De kloof tussen de standen blijft onoverbrugbaar. Deze visie spoort met het naturalistische/realistisch proza van ‘rond 1900’, waardoor het zich onderscheidt van de romantische literatuur uit de 19^de eeuw of van de zuivere streekroman. Ik geef nog één gelijkaardig voorbeeld, nl. Langs lijnen van geleidelijkheid (1900) van Louis Couperus. Een subplot van deze reeds besproken roman heeft betrekking op Miss Urania Hope, dochter van een schatrijke Amerikaanse tricotfabrikant, die dweepte met adellijke titels en daarom in het huwelijk trad met de Italiaanse prins di Forte-Braccio, die haar begeerde om haar geld. Eens getrouwd, moest Urania echter pijnlijk ondervinden dat haar nieuwe familie en haar gemaals aristocratische kennissen haar slechts duldden om haar miljoenen maar haar burgerlijke afkomst nooit vergaten. Vooral de dames van adel bejegenden haar neerbuigend en sloten haar uit elke intieme bijeenkomst. Zelfs op Urania's eigen soirees werd zij nauwelijks als gastvrouw geteld. Enkele andere ‘burgerlijke millionairelementen’ zochten haar wel op maar die hield zij terug.⁽¹³⁸⁾

(138) L. Couperus, Langs lijnen van geleidelijkheid, Volledige Werken 16, p. 137 en 194.

7. Reinilde: ‘'t Ien of 't ander: of ik hier wig, of zij hier wig.’

7.1 - Op een keer toen Boerke op een hete zomerdag nog eens naar de boerderij kwam en er niemand in huis vond, strompelde hij naar de stallen:

En nauwelijks was hij binnen in de kleine klaverschuur of daar kwam Lena eruit, met een korf konijneneten onder de arm, de wangen blakend rood en de haren in verwarring, (...). Zij slaakte van schrik een kort gilletje toen zij Boerke zo plotseling zag en instinctmatig wendde zich haar blik even om in het hok, waar Boerke eensklaps Florimond ontwaarde, die ook al met een raar gezicht naar buiten kwam. Wat was er gebeurd? Boerke kon niet zeggen dat hij iets verkeerds gezien had, doch wat had Florimond daar in dat hok wel uit te voeren, terwijl die meid er ook juist toevallig was?⁽¹³⁹⁾

(139) VW 2, p. 1070-1071.

[p. 111]

Opnieuw dringt zich een vergelijking op met een scène uit De Vlasschaard (1907) van Streuvels. Louis, die ‘iets voor de noen van 't veld gekomen was’, ontwaarde Schellebelle, ‘die met twee volle akers melk uit de keernkamer kwam’. ‘Met één glets ontvlamde bij Louis de begeerte met ogen en hart nu eens terdege deugd te doen aan 't snoeperig meisje’. Hij sloop naar een ‘verdoken lommerhoekje’ van de hoeve om er Schellebelle af te wachten.

Met de volle aker aan elke hand, zag hij haar weerloos (...)
op de stond sloeg hij de armen om haar hals en hield haar gevangen als in een klem. (...)
Schellebelle hield wat zij kon om geen melk te storten, wrocht om uit de greep te geraken, maar dorst niet roepen of lawaai maken, en moest zich goed- of kwaadschiks door Louis' grove handen laten overpotelen en plamoten.
Opeens slaakte 't meisje een vervaarlijke kreet, ze liet de twee emmers vallen, scharrelde wanhopig om los te geraken, en vluchtte met één sprong bachten de vlierstruiken weg.
Toen Louis zich verrast omwendde, stond hij vlak tegenover zijn vader.⁽¹⁴⁰⁾

Het verschil tussen beide scènes betreft niet alleen een andere benadering van de (mannelijke) seksualiteit door beide vertellers, meer bepaald de romantisering ervan tot ‘speelse leute’ in De Vlasschaard en de suggestie van dwangmatige passie in De Strijd. Vooral het verschil in de reacties van de vaders op de (bijna) betrapping van hun zoon met een dienstmeid valt op, wat natuurlijk alles te maken heeft met het reeds in het eerste deel van deze bijdrage aangestipte contrast tussen de trotse boer Vermeulen en het bezadigde boerke Biebuijck.⁽¹⁴¹⁾ ‘- Wat moet ge hebben van die vuile meid? riep Vermeulen en hij bezag zijn zoon met ogen van een verwoede blekstier’.⁽¹⁴²⁾ Hij reageerde onmiddellijk, openlijk en heftig. Dit voorval was voor Vermeulen een aanleiding om zijn besluit om voor Louis een andere hoeve te kopen

(140) S. Streuvels, VWII, p. 626-628.

(141) Zie hierover in het eerste deel van deze bijdrage: Mededelingen XXVII, p. 75-76.

(142) S. Streuvels, VWII, p. 628.

[p. 112]

bekend te maken aan Barbele.⁽¹⁴³⁾ Zijn vrouw verzette zich echter uit al haar macht tegen dit plan. Ook herinnerde zij Vermeulen aan zijn eigen kapriolen in zijn jeugd.⁽¹⁴⁴⁾

Ook Boerke ‘herinnerde zich zijn eigen jeugd en menig avontuurtje met de knappe dienstmeisjes van de grote boerderij’ maar vreesde dat het met Florimond zou verlopen als met zijn beide oudste zoons. Hoewel de argwaan in hem was geslopen, zweeg Boerke. Later beperkte hij zich tot enkele bedekte waarschuwingen, temeer omdat hij er eenmaal over was begonnen tegen Meerken en zij ‘zó scherp hem terstond met spot en verwijten had afgescheept’.⁽¹⁴⁵⁾ (vgl. met de reactie van Barbele in De Vlasschaard).

7.2 - Slechts een jaar later, na de dood van Meerken in de zomer van 1913,⁽¹⁴⁶⁾ toen Reinilde een bezoek bracht bij Boerke op het dorp en zich beklaagde over Florimond die zij regelmatig midden in de nacht de boerderij hoorde verlaten, vertelde Boerke haar op zijn beurt de scène in de klaverschuur.⁽¹⁴⁷⁾

Reinilde ontstak in woede, ijlde naar de hoeve en het is zij als zuster - en niet de vader - die de confrontatie met Florimond aanging:

Gij wilt hier mee da meissen konkelfoezen; heul goed, ge moet da weten. Moar ik ...ik 'n moe da nie verdroagen en ik 'n zàl da nie verdroagen. 't Ien of 't ander: of ik hier wig, of zij hier wig. Treiwt ermee as ge wilt (...); moar ik vroag hier mijn diel, ik 'n blijf hier niet en gij 'n zilt hier euk nie blijven, want doarveuren 'n hèt-e gien geld genoeg (...) 'k 'n zal die schande nie verdroagen, ik let op mijn respect en 'k wille mijn gezichte nog in de weireld durven teugen!⁽¹⁴⁸⁾

Een gelijkaardig conflict tussen broer en zuster had Buysse reeds beschreven in het verhaal De Stier 1907, opgenomen in de bundel

(143) S. Streuvels, VW II, p. 632.

(144) S. Streuvels, VW II, p. 637.

(145) VW 2, p. 1071.

(146) Voor een analyse van de vertelde tijd: zie het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 45-46.

(147) VW2, p. 1083-1084.

(148) VW2, p. 1087. Mijn cursivering - B.V.

[p. 113]

Lente (1907).⁽¹⁴⁹⁾ De gemeenteontvanger, ‘'t Kuipken’, woonde samen met zijn zuster Fliesta, omwille van haar expliciet mannelijke trekken bijgenaamd ‘De Stier’. Toen deze besliste om te trouwen, werd 't Kuipken woedend en zei ‘dat het een schande was, dat zo iets door de wet als immoreel diende verboden’.⁽¹⁵⁰⁾ Hij eiste de scheiding van hun klein fortuintje en van hun gemeenschappelijk bewoond huisje, dat in háár deel viel. Na enkele dagen tierde de kersverse echtgenoot echter als razend dat hij voor de gek was gehouden door ‘die Stier’ en vertrok voorgoed. 't Kuipken keerde bij zijn zuster terug.

Maar het meest nog doet deze dappere taal van Reinilde tegenover haar jongere broer Florimond denken aan het dreigement van juffer Constance aan haar jongere⁽¹⁵¹⁾ broer, pastoor Désiré Vervaecke, in Het Ezelken (1910). Nadat Constance haar broer 's nachts in de keuken van de pastorie had aangetroffen in een compromitterende situatie met het dienstmeisje Céline en deze laatste zich eveneens in de keuken had bedronken en schandaal had gemaakt tijdens een dinertje voor de naburige priesters, stelde zij Désiré voor de onverbiddelijke keuze: ‘- Ik of zij! riep zij uitdagend. - G'hèt te kiezen: es ze morgen nie wig, 'k goa zelve wig!.’⁽¹⁵²⁾

Tot verbijstering van Constance zwichtte haar broer niet voor deze chantage, zodat zijzelf haar biezen moest pakken en haar intrek moest nemen bij juffrouw Toria Schouwbroeck. Iets dergelijks overkwam ook mevrouw Bollekens junior in de novelle De heren Bollekens in oorlogstijd (1915), opgenomen in Oorlogsvisioenen (1915). De scheiding tussen haar en meneer Bollekens junior had plaatsgehad omwille van een ‘jeugdige dienstmaagd’ met een ‘pikant uiterlijk’. Hoewel mevrouw zeer tevreden over haar was, drong zij aan op haar onmiddellijk vertrek. Hiertegen had meneer Bollekens junior zich radicaal verzet:

(149) VW 4, p. 1277-1288.

(150) VW 4, p. 1279.

(151) VW 2, p. 618.

(152) VW 2, p. 672. Mijn cursivering - B.V. Yvan De Maesschalck heeft in één van zijn bijdragen opgemerkt dat de voornamen Constance, Désiré en Céline in Het Ezelken zeer betekenisvol zijn. Zie Y. De Maesschalck, ‘Het noodlot als strategie in Buysses romans. Een verkenning.’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap VI, Gent 1990, p. 50. Dat blijkt ook het geval te zijn voor Reinilde in De Strijd. Volgens de Nederlandse Voornamen Databank is ‘Reinilde’ afgeleid van Reinhild, een tweestammige Germaanse naam met als betekenis: ‘raadgeefster in de strijd’ (www.meertens.knwa.nl).

[p. 114]

- Zij zal wél weggaan; daarvoor is alle reden en dat weet gij beter dan iemand! snauwde de jonge vrouw haar echtgenoot toe.
Bollekens junior, enige, door zijn ouders zeer verwende zoon, was koppig (...)
- Zij zal niet weggaan. Ik ben hier immers de baas! herhaalde hij (...)
- Dan zal ik weggaan, zei de jonge vrouw, in snikkend uitbarstend.
- Zoals ge verkiest, had hij ijskil geantwoord.
En zo was het gebeurd. Na een laatste, heftige scène had mevrouw Bollekens junior zich (...) opgepakt en was zij weggelopen, naar haar moeder toe.⁽¹⁵³⁾

Tegenover de vastberadenheid van pastoor Désiré Vervaecke en de brutaliteit van meneer Bollekens junior staat de altijd weifelende Florimond in De Strijd, die zijn lot niet in eigen handen durfde nemen.

7.3 - De provocatie ‘zij/hij weg of ik weg’ vinden we nog meer terug in Buysses verhalend proza, maar dan geuit door de knecht of de meid-huishoudster in plaats van door de zuster/vrouw des huizes.

In Het leven van Rozeke van Dalen (1905) bediende de meesterknecht Smul na de dood van Rozekes echtgenoot Alfons zich tot tweemaal toe van dit chantagemiddel. Wanneer Rozeke aan Smul en Vaprijs vroeg om haar te blijven helpen met het boerenwerk, stelde Vaprijs haar onmiddellijk gerust maar Smul antwoordde: ‘- Dat dippendeert, bezinne, van wie da g'hier as boer wilt aanstellen. Ienen boas op 't hof: Vaprijs of ik!’.⁽¹⁵⁴⁾ Enkele bladzijden verder, wanneer blijkt dat de meid 't Geluw Meuleken zwanger werd gemaakt door Smul, die echter weigerde zijn vaderschap te erkennen en met haar te trouwen, ‘ontsnapte het laf aan Rozekes bibberende lippen’: ‘- Gij of zij, d'r moet toch ien van de twieë wig; azeu 'n kan 't nie blijven. - En zij moe in alle geval...’.⁽¹⁵⁵⁾ Omdat Rozeke Smul niet kon missen, werd

(153) VW 5, p. 199-200.

(154) VW 2, p. 228.

(155) VW 2, p. 236.

[p. 115]

zij gedwongen om het Geluw Meuleken als ongelukkig slachtoffer op te offeren.

In Het Ezelken (1910) stelde de oude tuinknecht 't Puipken (Ivo) Constance voor dezelfde verpletterende keuze als die waarvoor zij zelf haar broer Désiré jaren ervoor had geplaatst. Wanneer de opdringerige kostersfamilie het huis van Constance begon in te palmen en onder meer 's kosters oudste zoontje ongevraagd 't Puipken in de moestuin kwam helpen, voelde deze laatste dat aan als onduldbare concurrentie en confronteerde hij zijn meesteres met de beslissende woorden: ‘- Ik of die snotneuze, iefer Constance, ien van de twië, ge meug kiezen’.⁽¹⁵⁶⁾ Maar evenmin als Rozeke van Dalen had Constance een werkelijke keuzevrijheid. ‘Zij kón tegen die man niet op’,⁽¹⁵⁷⁾ waarmee uiteraard de koster wordt bedoeld, zoals Rozeke niet was opgewassen tegen Smul. 't Puipken trok zijn conclusies en liet zich niet meer zien.

In de Mededelingen XVII werd voor het eerst het onuitgegeven verhaal Volder, geschreven in de periode 1929-1931, gepubliceerd.⁽¹⁵⁸⁾ Volder was een welgestelde, ongehuwde herenboer van 47 jaar oud. Zijn meid-huishoudster Rosa, knap en poezelig, verving in alle opzichten de boerin. Wanneer Volder haar meedeelde dat hij besloten had te trouwen met Eveline Verghinst, de dochter van zijn vaste afnemer in de kleine stad, was haar reactie furieus:

- Zij-je gij nie beschoamd! kreet Rosa, (...), met tranen in de oogen. (...)
- 'K hè huel mijn jonk leven aan ou opgeofferd! snikte zij.
- Ge meug gij da nog doen. Doar 'n zal verder niets veranderen! zei hij.
- Ik hier blijven, bij da vrend wijf! Noeit! Noeit! gilde zij razend.⁽¹⁵⁹⁾

(156) VW 2, p. 754. Deze parallel in Het Ezelken werd reeds besproken door Y. De Maesschalck, ‘Het noodlot als strategie in Buysses romans.’, Mededelingen VI, p. 52-54 en R.J. van de Maele, ‘Vrouwenleed en vrouwenmacht in Het Ezelken.’, Mededelingen XII, p. 51.

(157) VW 2, p. 754.

(158) C. Buysse, Volder, ingeleid door Joris van Parys, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XVII, Gent 2001, p. 9-22.

(159) C. Buysse, Volder, Mededelingen XVII, p. 16.

[p. 116]

Enkele dagen later kondigde Rosa aan: ‘'K goa van den oavend. 'K ben bezig mee mijne koeffer gereed te moaken!’. Volder en Rosa stonden tegenover elkaar en ‘maten hun kracht met hun oogen’. Hij ‘zag de vastberadenheid in haar blik en wankelde’.⁽¹⁶⁰⁾ Volder liep haar even na in de kamer... Rosa vertrok niet, daarentegen kwam Volder niet opdagen op het feest ter ere van zijn verloving bij Verghinst en enige tijd later trouwde Volder.... met Rosa.

Dit verhaal hoort niet alleen thuis in het hier besproken overzicht van provocaties en krachtmetingen maar vertoont ook een sterke verwantschap met de meer dan 35 jaar eerder geschreven novelle Het huwelijk van neef Perseijn (1893). Niet boer Mul slaagde er in om zijn ziekelijke neef Perseijn te doen verzaken aan zijn voorgenomen huwelijk met de dochter van boer Vervaet maar wel Perseijns meid Amelie. ‘- Maar hij zal met mij de zot niet blijven houden; ik ben dikwijls goed geweest, doch nu heb ik er genoeg van en wij zullen eens zien of ik daar niets zal aan te zeggen hebben!’⁽¹⁶¹⁾ dixit Amelie, die haar schotels en pannen overhoop smeet. Ook het boerendiner ter kennismaking met de familie Vervaet op het hof van Perseijn is vergelijkbaar met het verlovingsfeest ten huize van Verghinst in Volder. Beide verhalen kennen een verrassend slot. Perseijn liet zijn gans vermogen per testament na aan zijn meid Amelie; Volder trouwde met zijn meid Rosa. Bij de vroege Buysse werd het standsverschil slechts na de dood (testament) overbrugd; bij de late Buysse gebeurde dit tijdens het leven (huwelijk).

(160) C. Buysse, Volder, Mededelingen XVII, p. 18.

(161) VW 4, p. 263.

8. De moeder van Lena: ‘wegblijven of trouwen!’

8.1 - Maar ook van de kant van Lena's moeder werd de druk op Florimond opgevoerd. ‘Zo kon het niet blijven duren, had moeder gezegd; 't Moest een of ander zijn: wegblijven oftrouwen!’.⁽¹⁶²⁾ Oscar, die argwaan kreeg, had aangedrongen om te trouwen en met Lena naar Amerika te trekken.

(162) VW 2, p. 1087. Mijn cursivering - B.V.

[p. 117]

Op vele plaatsen in Buysses verhalend oeuvre zet een herbergmeisje (en/of haar ouders) door het uitspreken van het dilemma ‘wegblijven of trouwen!’ haar minnaar van hogere stand onder druk om een huwelijk af te dwingen.

In het eerste deel van De levenskring (circa 1888-1889) worden in vrije indirecte rede de bedoelingen van Emmatje onthuld:

[Robert] had zich als haren eenigen en ernstigen en onveranderlijken minnaar aangesteld. Van toen af was (...) een onverjaagbaar plan in haren geest beginnen rijpen. Indien hij haar oprecht zozeer beminde, waarom zou hij haar dan niet huwen? (...)
Het hoeft gezegd, dat hare ouders - hare moeder vooral - heur in zulke gedachten onderhielden. Inderdaad, baas Wieme, Emmatje's vader, was maar in zeer slechte geldelijke toestand.⁽¹⁶³⁾

‘- Da ge mij oprecht geirne zag ge zoedt mee mij treiwen’,⁽¹⁶⁴⁾ zei Eleken plotseling en kortaf tegen meneer Vitàl in 't Bolleken (1906). Ook in Het volle leven (1908) werd Odon Dudemaine door Sidonie Beele uitgedaagd:

- 't 'n Kan azeu nie blijven duren, 't moet 't ien of 't ander worden. (...)
- Voader en moeder zeggen dat er doar niets van 'n kan komen dat deugt, van al da vrijen mee nen hiere. Ge'n zil gij toch noeit mee mij nie treiwen, e-woar?⁽¹⁶⁵⁾

In het verhaal Beter laat dan nooit (1890) was Hortense Goetgebuer geen herbergmeisje maar een ‘arme kortwoondersdochter’,⁽¹⁶⁶⁾ zoals Lena in De Strijd. Reeds zeven jaar kwam Stien Leijseele, een ‘begoede koehouderszoon’, iedere zondag bij de Goetgebuers voor Hortense aan huis maar hij kon er zich niet toe bewegen een aanzoek te wagen: hij rookte pijp op pijp en bleef maar ‘kouten van land, van vee en

(163) C. Buysse, De levenskring, Eerste deel, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap IV, Gent 1988, p. 105-106.

(164) VW 2, p. 394.

(165) VW 2, p. 542-543. Mijn cursivering - B.V.

(166) C. Buysse, Beter laat dan nooit, Mededelingen VIII, p. 28.

[p. 118]

pachten’. Tot moeder Goetgebuer er genoeg van had en vastberaden tot haar dochter sprak: ‘Hortense, uw verkeer met Leyseele moet eindigen. Hij moet een of ander met u doen: trouwen of achter blijven.’⁽¹⁶⁷⁾

8.2 - Zoals Lena in De Strijd, had ook de knappe dienstmeid in De heren Bollekens in oorlogstijd (1915) twee aanbidders: meneer Bollekens junior en de ‘Rosbach-kerel’, één van de ingekwartierde Duitse officieren.⁽¹⁶⁸⁾ De dienstmeid werd aan de Duitse officieren voorgesteld als de vrouw van meneer Bollekens junior om te vermijden dat zij zich aan haar zouden vergrijpen.⁽¹⁶⁹⁾ Op een bepaald ogenblik stelde zij meneer Bollekens junior voor de beslissende keuze: ofwel zou hij haar werkelijk tot wettige vrouw nemen, ofwel zou zij na de oorlog trouwen met de ‘Rosbach-kerel’, die zielsveel van haar hield. Maar het plotse vertrek van de officieren ‘gooide eensklaps alles om’ en meneer Bollekens junior ‘grijnsde van geheim triomfgenot, terwijl zij stug haar teleurstelling verbeet’.⁽¹⁷⁰⁾ Ook Florimond, de tragische held in De Strijd, heeft uiteindelijk omwille van het vertrek van de anderen geen keuze moeten maken...

8.3 - Uit 7.3 tot 8.2 blijkt dat in Buysses romanwereld nogal wat personages zich bedienden van ultimata, dreigementen en blufpoker om hun naaste onder druk te zetten en zijn keuzevrijheid te belemmeren. Dit gebeurde niet alleen op relationeel vlak. Ik denk bijvoorbeeld ook aan Constance in Het Ezelken, die door de koster gechanteerd werd om voor zijn gezin een grote woning te kopen - anders was hij zogezegd verplicht om naar een andere gemeente te verhuizen - waardoor zij haar eigen huis met een hypotheek moest belasten (‘en nog eens bezweek zij voor de macht van het gevoel, dat sterker dan de macht van de rede was’)⁽¹⁷¹⁾ en aan Uleken, die tegen de volgende ochtend moest beslissen of zij het huisje in het dorp wou huren, zo niet zou het zogezegd verhuurd worden aan de oude boer Brossé (‘Uleken begreep heel goed, dat ze beetgenomen

(167) C. Buysse, Beter laat dan nooit, Mededelingen VIII, p. 25. Mijn cursivering - B.V.

(168) VW 5, p. 228. Deze bleek de zoon van de baas van de Rosbach, een Duits bierhuis en stamkroeg van de heren Bollekens vóór de oorlog, en dus een verrader en spion te zijn.

(169) VW5, p. 225.

(170) VW5, p. 236.

(171) VW2, p. 747.

[p. 119]

werden; maar er werkte een geheime, fatale kracht over haar, die haar dwong...’).⁽¹⁷²⁾ Is dit alles óók het recht van de sterkste, maar dan zonder fysiek geweld, zoals het in meer ‘beschaafde’ milieus dan de Zijstraat zegevierde? In welke mate zijn intermenselijke verhoudingen bij Buysse te beschouwen als machtsverhoudingen? Deze kwestie verdient ongetwijfeld een grondig en systematisch onderzoek.

(172) VW 3, p. 615.

9. De publieke vernedering van de afgewezen minnaar

9.1 - Florimond, fatalistisch en willoos tegenover de gebeurtenissen, was niet tot een besluit kunnen komen.⁽¹⁷³⁾ Lena zelf hakte de knoop door en besloot om met Oscar te trouwen en vervolgens met hem naar Amerika te vertrekken. Wanneer Florimond dit nieuws vernam, liep hij rond als een sfinx en verried door geen enkel woord of gebaar wat er in hem omging. Maar toen op de dag van de huwelijksplechtigheid een knecht en een meid van de grote hoeve schromelijk beschonken van de bruiloft terugkeerden, barstte Florimond onverwachts uit in razernij en ontsloeg hen beiden op staande voet.⁽¹⁷⁴⁾

In precies dezelfde woede ontstak Jan Foncke in Schoppenboer (1898) bij het horen en zien van de uitbundig feestende menigte op de trouwdag van zijn neef Pol met Rosa Meganck: ‘- Is het geen schande, al dat lawaai en spektakel in de buurt voor die twee...die twee smeerlappen die vandaag getrouwd zijn!’. In één slok goot hij de borrel in zijn keel en hij zette het glas zó ruw weer op tafel ‘dat de voet brak en verbrijzeld op de vloer viel.’⁽¹⁷⁵⁾

Deze beschrijving van een woede-aanval, die niet uitbarstte onmiddellijk na het nieuws over het huwelijk maar naar aanleiding van (en in schijn gericht op) een afgeleide bijkomstigheid, vinden we reeds terug in het oorspronkelijk plan van De levenskring (circa 1886), wanneer Robert Dubois in het Huis van Commercie vernam

(173) VW 2, p. 1091. Later verklaarde Florimond aan de dorpspastoor: ‘en 'k roe d'r mee getreiwd zijn euk, ondanks alles, moar ze zag 'n ander geiren’ (...) (VW 2, p. 1124). Zie hierna, in 10.4.

(174) VW2, p. 1091-1092.

(175) VW 1, p. 819-820.

[p. 120]

dat mejuffrouw d'Orval ging trouwen met burggraaf de Messempté, een klein, vernepen en verouderd ventje:

Robert is verwonderd dat dit nieuws hem zoodanig koel laat. Zelfs, hij lacht mede, toen zijne vrienden, die zijne hartstocht kennen hem bespotten. (...) Zoudt ge gelooven, zegt Robert, dat het mij bijzonder wel gaat om een glas te nemen, dezen avond; ik zie wel dat ik nog van droefheid niet zal sterven. (...) Robert vooral drinkt veel. (...) Weldra zonder dat hij zelf het weet is hij dooddronken. Zijne makkers leiden hem huiswaarts. Eerst gaat het wel; hij is zeer stil, zeer bedaard. (...) - Maar eensklaps, om een eenvoudig takje dat hem in het aangezicht slaat, wordt hij woedend, razend. (...) Hij huilt, hij tiert, hij vloekt, hij is als in een dier veranderd.⁽¹⁷⁶⁾

9.2 - De volgende ochtend hing in de hoge perenboom, vlak vóór de schuur, een aangeklede levensgrote pop, die een vrouw voorstelde. Florimond besefte dat ‘iemand hem 's nachts de hoon had bezorgd die, volgens landelijk gebruik, een afgewezen minnaar toekomt’. Hij lachte er overdreven mee, liet de pop uit de boom halen en vernederde zichzelf door te doen alsof hij deze pop aaide en kuste, alsof het werkelijk een beminde vrouw was. De werklui, die op het erf waren verschenen, gierden het uit van de pret.⁽¹⁷⁷⁾

In De plannen van Peerjan (1868) van Domien Sleeckx, een roman die zich afspeelt in het thans verdwenen polderdorp Austruweel, hadden de sluwe herenboer Peerjan Claessens en zijn lelijke rosse zoon Tist in de nacht van één mei een stroman opgehangen in de lindeboom van het hoevetje waarin de door erfenis rijk geworden Loken Meganck en haar moeder woonden. Volgens het landelijk gebruik werd een dergelijke stroman opgehangen ‘als publieke hoon voor een meisje die te hovaardig is om een buitenjongen als man te willen en wil wachten tot een steedse pronker op haar afkomt’.⁽¹⁷⁸⁾ Peerjan en Tist Claessens hoopten op deze manier de vermeende trots van Loken te breken en

(176) C. Buysse, De levenskring, Plan, Mededelingen VII, p. 195.

(177) VW2, p. 1093.

(178) D. Sleeckx, De plannen van Peerjan, Antwerpen 1868, p. 40.

[p. 121]

een huwelijk tussen haar en Tist af te dwingen. Maar Loken beminde Bruno, een arme, eerlijke en hardwerkende wees, die was uitbesteed op de hoeve van Peerjan en die trouwens, zodra hij 's morgens het ‘spotbeeld’ bemerkte, in de boom klom om het te verwijderen.⁽¹⁷⁹⁾

In de novelle Jonggezellen Levens (1900)⁽¹⁸⁰⁾ van Virginie Loveling, opgenomen in de gelijknamige in 1907 gepubliceerde bundel, had de weduwnaar Sarel-Louis, nadat zijn buurvrouw Stine zijn huwelijksaanzoek had afgewezen, zich de volgende zaterdag verloofd met zijn dienstmeid. De dag van het huwelijk trof Stine een stroman op de muur boven de poort aan. In een voetnoot licht de verteller dit folkloristisch gebruik toe:

Wanneer een lange vrijage ophoudt of een voorgenomen huwelijk afgesprongen is, en een der verloofden kort daarna huwt, wordt uit schimp, als smadelijke vergoeding, aan de of den verlatene in de nabijheid van haar of zijn huis een strooien man of vrouw in flardendracht gesteld, meestal op een plaats, waar ze moeilijk weder af te halen zijn: een dak, een hoogen muur of op den top van een boom. (...)⁽¹⁸¹⁾

Kennelijk heeft Buysse zich door hetzelfde landelijk gebruik laten inspireren in De Strijd, al is dit zeker niet zijn eerste roman waarin de afgewezen minnaar daarenboven de hoon van het publiek moet ondergaan.

In Schoppenboer (1898) gaf Jan Foncke, de hard werkende boer van weleer, zich over aan onnoemelijke orgieën en braspartijen in de befaamde herbergjes van de Zijstraat, sinds de door hem vurig begeerde Rosa Meganck met zijn neef Pol was getrouwd en zij op de voorouderlijke hoeve waren komen inwonen. In de Melkerij, één van die verdachte kroegjes, werden door de aanwezige boeven de vier ‘Pijkezot-kaarten’ stiekem op de rug van Jan Foncke vastgehaakt.

(179) D. Sleeckx, De plannen van Peerjan, p. 29.

(180) L. Stynen, Rosalie en Virginie. Leven en werk van de gezusters Loveling, Tielt 1997, p. 261.

(181) V. Loveling, Jonggezellen Levens, Aalst 1907, p. 47. Voor een uitgebreidere bespreking van dit verhaal: R.J. van de Made, ‘“Soorte bij soorte”. Het huwelijk in enkele werken van Virginie Loveling, Cyriel Buysse, George Eliot en Martin Andersen Nexø’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXVI, Gent 2010, p. 121-122.

[p. 122]

Wanneer hij de kroeg verliet, werd hij door een schaterende menigte voor ‘schoppenboer’⁽¹⁸²⁾ uitgejouwd. Toen één van de kaarten ‘zich van zijn rug loszwaaide’, werd het stigma hem eensklaps duidelijk:

Woest, met een bliksemsnel gebaar, zonder zelfs te denken dat hij zich daardoor nog bespottelijker maakte, raapte hij de kaart op en scheurde ze razend aan stukken, terwijl, in de straat, een nieuwe uitbarsting van kreten en gelach weergalmde.⁽¹⁸³⁾

In De nachtelijke aanranding (1912) werden Ivo en Guustje Van Heule bestolen door vader en zoon Fnieze, die in de Zijstraat een beruchte kroeg bezaten, waar Guustje geregeld zijn driften uitleefde en zich ‘gek-verkikkerd voelde worden’⁽¹⁸⁴⁾ op Mietje Fnieze. Het gerechtelijk onderzoek had niets opgeleverd. Guustje kon zijn woede niet verkroppen omdat hij niet alleen veel geld had verloren maar ook nog Mietje, met wie hij ieder contact had verbroken. Hij schreed nog eens naar de Zijstraat, werd dronken en insinueerde luidkeels de zwaarste beschuldigingen. Maar Fniezes vrouw en Mietje spuwden in zijn gezicht, een baksteen vloog vlak in Guustjes tronie, in een andere kroeg werd hij nogmaals bestolen en zijn reeds bebloed gezicht werd roetzwart gemaakt. Onder een bulderend ‘hoongejouw’ holde Guustje de Zijstraat uit. Ook Mietje en haar moeder ‘kraaiden van uitbundig leedvermaak’.⁽¹⁸⁵⁾

9.3 - Nog menig ander hoofdpersonage in de romans van Buysse werd het slachtoffer van publieke vernederingen, ook in andere dan exclusief amoureuze contexten.

In Sursum Corda! (1894) steeg bij het verlaten van de kerk, na het striemend sermoen van de pater-redemptorist tegen de ‘geuzen’, een ‘honend schimpgelach’ tegen Gilbert op. Hij kreeg onder meer een vuistslag vlak in het gelaat waardoor zijn nijpglazen verbrijzelden in het bloedend aangezicht.⁽¹⁸⁶⁾

(182) Bedoeld werd dat de ‘zwarte piet’ voor Jan Foncke overbleef.

(183) VW 1, p. 870.

(184) VW 2, p. 777.

(185) VW 2, p. 804-807.

(186) VW 1, p. 327.

[p. 123]

In 't Bolleken (1906) werd meneer Vitàl door bijna iedereen in de steek gelaten na een smadelijke verkiezingsnederlaag tegen een ‘domme pachter’, aangesteld door de baron-burgemeester, die eerder al zijn schriftelijk verzoek tot kennismaking met zijn nichtje op hautaine wijze had afgewezen. Toen het verkiezingsresultaat bekend werd, werd aan een lang touw een oud stuk kachelpijp over de straatkeien gesleept ‘onder het uitbundig schimpgelach van de toeschouwers langs de huizen’.⁽¹⁸⁷⁾

(187) VW 2, p. 441.

10. Het rentenierbestaan van Florimond

10.1 - Ook in het derde deel van De Strijd klinken heel wat echo's door uit het vroeger werk van Buysse.

Na Florimonds persoonlijke nederlaag liet hij zich door Reinilde overhalen om bij hun vader op het dorp te gaan rentenieren.⁽¹⁸⁸⁾ Zij verkochten de hoeve aan een groot gezin uit een naburig dorp met veel ongehuwde broers en zusters, de Keijsders.⁽¹⁸⁹⁾ Dit herinnert aan Schoppenboer (1898), waarin de oude baas Baetens, die op het dorp met zijn huishoudster ging rentenieren, het Schoonhof overdroeg aan boer Meganck, die van ‘ginds ergens van ver’ kwam en die een talrijk gezin van drie zonen en vijf dochters had.⁽¹⁹⁰⁾ De ‘overhaalfeeste’ had plaats op oudejaarsavond,⁽¹⁹¹⁾ zoals in Het leven van Rozeke van Dalen (1905) Alfons en Rozeke het boerderijtje van boer Dons overnamen en de ‘overhaalfeeste’ op driekoningenavond doorging.⁽¹⁹²⁾

Een van de mooie zusjes Keijsders zat naast Florimond aan de feesttafel en spande zich blijkbaar in om hem te behagen,⁽¹⁹³⁾ zoals in Schoppenboer Rosa, de oudste dochter van de Megancks, avances maakte om de sympathie van Jan Foncke te winnen.⁽¹⁹⁴⁾ Nadat Jan deze kans liet voorbijgaan en Rosa met zijn neef Pol Moeykens trouwde,

(188) VW 2, p. 1097.

(189) VW 2, p. 1102.

(190) VW 1, p. 787 en 790.

(191) VW 2, p. 1102.

(192) VW 2, p. 95.

(193) VW 2, p. 1103.

(194) VW 1, p. 791.

[p. 124]

liet de tweede dochter, Leonie Meganck, haar genegenheid voor Jan blijken.⁽¹⁹⁵⁾

10.2 - Maar Florimond moest van ‘da Keijsderken’ niets weten. Tegenover Dikke Roze stortte hij voor het eerst zijn hart uit over Lena:

-Zaagt g'heur zeu geirne? vroeg zij dringerig.
- (...) Joajik! 'k Was er zot van! ontsnapte het hem dof. (...)
- As ge nog ne kier 'n meiske geiren ziet, kom bij mij. 'k Zal moaken dat ge ze krijgt. 'k Hè compassie mee ou, ging ze voort.- Ge zij zeu rijke en op 'n zekere maniere zij-je oarmer dan den oarmsten van ou wirkvolk.
- 't Geld es ons ongeluk! Ons ongeluk! (...) herhaalde hij wanhopig.⁽¹⁹⁶⁾

Het medelijden van Dikke Roze doet denken aan de gevoelens van de buurvrouwen in Op het kleine gehucht (1901), die zich ontfermden over Ivo naar aanleiding van de dood van zijn zuster Kletsje, die ‘alle eigen begeerte in hem had weten te onderdrukken (...) en hem met haar tirannieke dwang achtervolgd had’ (...): ‘Zij hadden medelijden met hem, (...) omdat zij voelden dat hij toch veel meer en beter verdiende dan wat het leven hem tot dus toe gegeven had’.⁽¹⁹⁷⁾

Het besef van Florimond dat zijn stand ook zijn ongeluk betekende spoort in grote mate met de volgende gedachten van Louis Vermeulen in De Vlasschaard (1907) van Streuvels:

Hij stond hier nu, omgeven door plaagzieke (...) deernen, met àl zijn macht en verheven rang, hun mindere, - vol spijt omdat hij door die stand zelf, er àf blijven moest, terwijl een knaap van niemendal, uit vrije aandrang zijn keus maar op een van die klibberige zunnebietjes te werpen had (...). Hij, de hereboer, benijdde die kerels omdat zij, in alle eenvoud hun hartstocht konden botvieren, - waar hij zelf al te wel ondervond dat het

(195) VW 1, p. 873 e.v.

(196) VW 2, p. 1104-1105.

(197) VW 4, p. 885-886.

[p. 125]

tegenover hem enkel verdraagzaamheid was - spel en leute, zonder meer.⁽¹⁹⁸⁾

10.3 - Dikke Roze slaagde er overigens in om haar rol van koppelaarster waar te maken.

In de winter had Florimond zich genesteld in het leven van een dorpsrentenier. Hij bezocht zowel 's ochtends als 's avonds de dorpsherbergen en werd een gewoontedrinker,⁽¹⁹⁹⁾ precies zoals meneer Vitàl in 't Bolleken (1906). Maar het beeld van Lena bleef hem achtervolgen.

Toen het weer lente werd, verlangde Florimond ernaar om zijn eigen gehucht nog eens te zien en ging hij Dikke Roze in haar werkmanshuisje opzoeken. Daar klopte ook Roomnie Van Daelen aan, één van de jongste wiedsters, met verleidelijk lachende ogen en rode lippen. Tijdens een korte afwezigheid van Dikke Roze, die een fles jenever ging halen in een naburig herbergje, begon Florimond Roomnietje te zoenen. Dikke Roze kwam hijgend teruggelopen: ‘zij zag de twee daar zitten: hij ontdaan en bleek en zij rood en warm, en met de eerste oogopslag begreep ze’. Zij loodste het stel naar het ernaast gelegen kamertje waar een bed in de hoek stond: ‘'k moe were noar mijn wirk en, weet-e watte: schuift de grendel op de deure, 't es lijk of ge dan van de weireld af woart’...Sedertdien kwam Florimond geregeld in het huisje van Dikke Roze en ontmoette er Roomnietje.⁽²⁰⁰⁾

Deze ontmoetingen roepen reminiscenties op aan Het leven van Rozeke Van Dalen (1905), waarin Rozeke op verzoek van jonkvrouw Anna haar een zijkamertje van haar boerderijtje met een bed in een hoek⁽²⁰¹⁾ ter beschikking stelde, zodat zij zich ongestoord kon terugtrekken met haar neef en minnaar Armand d'Hautmont, nu haar vader zijn toestemming tot een huwelijk had geweigerd. Maar er zijn ook verschillen tussen Dikke Roze en Rozeke Van Dalen. De eerste bracht belangeloos en maar al te graag Florimond en Roomnietje Van Daelen bij elkaar. Rozeke Van Dalen gedoogde die geheime ontmoetingen op haar boerderijtje met tegenzin en voelde

(198) S. Streuvels, VW II, p. 696-697.

(199) VW 2, p. 1109.

(200) VW 2, p. 1118-1121.

(201) VW 2, p. 124.

[p. 126]

zich laag en schuldig, wanneer zij ook nog eens betaald werd voor deze verleende gunst.⁽²⁰²⁾

In de roman Twee werelden (1931) werd de rol van koppelaarster bekleed door Maria (de materialistische ‘Zwarte-Mie’), die haar schoonzus Clotilde duidelijk maakte dat Franklin, hun buurman van Ierse afkomst, dolverliefd op haar was⁽²⁰³⁾ en die 's avonds zogezegd een paar dringende zaken moest beredderen op de bovenkamers, zodat Franklin en Clotilde voor een poos alleen werden gelaten.⁽²⁰⁴⁾

Ook in het eerste en enig afgewerkte hoofdstuk van de onvoltooide roman De opvolgers (1932) trad een koppelaarster op in de persoon van moeder Roozlie, die haar buurman en weduwnaar, boer Velde, aanspoorde om met zijn dienstmeid Emerance te hertrouwen.⁽²⁰⁵⁾

Dikke Roze hoort overigens ook thuis in een ander rijtje van personages van Buysse: die van moederlijke, ‘aardse’ dienstmeiden die zich over hun meester, een mannelijke, moederloze hoofdfiguur, familiair ontfermden, hem ‘raad gaven en beknorden, alsof hij hun eigen zoon was’.⁽²⁰⁶⁾ Andere voorbeelden hiervan zijn Mietje, de trouwe dienstmeid van meneer Vitàl in 't Bolleken (1906), tot hij besliste om met Eleken te trouwen, en Manse, de hinkende huishoudster van Raymond in Tantes (1924).

Elders in dit jaarboek wordt door Romain John van de Maele aan de orde gesteld dat Dikke Roze nog aan een derde profiel beantwoordt: dat van de ‘zottin’ van het gehucht en van de enige van wie getolereerd werd dat zij de waarheid er uitflapte.⁽²⁰⁷⁾ Ook vanuit deze invalshoek zie ik parallellen met personages uit ander werk van Buysse: de vrijpostige, dikke wiedster Ka in Het huwelijk van neef Perseijn (1893), de dorpsfilosoof Leo in De nachtelijke

(202) VW 2, p. 132.

(203) ‘Hij heet 't mij bekend! En uek 't es wel genoeg te zien: ge zoe het uit zijn uegen scheppen’ (...) (VW 3, p. 901-902).

(204) Dit bracht Franklin in de gelegenheid op zijn knieën te zinken en te snikken: ‘Clotilde ...I love you!’. Zijn woorden begreep zij niet, maar zijn gebaar wel...(VW 3, p. 903-904).

(205) VW 3, p. 1099.

(206) VW 3, p. 404. Door Dikke Roze werd deze rol slechts opgenomen na de dood van Meerken.

(207) R.J. van de Maele, ‘Omgaan met gemis. Een bespreking van enkele intra- en extratekstuele relaties en kenmerken van Buysses roman De Strijd.’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXVIII, Gent 2012. Zie ook hierboven, in 3.3.

[p. 127]

aanranding (1912), die overigens ook graag huwelijken makelde,⁽²⁰⁸⁾ de luxebedelaar Guustje Bracht uit het gelijknamig verhaal (1913)⁽²⁰⁹⁾ en Peetsen, het ‘gebrekkelijk’⁽²¹⁰⁾ broertje van Ivan en Oculi in Twee werelden (1931).

10.4 - Florimond, de sobere, zat nu dag en nacht in allerhande kroegjes, waar hij gul trakteerde, precies zoals de ongelukkige Jan Foncke in Schoppenboer (1898). Hij had haast met dát genot ‘dat door de omgang met de vrouw in korte, vlugge stonden en ten koste van wat geld kan genoten worden’. Roomnietje Van Daelen was niet de enige: hij had nog andere toevallige vriendinnen van een dag en af en toe ging hij ook naar de stad waar hij grote sier maakte in vreemd gezelschap ‘dronken wordend, tot hij al zijn centen kwijt was en wel eens aan de deur werd gegooid’. Zijn gedrag veroorzaakte in het dorp een publiek schandaal zodat Reinilde, die zich vreselijk schaamde, haar nood ging klagen bij de pastoor.⁽²¹¹⁾

Deze wending in de intrige doet denken aan weer een ander verhaal van Buysse, Paatros (1902)⁽²¹²⁾ dat werd opgenomen in de bundel Tussen Leie en Schelde (1904). Petrus De Meester alias ‘Paatros’ was de jongste zoon van een boerengezin, dat bestond uit een oude, zeer godvruchtige vader en vijf inwonende, ongetrouwd gebleven kinderen. Anders dan zijn familieleden was Paatros - zoals Florimond in De Strijd - zeer eenzelvig van aard en nam hij iedere zondag na het middagmaal stiekem de trein naar Gent om zich daar alleen ‘'n beetsen te amezeren’, wat de nodige roddels in de buurt veroorzaakte. Op een keer was Paatros zondagavond niet teruggekeerd, tot grote ongerustheid van zijn familie, die maandagavond de onderpastoor waarschuwde. Het bleek dat Paatros zaterdagavond een grote som geld van zijn spaarboekje had afgehaald. Slechts drie dagen na zijn vertrek verscheen hij weer op de ouderlijke hoeve. Tot in de kleinste details moest hij aan de gejaagd ademhalende onderpastoor opbiechten hoe hij al zijn geld ‘in de stroatses bij 't vreiwevolk’ had verbrast.

(208) VW 2, p. 856.

(209) VW 5, p. 572-578.

(210) VW 3, p. 807.

(211) VW 2, p. 1121-1122.

(212) VW 4, p. 1023-1044.

[p. 128]

Deze onderpastoor, die door de verteller wordt geschetst met een ‘flets-opgezwollen aangezicht’ en ‘bolle buik’,⁽²¹³⁾ kende slechts één middel om zijn parochiaan nog te redden: ‘Petrus moet treiwen!...’.⁽²¹⁴⁾ De pastoor, die in De Strijd werd gevraagd om eens ernstig met Florimond te spreken en die wordt beschreven met ‘bolle, fletse ogen’, een ‘glimmend voorhoofd’ en ‘dikke schouders’,⁽²¹⁵⁾ suggereerde dezelfde oplossing:

‘- Woarom 'n treiwt ge niet as ge 'n vreiwemeins neudig hè!’.⁽²¹⁶⁾ Florimond viel aan een geweldige emotie ten prooi. Al wat hij zo lang had opgekropt, gooide hij nu met horten en stoten er uit.

In dezelfde toestand bevond zich Edmond Stas in het nooit door Buysse uitgegeven verhaal Een liefdesgeschiedenis (1892), die naar aanleiding van de innige omhelzing van een boerenmeid eveneens door de dorpspastoor werd geconvoceerd:

Maar eensklaps (...) barstte het in hem uit en gaf hij, zuchtend, weenend en schreeuwend, in een onweerhoudbare opwelling van klachten aan de zoo lang in zijn hart verkropte verbittering en droefheid lucht.⁽²¹⁷⁾

In De Strijd zorgde de bedaarde aanpak van de priester ervoor dat Florimond het uitschreeuwde, wat hij in de biechtstoel nooit had durven zeggen: een bittere aanklacht tegen de bekrompenheid, de fatsoensmoraal en het geld die de liefde onmogelijk maken:⁽²¹⁸⁾

(...) 'k Hè altijd willen treiwen, menier de pàster; moar 'k 'n hè noeit nie gemeugen. 'k 'n Kon noeit gien vreiwemeins vinden die geld genoeg bezat om op da scheun, greut hof te komen. (...) Joaren en joaren hè 'k 't uitgehouën (...); moar ne meins es ne meins!... 'k Hè 'n meiske geiren gezien, (...)

(213) VW 4, p. 1035.

(214) VW 4, p. 1039.

(215) VW 2, p. 1125.

(216) VW 2, p. 1123.

(217) VW 7, p. 880. Over de mogelijke autobiografische achtergrond van deze tussenkomst van de pastoor: J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 88.

(218) P. De Smet, ‘De romans van Cyriel Buysse. Kriskras doorheen de tweeëntwintig romans van Cyriel Buysse, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XVII, Gent 2001, p. 56.

[p. 129]

Lena, (...). 'k Was zot van heur, en 'k zoe d'r mee getreiwd zijn euk, ondanks alles, moar ze zag 'n ander geiren en z'es mee hem noar Amerika gegoan. 'k Hè d'r wried veel verdriet in g'had, menier de pàster. 't 'n Was mij 't leven nie mier weird en 'k hè mij deur Reinilde loaten overhoalen om hier in 't dorp bij voader te komen weunen. En nou dat 't te loat es goa 'k er van deud, menier de pàster, deud van berouw en verdriet! Ge verwijt mij da 'k ginter in Dikke Rozes huis al temets bij 'n meiske goa zitten, bij Roomnietje, (...). Ge'n moet mij nie geleuven, (...), moar 't es om nog ne kier iets van mijn vroeger leven te voelen da 'k het doe. (...) as ik al van verre de muren van mijn scheun hof zie, begin mijn herte te kloppen en zoe 'k keune schriemen (...)⁽²¹⁹⁾

Vergeefs zocht de priester naar woorden die troost hadden kunnen brengen: ‘Het was een goede, oude man van alledaagse plichtsbetrachting, maar die er weinig was op voorbereid om in ingewikkelde zaken van het zieleleven raad te schaffen’.⁽²²⁰⁾ Een verre voorloper, minzamer maar even machteloos, van de dienstdoende priester in Omtrent Deedee (1963) van Hugo Claus?

(219) VW 2, p. 1123-1124.

(220) VW 2, p. 1124.

11. Levend begraven

11.1 - Toen de priester de deur achter hem dichtsloeg ‘heerste weer in 't kleine renteniershuis de doodse stilte van een graf.’⁽²²¹⁾

Florimond besefte dat hij zijn leven - zijn eigen, rijke leven op de schone hoeve - kwijt was, ‘door de vroegere schuld van zijn vader, van zijn moeder, van Reinilde en ook door zijn eigen domme schuld’⁽²²²⁾ en dat vergalde zijn ganse bestaan.

Zoals Boerke zich door Meerken had laten overtuigen om hun intrek te nemen in ‘een van die klein-krenterige renteniershuisjes,

(221) VW 2, p. 1125. Mijn cursivering - B.V.

(222) VW 2, p. 1126.

[p. 130]

(...), waar men levend in begraven zit,⁽²²³⁾ zó had Florimond zich door Reinilde laten verlokken tot het ‘ellendig gemakkelijk leven’ met ‘zijn suffe, oude vader en bekrompen kwezelzuster’ in het ‘stik-benauwde graf waarin hij levend te vergaan zat’.⁽²²⁴⁾ Van vader op zoon herhaalde zich de geschiedenis. De afstompende banaliteit van het duffe dorpsleven had een spoedige fysieke en mentale aftakeling van het vijfenzestigjarig Boerke veroorzaakt.⁽²²⁵⁾ Florimond, al op tweeëndertig jaar dorpsrentenier geworden en door hetzelfde benauwde lot neergedrukt, speelde nog op veel jongere leeftijd zijn leven kwijt. We herkennen hier tot op zekere hoogte hetzelfde cirkelvormig noodlotstype als in 't Bolleken (1906) en Tantes (1924).⁽²²⁶⁾

Maar in De Strijd geeft de verteller zelf een complexe veelheid van verklaringsfactoren voor de nederlaag van zijn anti-held aan: ‘de vroegere schuld van zijn vader’, d.i. de wet van het onverdeeld bezit (‘trouw niet of trouw héél rijk!’), ‘van zijn moeder’, d.i. haar vergeefse streven om boven de boerenstand te leven (ook Reinilde wil de boerderij verlaten; in die zin gaat het ook om een strijd tussen de seksen),⁽²²⁷⁾ ‘van zijn zuster’, d.i. de controlerende, jaloerse blik van de kuise kwezel en ‘zijn eigen domme schuld’, d.i. zijn fatale begeerte én zijn psychische remmingen en weifelende willoosheid om zich aan zijn omgevende machten te onttrekken (verliezer van zijn innerlijke strijd).

(223) VW 2, p. 1001. Mijn cursivering - B.V. Zie ook in het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 77.

(224) VW 2, p. 1127. Mijn cursivering - B.V.

(225) Zie hierover in het eerste deel van deze bijdrage: Mededelingen XXVII, p. 106-109.

(226) Zie hierover: Y. de Maesschalck, ‘Het noodlot als strategie in Buysses romans. Een verkenning.’, Mededelingen VI, p. 43-79.

(227) Elders in dit jaarboek merkt Romain John van de Maele op dat in het werk van Buysse het geslacht van een personage veelvuldig de ervaring van de ruimte bepaalt: het open platteland wordt overwegend geassocieerd met een masculiene, extraverte rol; een meer besloten horizon hangt samen met een op intimiteit gerichte en eerder introverte feminiene rol. Zie R.J. van de Maele, ‘Omgaan met gemis’, Mededelingen XXVIII. Een illustratie van deze stelling vind ik terug in Uleken (1926), waarin de rentenierende boerinnen Uleken en Natsen - zoals Meerken en Reinilde in De Strijd - zich helemaal niet ‘levend begraven’ voelden in hun gezellig huisje op het dorpsplein. Zij waren opgetogen over dit gemakkelijke leven en misten geen seconde ‘die sombere verlatenheid van 't boerenleven op de verwijderde gehuchten’ (VW 3, p. 623).

[p. 131]

11.2 - In Zomerzondag (1900) van Stijn Streuvels voelde boer Kasteele zich in aanwezigheid van zijn kwezelachtige zuster eveneens ‘ontijdig begraven.’⁽²²⁸⁾

Maar vooral Buysse zelfheeft deze metafoor van het ‘levend begraven’ gedurig doorheen gans zijn verhalend oeuvre gebruikt, en dit voor psychosociale toestanden in alle rangen en standen: de Zijstraat, de terugkerende landverhuizers, de rentenierende boeren, de dorpsnotabelen, de nieuwe rijken en de oude adel.

In Het recht van de sterkste (1891) was deze uitdrukking nog vrij letterlijk van toepassing op Maria Beert, toen zij verkracht werd door Reus Balduk, die een greep aarde had gestopt in haar mond, in de ogen, over geheel het aangezicht, om haar het roepen te beletten:

Toen kon ze zich niet meer verdedigen, (...), 't werd nacht om haar heen, de afschuwelijke nacht van 't graf, waarin ze zich halfdood, doch met het vlijmend bewustzijn nog te leven en afgrijselijk te lijden, voelde verkrachten en begraven ...⁽²²⁹⁾

Bij de teraardebestelling van Maria, helemaal op het einde van de roman, brak de doodskist, gemaakt uit een vermolmde deur van een varkenskot,⁽²³⁰⁾ zodat een gedeelte van het wasgeel aangezicht van de dode verscheen. Vlug nam de grafdelver een schopvol fijne aarde:

(...) en, als een herhaling van de afschuwelijke aanslag, waaronder Maria jaren tevoren (...) bezweken was, werd nu, in de dood, dat mooi en rein gelaat, dat heerlijk geschapen lichaam (...), ook door de aarde van het graf, bezoedeld en verkracht. Eén voor één (...) dekten de sneller neervallende schopvollen aarde de mond, de ogen, het voorhoofd, de schone, zwarte lokken.⁽²³¹⁾

(228) S. Streuvels, VW I, p. 550. Mijn cursivering - B.V.

(229) VW 1, p.l0-11.

(230) VW 1, p. 146.

(231) VW 1, p. 149.

[p. 132]

Zoals bij de verkrachting met aarde al aan het graf wordt gerefereerd, zo wordt bij de begrafenis met aarde verwezen naar die verkrachting.⁽²³²⁾ Tijdens de verkrachting werd Maria levend begraven; bij haar begrafenis werd zij postuum verkracht.

Maar Maria was ook ‘levend begraven’ in de Zijstraat. Zij koesterde maar één ideaal: ‘eens uit haar omgeving te geraken en een ander, beter, degelijker leven te hebben’.⁽²³³⁾ Alle gebeurtenissen in de roman zijn geconstrueerd met het doel om deze droom van Maria systematisch te ondermijnen.⁽²³⁴⁾

11.3 - In Twee werelden (1931) registreert de verteller de gedachten van de emigrant Ivan, toen hij voor een poosje naar het Vlaamse Wemelbeke terugkeerde. Zijn hart was verscheurd tussen twee continenten:

Hij had willen blijven en hij had willen vertrekken. De stille uren in Moeders huisje (...) waren zo goed en zo vreedzaam. (...) Maar meteen sloop de verveling in zijn binnenste en hij staarde zoekend om zich heen, als een gevangen vogel in zijn kooi. Dat was geen leven! (...) 't Zou zacht en goed geweest zijn hier kalm te blijven zitten, gelukkig in eenvoudigheid en tijdvergeten naast een dierbaar en beminnend vrouwtje als Lisatje Baere; maar het was levend zich begraven, terwijl ginds ver het echte, sterke leven fonkelde, en dringend riep en gebiedend eiste.⁽²³⁵⁾

Maar na de verbrijzeling van zijn illusies over een huwelijk met de rijke Amerikaanse Gladys, trouwde Ivan toch met Lisatje Baere en vestigde (of ‘begroef’) zich definitief in Wemelbeke. ‘Maar Lisatje kon hem Gladys niet doen vergeten’, merkt Joris van Parys op: Ivan ‘bleef

(232) J. Muyres, ‘Och Here toch! Och Here toch! Och Here toch! Overwegingen bij het lijdensverhaal van Maria Beert in Het recht van de sterkste van Cyriel Buysse’, in Boelvaar Poef, jg. 8, nummer 2/3, p. 66.

(233) VW 1, p. 25.

(234) E. van Nieuwenhuyze, ‘Een mimetische poëtica omgezet in de praktijk. Het recht van de sterkste van Cyriel Buysse: een tropologische interpretatie van een waarachtig document’, in Boelvaar Poef, jrg. 8, nummer 2/3, p. 43.

(235) VW 3, p. 953-954. Mijn cursivering - B.V.

[p. 133]

hangen tussen twee werelden’.⁽²³⁶⁾ Een parallel kan worden getrokken met De Strijd (1918), waarin Florimond na zijn nederlaag in de liefde zich in een dorpsrentenierhuis begroef en met een diep onvoldaan levensgevoel achterbleef.

Gilbert Van den Steen, de hoofdfiguur in Sursum Corda! (1894), werd in het bekrompen dorp Lovergem ‘versmacht onder de hem omringende mediocriteit’: ‘'t gevoel van (...) zijn ontschiktheid in zijn levenskring drukte hem meer en meer 't gemoed terneer.’ Toen hij eens op reis vertrok, keerde hij al gauw terug, dieper ontmoedigd dan ooit, in een nog vlijmender besef van zijn eenzaamheid, ‘bijna gelijk die jarenlang gevangen zittende vogels welke, uit hun kooi gebroken, halsstarrig weer erheen willen’.⁽²³⁷⁾

11.4 - In Tantes (1924) voelden de (jonge) juffrouwen Dufour ‘met prangende smart de hopeloze eenzaamheid en verlatenheid van het bestaan’:

Dat grote dorp waar zij leefden, waar zij moesten leven, zij haatten het omdat het hen doodde. Zij hadden er geen omgang met wie ook; (...); er was niets, niemand; zij waren er levend begraven, zij werden er naar ziel en lichaam geworgd.⁽²³⁸⁾

In Zoals het was (1921) was het leven van de fabrikantzoon, Triphon De Beule, ‘hopeloos leeg en saai geworden’:

Zijn werk in de fabriek en op 't kantoor (...) [was] zo absoluut on-interessant en de lange winteravonden zo somber dodend van ongezellige eenzaamheid en verveling, dat hij om het even wat gedaan zou hebben om eraan te ontsnappen. (...); hij bracht dagen en avonden door, waarin hij zich als in een zwarte kuil levend begraven voelde; (...).⁽²³⁹⁾

(236) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 700.

(237) VW 1, p. 164-165. Mijn cursivering - B.V.

(238) VW 3, p. 376-377. Mijn cursivering - B.V.

(239) VW 3, p. 244. Mijn cursivering - B.V.

[p. 134]

11.5 - In Daarna (1903) ervoer de kunstschilder Alfred dat zijn huwelijk met de adellijke, oppervlakkige Florence en haar lege, snobistische entourage hem verwijderd had van zijn vroegere, artistieke vrienden:

Dood was zijn eigen mooi, en vrij, en gezond artiestenleven van vroeger, en geen andere keus stond nog voor hem open dan de totale afzondering (...) of ondergaan in het banale leven van de kring waarin zijn vrouw was opgevoed, waaruit hij wanhoopte haar los te rukken (...).⁽²⁴⁰⁾

Toen hij zich echter realiseerde dat zij nooit met elkaar hadden moeten trouwen, was hij wanhopig van ‘disharmonie met zijn omgeving, die hem te allen kante omknelde als de mazen van een net, waaruit hij nooit meer ontsnappen zou’.⁽²⁴¹⁾

In de schets In de grote, sombere stad uit de bundel Stemmingen (1911) beschrijft de ik-verteller de winterbals van de oude adel in hun ‘strenge, plechtige, slechts voor enkele avonden in 't jaar herlevende huizen’ in de stad: ‘'t Is alsof zij abnormaal gedwongen werden feest te vieren en onder die dwang zwaar moesten lijden. (...) Telkens weer krijg ik de indruk van levend in hun graf gekerkerde wezens’ (...).⁽²⁴²⁾

11.6 - Het meest drastische voorbeeld van levend begraven te worden vinden we in de vroege novelle Monsieur Hardamour (1899). Een man van eenvoudige afkomst die zich had opgewerkt tot een tirannieke industrieel, met een ongelukkig huwelijk en een maîtresse die hij niet altijd met zachtheid behandelde, die teleurgesteld was in zijn kinderen en die hard was opgetreden tegen zijn arbeiders die hogere lonen eisten, had zich bij hem thuis per ongeluk opgesloten in zijn eigen kluiskamer: ‘en nu gevangen midden in zijn schatten, bleef hem niet de minste twijfel meer over: hij zat levend in zijn brandkast opgesloten als in een ijzeren graf’.⁽²⁴³⁾ Hardamour werd op het nippertje

(240) VW 1, p. 1133.

(241) VW 1, p. 1159. Mijn cursivering - B.V.

(242) VW 5, p. 151-152. Mijn cursivering - B.V.

(243) VW 4, p. 467. Mijn cursivering - B.V.

[p. 135]

bevrijd. De eed die hij in zijn kluiskamer had gezworen om zijn echtgenote, kinderen, maîtresse en arbeiders zachter te behandelen, indien hij ooit levendig uit zijn gevangenis kon ontsnappen,⁽²⁴⁴⁾ vergat hij algauw. Zijn kapitalistische heerszucht keerde snel weer. Het enige wat hij besloot te doen was een nieuw en beter slot aan zijn brandkast te laten maken.⁽²⁴⁵⁾

Musschoot beschouwt dit verhaal als een geslaagd voorbeeld van het fantastische genre, als zodanig eerder uitzonderlijk in Buysses oeuvre, waarin Edgar Allan Poe - die zoals blijkt uit het verhaal De weddenschap geen onbekende was voor Buysse - de onbetwiste meester was.⁽²⁴⁶⁾

Het is genoegzaam bekend dat de negentiende-eeuwse fascinatie voor het levend begraven worden letterlijk aan bod komt in meerdere vertellingen van E.A. Poe, zoals Berenice (1835), The Fall of the House of Usher (1839), The Premature Burial (1844) en The Cask of Amontillado (1846).

Mogelijk werd Buysse net door de lectuur van deze fantastische verhalen beïnvloed.

Maar in het realistisch en naturalistisch proza van Buysse wordt de betekenis van het ‘levend begraven zijn’ gemetaforiseerd. Een metafoor die op negatieve wijze één van de kernmotieven van zijn verhalend oeuvre aanduidt: het opgesloten zijn in de eigen levenskring, de onmogelijkheid in een standenmaatschappij om deze kring te doorbreken, het verlangen naar het ‘volle leven’⁽²⁴⁷⁾ dat steeds weer door de sociale omgeving, hetzij uitgebuit, ruw-onwetend en verdierlijkt (de Zijstraat en de kleine landlieden), hetzij gierig en

(244) VW 4, p. 478.

(245) VW 4, p. 484.

(246) A.M. Musschoot, VW 4, Inleiding, p. XXX.

(247) Marc Galle concludeerde in zijn korte monografie over Buysse dat de auteur in heel zijn werk ‘een cultus met het leven’ bedreef. Zie M. Galle, Cyriel Buysse, Brugge 1966, p. 43. Eerder besloot Achilles Mussche zijn monografie als volgt: ‘Het werk van Buysse heeft, met één woord, ons laatste woord, de straling van het leven zelf, de rijke, vurige, stralende straling van het leven, die in den eersten zang van Mei verheerlijkt staat als het allerschoonste, waarom een mensch liefheeft wat rondom hem leeft.’ Zie A. Mussche, Cyriel Buysse, Gent 1929, p. 100. Christian de Borchgrave plaatste deze verering van het leven in Buysses oeuvre in de ruimere context van het vitalisme. Zie C. de Borchgrave, ‘Cyriel Buysse en het saint-simonisme. Een ideeënhistorische studie van een aantal vroege werken’, Mededelingen VII, p. 78 e.v.

[p. 136]

bekrompen (de boeren), hetzij intellectueel leeg, vroom-hypocriet en standsbewust (de hogere standen), wordt gefnuikt.

12. Spekbrieven uit Amerika

12.1 - In een zeer boeiende bijdrage heeft Leen Maes aangetoond dat de positieve connotatie van de rijkdom in Amerika, in schril contrast met de ontbering in Vlaanderen, in Buysses oeuvre wordt gethematiseerd door middel van een motief, dat zij treffend ‘spekbrieven’ heeft genoemd. Maes wees er op dat in Het gezin van Paemel (1902), De landverhuizers (1904) en Twee werelden (1931) de geëmigreerde verwanten van Vlaamse boeren in hun brieven maar al te graag overdreven in hun selectieve berichtgeving over de ‘American way of life’. Deze overtuigende ‘spekbrieven’ worden door Buysse gebruikt om aan de lezer de motieven van Vlaamse emigranten duidelijk te maken.⁽²⁴⁸⁾

Ook in De Strijd (1918), een roman waarin zoveel thema's samenkomen, duikt een ‘spekbrief’ op: een brief uit Amerika van Oscar, gericht aan een van zijn dorpsvrienden, die het origineel zorgvuldig bewaarde maar die gedeelten ervan had overgeschreven voor de hoeveknecht Sefrien, die op zijn beurt aan Roomnietje verzocht - hij zelf was zo slecht geleerd - om dat papiertje voor alle meiden en knechten voor te lezen.

De inhoud van deze brief was dan ook zéér interessant. Lena en Oscar hadden het bijzonder naar hun zin:

(...) zo buitengewoon goed van eten en drinken en niet te veel werk: slechts acht uren daags en dan moest men zich nog niet eens haasten!
Lena was al vijf kilo verstruist sinds ze in Amerika was en beiden waren het erover eens, dat ze (...) nooit meer naar Belzeland zouden willen terugkeren, althans niet om er te blijven.⁽²⁴⁹⁾

(248) L. Maes, ‘“Joa, 't en 'n oardig land, Amerika”. Een imagologische benadering van Amerika door de literaire realiteit van Cyriel Buysse’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XVIII, Gent 2002, p. 81.

(249) VW 2, p. 1099.

[p. 137]

Grosso modo komt deze boodschap overeen met de veel bekendere brief van Kamiel Van Paemel aan zijn familieleden in het eerste toneel van het derde bedrijf van Het gezin van Paemel⁽²⁵⁰⁾, met de berichten van de vrijer van Rozeken Balcaen in De landverhuizers⁽²⁵¹⁾ en met de brieven van Oculi, waarin Amerika eveneens als een aards paradijs werd voorgesteld, in Twee werelden.⁽²⁵²⁾

In één van zijn volgende brieven noemde Oscar zijn eigen vaderland - dat in toenemende oorlogsdreiging verkeerde - reeds de ‘old country’,⁽²⁵³⁾ wat preludeert op de voortdurend geringschattende opmerkingen van Oculi over de ‘old country’ in Twee werelden (1931).⁽²⁵⁴⁾

12.2 - Verwijzend naar de voormelde studie van Leen Maes, heeft Koen Rymenants aangetoond dat deze imagologische traditie over Amerika als een haast mythisch welvarend land werd voortgezet in twee romans van Elsschot, namelijk Villa des Roses (1913)⁽²⁵⁵⁾ en De Verlossing (1916).⁽²⁵⁶⁾

Maar in verband met deze traditie zou ik willen stilstaan bij een andere auteur, die door Joris van Parys werd geportretteerd in de vorige aflevering van de Mededelingen, namelijk Abraham Hans, een vergeten volksschrijver met een ongelooflijke productiviteit.⁽²⁵⁷⁾ Van Parys stelt vast dat Hans een zeer bijzondere persoonlijke waardering had voor Cyriel Buysse als schrijver.⁽²⁵⁸⁾ Het zou interessant zijn na te gaan in welke mate de intrige in diverse volksromans van Abraham Hans geïnspireerd werd op concrete verhaalgegevens uit Buysses oeuvre. Hier beperk ik mij tot de beeldvorming over Amerika

(250) C. Buysse, Verzameld Werk 6, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1979, p. 804-806.

(251) VW 6, p. 991.

(252) VW 3, p. 805.

(253) VW 2, p. 1128.

(254) VW 3, p. 825, 834, 838, 842, 955.

(255) K. Rymenants, Een hoopje vuil in de feestzaal, p. 73 en 91-92.

(256) K. Rymenants, Een hoopje vuil in defeestzaal, p. 112-113. De Verlossing werd in 1916 gepubliceerd in Groot Nederland en in 1921 in boekvorm uitgegeven bij Van Dishoeck.

(257) J. van Parys, ‘De goede strijd gestreden. Abraham Hans, volksschrijver en sterreporter (1882-1939)’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXVII, Gent 2011, p. 177-180.

(258) J. van Parys, ‘De goede strijd gestreden’, Mededelingen XXVII, p. 180.

[p. 138]

in het algemeen en het verzenden door Vlaamse emigranten van ‘spekbrieven’ in het bijzonder.

Boete (1912) behoort tot Hans' vroegste proza, waarin het melodrama, dat kenmerkend is voor nogal wat later ‘routinewerk’, geheel ontbreekt. Handelend over de levensloop van Joseph ‘Seppen’ Stevens, een wees die door het gemeentebestuur publiek werd verpacht aan de boer, die voor zijn onderhoud de laagste prijs wou betalen en die vervolgens door die boer op brutale wijze werd mishandeld, bevat deze korte roman heel wat rauwe scènes die bijna uit de romanwereld van Reimond Stijns en Cyriel Buysse lijken geplukt te zijn.

In het begin van het tweede deel nam Joseph afscheid van zijn lief Anna, ook een aan een boer verpacht ‘wezejonk’, om 's anderendaags naar ‘het land der vrijheid’ te vertrekken: ‘adieu... Vlaanderen, met jen schoon maar droef land, adieu pap en roggen stuiten ...adieu... dagloon van een frank... naar Amerika!’.⁽²⁵⁹⁾

Joseph beloofde Anna dat hij na twee jaar zou terugkeren om als welstellende boer met haar te trouwen en dan samen voor goed de oceaan over te steken. Weken later ontving Anna een brief die haar door de dorpsonderwijzer moest worden voorgelezen:

Dezen brief is van Joseph Stevens aan Anna Verdonk en is geschreven door mijn vriend Jan Buijs, die vaardig is met de penne om te schrijven.
Zeer beminde Anna,
Ik ben gezond en wel te pas en werke vele en verhope van u 't zelfde. Ik wone nu in Amerika, dat wreed, groot en aardig land, en ik ben 't hier al gewend en spreke al een weinig de tale van Amerika, die vele verschilt van de Vlaamsche. Zoo Anna en zijt gij hier niet mijn lief, maar mijn swiethaart. Bier is 't zelfde als in 't Vlaamsch, maar 't en is zoo goed niet, de toebak is goed. (...) 'k werke nu bij de boeren, maar andere boeren als 't onzent, wije! De kost is goed, er is vele werk, maar we winnen gildig geld! 'k Zende u vijf dollars, dat is vijf en twintig franken, dat is voor u Anna, voor een kleed of wat je wilt, maar spaart ge ze, 't is nog betere. (...)⁽²⁶⁰⁾

(259) A. Hans, Boete, Antwerpen s.d., p. 85.

(260) A. Hans, Boete, p. 94-95.

[p. 139]

Joseph hield woord en keerde terug met breedgerande hoed, bonte jas, zwart pak en verlakte schoenen met brede toppen en verbazend lange strikken.⁽²⁶¹⁾ Maar Joseph sprak die eerste avond - met veel Engelse woorden tussendoor - alleen maar over geld en zaken, ook wanneer hij met Anna alleen werd gelaten: ‘Anna had dien eersten avond liever over hun liefde gekout maar heur verloofde scheen een gedeelte zijner minne op de dollars te hebben overgedragen’.⁽²⁶²⁾ In dezelfde imagologische traditie had Hans, zoals Buysse, ook aandacht voor de negatieve connotaties van de Amerikaanse rijkdom: het materialisme en de ongebreidelde zucht naar geldgewin.⁽²⁶³⁾ Deze geldzucht werd Joseph fataal want hij liet Anna in de steek voor zijn lelijke, zeventien jaar oudere, vroegere pleegmoeder Triene die, weduwe en door erfenis rijk geworden, nu een eigen hofstede bezat, waarmee ze Joseph met succes verleidde: Als je wilt... 't is al voor joen!’.⁽²⁶⁴⁾

Eén van Hans' eerste en populairste volksromans is de Vlaamsche Boschkerel (1913), die zich afspeelt in en rond Houthulst tijdens de jaren 1840. Een nevenintrige heeft betrekking op de pachterzoon Janssoone, wiens familie - zoals Het gezin Van Paemel (1902) - werd uitgebuit door een hardvochtige grootgrondbezitter en kasteelheer- burgemeester, i.c. baron Xavier van Boschdale. Jansoonne werd in een volledig in het Frans verlopend proces veroordeeld wegens smaad en laster tegenover de baron, die een uitstel van betaling van pachtgelden had geweigerd. Nadat hij zijn gevangenisstraf had uitgezeten, besloot hij samen met zijn zuster ‘naar 't vreemde land te gaan’. Toen dokter Vermeire de alleen achtergebleven ouders kwam opzoeken, trof hij hen aan in de sombere, kale kamer, de oude boerin in een rieten stoel bij de rokerige haard en de oude boer klam hout in stukken hakkend, zoals boer Van Paemel. Zij vroegen de dokter een ontvangen brief uit Amerika voor te lezen. Ook deze brief roept deze van Kamiel Van Paemel op:

(261) A. Hans, Boete, p. 99.

(262) A. Hans, Boete, p. 101.

(263) L. Maes, ‘Een imagologische benadering van Amerika door de literaire realiteit van Cyriel Buysse', Mededelingen XVIII, p. 82.

(264) A. Hans, Boete, p. 108. Met quasi dezelfde woorden trachtte Peetje Mullie in Streuvels' Minnehandel (1903) en Standje in Buysses Lente (1907) resp. Marie Vanneste en Leontientje tot een huwelijk te bewegen. Zie hierboven, in 4.4 en 4.10.

[p. 140]

Zeer beminde Ouders,
(...) Wij hebben goed werk bij een boer, niet verre van New-York. Als ik hier op een berg ga, zie ik de zee (...) en dan is 't of ik over de zee mijn geboortestreke zie (...), dan heb ik geen hertzeer, vader en moeder, want ik geef niet om dat hongerland, maar ik ga op dien berg om beter aan u te kunnen peinzen. Met den uitkomen, komt ge naar hier. We leggen nu elke week vijftig frank op zij, dat is geld, hé (...).
Hoort ge, we gaan u (...) zoo'n schoon leven bezorgen (...)
Vader en moeder, hier hoor ik van geen barons. Mijn boer noemen ze farmer en hij is een goede baas en hij zegt, dat hij nooit zulk gildig werkvolk gehad heeft als wij, maar 'k zei: 't is ook voor onze ouders dat wij werken! (...)⁽²⁶⁵⁾

Zoals in het werk van Buysse, wordt de positieve connotatie die gehecht wordt aan de Amerikaanse welvaart scherp gecontrasteerd met de sociale misbruiken in Vlaanderen.

12.3 - In contrast met deze literaire beeldvorming over Amerika staat de vroegere Zuid-Nederlandse literatuur van de 19^de eeuw, waarin veelal een waarschuwende vinger werd opgestoken naar de landverhuizers, die door geldzucht werden misleid en de eigen bodem verraadden. Een van deze tendensromans is De fortuinzoekers (1858) van August Snieders. Duidelijk geschreven met het doel om aan de emigratie naar Amerika een halt toe te roepen, werd in deze roman gebruik gemaakt van hetzelfde stijlhulpmiddel: een brief van een emigrante naar haar geboortedorp. Maar dit was uiteraard geen ‘spekbrief’ maar een ‘onheilsbrief’, waarin verslag werd gedaan over de vele tegenslagen en desillusies die de landverhuizing had opgeleverd:

(265) A. Hans, De Vlaamsche Boschkerel, p. 280-281. Deze roman werd in 1982 door Jan Marchau bewerkt. Hier wordr geciteerd uit de oorspronkelijke tekst. Ook in de volksroman Op weg naar het geluk (1925), die zich afspeelde in West-Vlaanderen tijdens de jaren van hongersnood en maatschappelijke ondergang 1848-1850, hielden de naar Amerika gevluchte boeren en thuiswevers enerzijds en de achtergebleven familieleden anderzijds elkaar via uitvoerige brieven van hun wedervaren op de hoogte. In deze roman was deze berichtgeving echter niet selectief of overdreven. Met dank aan Daniël Walraed, voorzirrer van het Abraham Hans Genootschap.

[p. 141]

(...) En toen kwamen wij in eene groote stad en (...) hebben slechte menschen ons daar bestolen. (...) Toen zijn wij vertrokken heel ver, door bosschen en wildernissen, en daar stonden nergens huizen, en dikwijls hadden wij geen eten, s Avonds sliepen wij onder afgekapte boomtakken, en het regende, en toen werd moeder ziek en stierf zij. (...) Wij hebben geen kerkhof kunnen vinden om haar te begraven. Ik geloof dat er hier geen God is, want kerken zijn er niet. En toen gingen wij weenend voort, en wij hoorden de wilde beesten huilen, en vader zegde dat zij moeder zouden opeten. Wij waren vermoeid, arm en diep bedroefd, toen wij in de bosschen aankwamen, in den Wisconsin; en daar zagen wij (...) menschen van onzen kant; maar ieder helpt hier zich zelven en denkt niet aan zijn evennaaste. (...)
Vader heeft toen alles weer verkocht. Nu wonen wij in een klein hutteken, dat vader zelf gebouwd heeft, en hij gaat als arbeider werken en ik ook.
(...) Als ik alleen ben, denk ik nog dikwijls aan die schoone hoeve en aan den grooten beukenboom, en ik gaf wel een droppel van mijn beste bloed, als ik dat alles nog maar een klein minuutje kon zien.
(...) Daniël, zeg toch aan de menschen van uwen kant, dat ze thuis blijven en zich spiegelen aan ons droevig lot. (...)⁽²⁶⁶⁾

Deze laatste raadgeving was niet alleen voor de fictieve lezer maar ook voor de (toenmalige, naïef geachte) feitelijke lezer van Snieders' roman bedoeld. In het werk van Buysse treedt deze waarschuwende instantie soms óók op maar dan als personage, die het moreel gezag vertegenwoordigde. Zoals de pastoor in het eerste tafereel van De landverhuizers (1904) bij het afscheid van de familie Balcaen:

Nie nie, 't 'n es nie huel-de-gans lijk of 't zijn moet da g'azue amoal wiggoat. Ge'n volbrijngt uldere plicht niet als weirdige mannen en vreiwen van ulder voaderland. Moar ...'t luelijkste van al zoe nog zijn as ge moest proberen van nog mier landgenueten tot navolgijnge van ulder veurbeeld uit te

(266) A. Snieders, De fortuinzoekers, Antwerpen 1926, p. 64-67.

[p. 142]

lokken. 't Es spijtig, 't es huel spijtig da ge nie al gedoan 'n hèt wat da ge kost om hier te blijven. (...)⁽²⁶⁷⁾

(267) VW 6, p. 995.

13. De toenemende oorlogsdreiging

Yvan De Maesschalck heeft reeds geanalyseerd hoe in het verhaal van De Strijd de toenemende oorlogsdreiging gestalte krijgt. Ik mag dan ook volstaan met naar zijn tekst te verwijzen.⁽²⁶⁸⁾

Van belang voor dit opstel is dat ook deze episode van De Strijd zich ontwikkelt volgens ‘het vertrouwde stramien’, d.i. een bestaand weefsel van oorlogsverhalen of - schetsen waarin Buysse op soortgelijke wijze de tekenen van de naderende catastrofe beschreef.⁽²⁶⁹⁾ Een speciale vermelding werd hier gereserveerd voor de Molenheuvel, het decor van Buysses laatste vooroorlogse roman Van Hoog en Laag (1913)⁽²⁷⁰⁾ en ook zijn uitkijkpost in het prozadagboek Zomerleven (1914).⁽²⁷¹⁾ Achteraf gezien, bleek de vermelding van deze Molenheuvel - helaas - ook zeer goed gekozen te zijn als referentie naar de extratekstuele realiteit. Enkele maanden na de boekuitgave van De Strijd, werd op 2 november 1918 Buysses geliefde molen van Deurle alsnog door terugtrekkende Duitse troepen met dynamiet opgeblazen.⁽²⁷²⁾ In zijn

(268) ‘Buysse laat de oorlogsdreiging erg langzaam aangroeien. Ze wordt voor het eerst vermeld door Oscar en van in de slaapkamer vernomen door Florimond: “Langs alle kanten worden de soldoaten opgeroepen. Ze klappen dat er nen oorloge goa komen” (VW 2, p. 1062). Oscar draagt de dreiging aan in zijn vanuit Amerika verstuurde brieven, die als een retarderingsmiddel kunnen worden opgevat (VW 2, p. 1099, p. 1116, p. 1128). Maar Oscars voorspelling wordt bewaarheid. Als de oproepingsbevelen komen en de boeren hun sterkste paarden moeten afstaan is de oorlog plotseling werkelijkheid geworden. En Buysse tekent die nieuwe, ongewenste werkelijkheid volgens het vertrouwde stramien: eerst de mobilisatie, dàn het ver gebrom van het kanon (hoorbaar van op de Molenheuvel, p. 1130), dàn de vluchtende mensen, daarna het vaderlandse verzet en uiteindelijk de verschijning van de vijand. En die vijand verschijnt in zijn meest afgrijselijke, moorddadige gedaante’ Zie Y. de Maesschalck, ‘Oorlog en vrede in het proza van Buysse’, Mededelingen XII, p. 40.

(269) Y. de Maesschalck vermeldt als het ter zake mooiste voorbeeld de uitvoerige schets Tijdens de eerste dagen in Vlaanderen (1917). Zie VW 5, p. 1166-1194.

(270) VW 2, p. 881-882, 902, 931, 958.

(271) VW 6, p. 3, 11-13, 15, 24-25, 43, 47, 65, 175. Zie ook J. van Parys, nawoord bij C. Buysse, Zomerleven, teksteditie en verantwoording door Yves T'Sjoen, Amsterdam/Antwerpen 2006, p. 335-341; J. van Parys, De wereld van Cyriel Buysse, Antwerpen/Amsterdam 2009, p. 142-150 met talrijke foto's.

(272) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 554-555.

[p. 143]

wekelijkse column in de Haagse Post rekende de auteur op 8 februari 1919, onder de kop De molen van Deurle, ongemeen scherp af met de ‘loutere vernielingszucht’ van de ‘Ueberbruten’.⁽²⁷³⁾

(273) VW 7, p. 666-668.

14. De slotscène

14.1 - In een gedenkwaardig verslag van zijn herleesavontuur van alle tweeëntwintig romans van Buysse weidde Prosper De Smet wat langer uit over De Strijd.⁽²⁷⁴⁾ Onder meer stond hij stil bij het feit dat Buysse reeds een vijftal maanden vóór het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog aan deze roman was beginnen werken.⁽²⁷⁵⁾ Terecht merkte De Smet op dat Buysse bij het uitwerken van dit vooroorlogs concept al aan een einde voor Florimond moet hebben gedacht en naar dit einde - dat dus niet de dood door een Duitse kogel kon zijn geweest - moet hebben toegeschreven.⁽²⁷⁶⁾ Maar welk oorspronkelijk einde zweefde Buysse voor de geest?

Prosper De Smet mijmerde over een happy-end voor Florimond. M.i. eiste de interne logica van het verhaal hoe dan ook een tragisch slot. Ik sluit mij aan bij Romain John van de Maele, die elders in deze Mededelingen betoogt dat nog vóór de oorlog begon, Florimond zijn voornaamste, innerlijke strijd al had verloren. De strijd met de wapens is niet meer dan een extern gemotiveerd maar belangrijk achtergrondgegeven dat de ontknoping van de roman, zoals hij in oktober 1917 werd voltooid, heeft bepaald.⁽²⁷⁷⁾

Misschien - héél misschien, want dit is pure speculatie - vangen we nog een glimp op van dit oorspronkelijk bedacht einde voor Florimond, in één zinnetje van hoofdstuk VI van het derde deel, net vóór hoofdstuk VII waarin de oorlog verklaard werd: ‘Soms droomde

(274) P. De Smet, ‘De romans van Cyriel Buysse’, Mededelingen XVII, p. 48-49.

(275) Over de ontstaansgeschiedenis van De Strijd: zie het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 43-45.

(276) In een belangwekkende brief van ca 1927 schreef Buysse aan Paul Wijnants: ‘Ik weet precies, vóór ik begin, waar ik heen wil en zou reeds van meet af het laatste hoofdstuk kunnen schrijven; maar dat begin, dat begin!’ Zie Y. T'Sjoen, ‘Brieven van Paul Wijnants, Willem Rombaut en Cyriel Buysse’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XX, Gent 2004, p. 103.

(277) R.J. van de Maele, ‘Omgaan met gemis’, Mededelingen XXVIII.

[p. 144]

hij, soms wenste hij, dat de schone boerderij niet meer bestond, dat zij was vernield of afgebrand’.⁽²⁷⁸⁾ De ultieme zelfdestructie van Florimond, die uit wraak en wanhoop de boerderij en zichzelf in de vlammen liet opgaan? De beruchte hoevebrand bij de aanvang van Schoppenboer (1898), die wellicht aangestoken was⁽²⁷⁹⁾ en die in De Strijd (1918) opnieuw zou woeden als noodlottig einde?⁽²⁸⁰⁾

14.2 - Nu heeft de wereldbrand over het lot van ‘een der mooiste boerderijen van de streek’ beslist.

Toen de vijand naderde, nam Florimond zich voor om, in tegenstelling tot de massa vluchtelingen, op het dorp te blijven en zijn hele hebben en houden tot het uiterste te verdedigen. En ook wie aan zijn vroeger bezit - de schone, grote boerderij op het gehucht - zou raken, zou hij met ‘knotsen en vorken’ verjagen.⁽²⁸¹⁾

Nadat het dorp werd gebombardeerd en vervolgens door Duitse soldaten in bezit werd genomen, hoorde Florimond van een vroegere werkman van de hoeve dat er verschrikkelijke dingen in zijn gehucht waren gebeurd. Florimond, ‘als 't ware door het noodlot voortgejaagd’,⁽²⁸²⁾ ijlde er naar toe. In de plaats van zijn mooie boerderij

(278) VW 2, p. 1127.

(279) VW 1, p. 746.

(280) Dit zou enigermate aansluiten bij een heel vroeg, onuitgegeven en onvolledig bewaard gebleven verhaal Raveschoot uit 1880-1881 (A.M. Musschoot, ‘De Nevelse handschriften van Cyriel Buysse’, in Literatuur, jg. 8, nr. 6, 1991, p. 354-355) of 1886 (P.H.S. Van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse, p. 69). Niet te verwarren met de toneeltekst Op Raveschoot (VW 7, p. 1161-1201) die na 1905 werd geschreven (A.M. Musschoot, VW 7, Inleiding, p. XXXVII), waarin de onterfde zoon van een graaf, een verstokte dronkaard, het eerbiedwaardig familieslot in brand stak en zelfmoord pleegde (P.H.S. Van Vreckem, o.c., p. 69-70). Nog twee befaamde naturalistische boerenromans eindigden met de vrijwillige brandstichting van de hoeve, namelijk La Terre (1887) van Emile Zola (de grote boerderij La Borderie van de Hourdequins) en La barraca (1898) van Vicente Blasco Ibáñez (de vervloekte hoeve van Batiste).

(281) VW 2, p. 1130-1131.

(282) VW 2, p. 1138-1139. Wellicht moet het noodlot hier begrepen worden als een onverbiddelijke aaneenschakeling van gebeurtenissen die het gevolg zijn van één bepaald gegeven, i.c. de onmogelijke passie van Florimond voor Lena die de ganse noodlotsmachine op gang heeft gebracht. Vandaar ook de vermelding ‘door zijn eigen domme schuld’ (VW 2, p. 1126). Zie hierboven, in 11.1. Over dit lineair noodlotstype: Y. de Maesschalck, ‘Het noodlot als strategie in Buysses romans’, Mededelingen VI, p. 61-68; C. de Borchgrave, ‘Cyriel Buysse en het saint-simonisme’, Mededelingen VII, p. 69-70.

[p. 145]

zag hij niets dan een menigte grijze mannen die heen en weer liepen tussen de puinhopen van zwartverkoolde, nog smeulende gebouwen!

Hij herkende Duc, die dood lag, in een bloedplas. Hij zag (...) het plat ten gronde uitgestrekte lichaam van een man en hij herkende Bruno, de oudste zoon van de Keijsders.
- Wat es er hier gebeurd? herhaalde hij hees krijsend (...) naar een van de grijze mannen toe.
- Foert! zei deze kortaf, hem onzacht wegduwend.
Die (...) aanraking deed Florimond als onder een zweepslag opspringen. (...)
- Komt aan mij niet meer! brulde hij de kerel in 't gezicht. Komt aan mij niet meer, of...Hij had de tijd niet uit te spreken. Tien armen grepen tegelijk hem vast, sloegen hem tegen de grond, hamerden, met volle vuisten, zijn gezicht in bloed.
Hij schokte overeind, sprong eensklaps als een tijger op een van de kerels toe en beet hem in 't gezicht, zó razend, dat de man huilend en brullend ervan achterover stortte, met Florimond, steeds bijtend en verscheurend, als een beest, boven op hem.
Dat was het laatste. Een schot knalde, hard en kort als een zweepslag en de opgeheven kolf van een geweer bliksemde neer, met een smakkende bons, op Florimonds schedel...De grijze hersens spatten...⁽²⁸³⁾

14.3 - Deze gruwelijke slotscène is m.i. duidelijk geïnspireerd op een eerder, ongebundeld oorlogsverhaal van Buysse, meer bepaald De tragedie op de boerderij van Raes, verschenen in de jaargang XVIII, 1916, van het Nederlands cultuurtijdschrift Morks Magazijn.⁽²⁸⁴⁾

Na de dood van de oude Raes, die zijn ganse leven had gezwoegd om al de gronden van zijn schone boerderij bij elkaar te kopen,

(283) VW 2, p. 1140-1141. Ook Couperus' beroemde kortverhaal De binocle eindigt met: ‘(...) terwijl de hersens spatten’. Zie L. Couperus, Proza. Eerste bundel, Volledige Werken 46, Amsterdam/Antwerpen 1995, p. 181. Dit verhaal werd voor het eerst gepubliceerd in Haagsche Post 1920, nr. 348, p. 1378 (o.c., p. 346). Een verband met De Strijd heb ik niet kunnen vaststellen, tenzij dan, zeer algemeen, dat ook de jonge man in De binocle onbewust werd gedreven door agressieve driften met een seksueel karakter. Zie hierover: J. Fontijn, ‘In de greep van het noodlot’, in Leven in extase, Amsterdam 1983, p. 11-16.

(284) VW 5, p. 1150-1159. A.M. Musschoot, VW 5, Inleiding, p. XLI.

[p. 146]

besloten de moeder-weduwe, Zwarte Mie, en haar kinderen, Cordula en Peet, om alles in gemeenschap te behouden. Dochter en zoon beloofden elkaar nooit te zullen trouwen: ‘wat er ook gebeurde de boerderij bleef één’.⁽²⁸⁵⁾

Toen de oorlog uitbrak, werd de streek door de vijand overweldigd. Vele boeren waren als waanzinnig gevlucht. De familie Raes bleef echter op zijn erf, trok zich de oorlog niet aan maar was ook vastbesloten om wat zij door een gans leven van noeste arbeid hadden bijeengegaard, ‘tot de dood’ te verdedigen. Toen de Duitsers, zoals van alle boeren, twee paarden en havervoorraden rekwireerden, weigerde Peet Raes, ondanks aandringen van de veldwachter en de gemeentesecretaris en vervolgens van de burgemeester, om hieraan gevolg te geven, 's Anderendaags naderden vier Duitse soldaten de boerderij. Peet bewapende zich met zijn drietand, zuster Cordula met een kapmes en moeder Zwarte Mie met een broodmes. Toen de eerste soldaat de deur inbeukte, sprong Peet op hem en boorde hem de wrede, scherpe drietand door het lijf.⁽²⁸⁶⁾

De man slaakte een gil en stortte achterover; Peet, door de woestheid van zijn aanval meegesleept, viel boven op hem; een, twee, drie revolverschoten knalden bliksemsnel op elkaar, en Peet kronkelde zich met een zucht en bleef liggen, terwijl twee mannen op de als furies schreeuwende vrouwen sprongen en ze ontwapenden...
(...) De moeder en de dochter zijn aan boeien meegenomen en weggevoerd en niemand weet wat er van hen geworden is. Peet ligt op het dorpskerkhof begraven en de paarden en de haver werden nog dezelfde ochtend vóór het gemeentehuis afgeleverd.⁽²⁸⁷⁾

Een vergelijking van beide teksten maakt duidelijk dat Buysse heel wat ingrediënten van dit in 1916 gepubliceerde verhaal heeft ontleend en vervolgens bewerkt voor de finale van De Strijd, waaraan hij in de zomer van 1917 - na een onderbreking van bijna drie jaar - opnieuw

(285) VW 5, p. 1151.

(286) VW 5, p. 1155-1158.

(287) VW 5, p. 1158-1159.

[p. 147]

was beginnen werken.⁽²⁸⁸⁾ Deze genese van de roman verklaart wellicht ook wat R.J. van de Maele in zijn bijdrage de ‘averechtse beweging van Florimond’ noemt: op het ogenblik dat iedereen de vlucht nam, trok hij naar het bezette gehucht.⁽²⁸⁹⁾ In De tragedie op de boerderij van Raes (1916) bleef de familie Raes simpelweg ter plaatse.

14.4 - Dit laatste verhaal blijkt zijn oorsprong te vinden in een gebeurtenis die werkelijk heeft plaats gevonden en die door Virginie Loveling op 17 december 1915 in haar oorlogsdagboek werd opgetekend:

Een bewoner van Saffelaere vertelt het volgende drama: Op die gemeente woont een boerenfamilie op een groote pachthoeve: de moeder, twee dochters, twee zonen. Die menschen zijn zeer gierig, vol eigendunk en eigenzin: (...)
‘Wij zullen niets geven, als er opeischingen gebeuren en ook nooit hulp of steun van iemand aannemen.’ Aldus pochten zij verleden jaar in het begin van den oorlog. (...)
Maar nu was het bevel gekomen van de duitsche overheid, dat elke landbouwer moest aanduiden, hoeveel graan hij in zijn bezit had. ‘Wij geven niets aan,’ zeiden die stugge boeren. De burgemeester kwam er tusschen: (...)
‘Laat ze maar afkomen, de Duitschen.’
‘Hoe zult ge ze ontvangen?’
‘Met den riek,’ antwoordde een der mannen, een echte kolos. (...)
Daar verschenen weldra vier soldaten op het erf. Ze trokken den grendel uit de deur van een varkenskot en sleepten een varken buiten.
De kolos schoot in woede, greep een riek, zooals hij bedreigd had te doen, en stak dien in de schouder van een der soldaten. Hij was slechts lichtverwond. Tot dusverre bleven de vier Feldgrauen nog kalm: een hunner vuurde zijn geweer af tegen den muur als waarschuwing, maar nu schoot eene der dochters

(288) Voor de ontstaansgeschiedenis van De Strijd: zie het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 43-45.

(289) R.J. van de Maele, ‘Omgaan met gemis’, Mededelingen XXVIII.

[p. 148]

toe en zwaaide een groot mes boven de hoofden, terwijl haar broeder steeds dreigde met den riek.
Toen werd een schot gelost op hem. Hij stortte dood ten gronde; de zuster-aanrandster kreeg ook een kwetsuur.
Het lijk werd in huis gedragen.⁽²⁹⁰⁾

De overeenkomsten tussen De tragedie op de boerderij van Raes (1916) en dit dagboekfragment van Cyriel Buysses tante zijn zeer frappant.⁽²⁹¹⁾

Wel is het verhaal van Buysse meer literair aangekleed maar het verslag van Loveling bevat enkele bijzonderheden die door Buysse niet werden vermeld. Loveling maakte gewag van een moeder met twee zonen en twee dochters; bij Buysse was het gezin gereduceerd tot een moeder met een zoon en een dochter. Dat deze zoon en dochter elkaar hadden beloofd om niet te zullen trouwen teneinde alles in gemeenschap te houden is een typisch motief uit de verbeelde plattelandswereld van Buysse - dat onder meer ook in De Strijd een belangrijke rol speelt - zodat het geen verwondering wekt dat dit niet voorkomt in de dagboeknotitie van Loveling. Deze vermeldde in tegenstelling tot Buysse wel dat daarenboven tegen de dokter, die werd geroepen om het overlijden vast te stellen, proces-verbaal wegens smaad tegen de wetten van Duitsland werd opgesteld.⁽²⁹²⁾ Tevens noteerde Loveling dat de moeder, die geen besef scheen te hebben van de toestand, naar het krankzinnigengesticht ‘Caritas’ van Melle werd gevoerd, terwijl de andere jonge boer en zijn twee zusters in de gevangenis werden opgesloten.⁽²⁹³⁾

14.5 - Eveneens verwant met De tragedie op de boerderij van Raes (1916) - en bijgevolg ook met de slotscène van De Strijd - is het verhaal Het gestolen bos uit de bundel Uit de bron (1922). Zoals de oude

(290) V. Loveling, In Oorlogsnood. Virginie Lovelings dagboek 1914-1918, teksteditie verzorgd door L. Stynen en S. van Peteghem, Gent 1999, p. 374-375.

(291) De karakterisering van de eigenzinnige boerenfamilie, de stugge weigering om het bevel van de Duitse overheid te volgen, de vergeefse tussenkomst van de burgemeester, het verschijnen van vier Duitse soldaten op het erf, de aanval op één van hen door de boerenzoon met een riek, het zwaaien van de dochter met een groot mes en het neerschieten van de zoon.

(292) Omdat hem de onvoorzichtige woorden ‘Is het geen zonde Gods, is het geen schande, alzoo een kloeke kerel!’ waren ontvallen. Zie V. Loveling, In Oorlogsnood, p. 375.

(293) V. Loveling, In Oorlogsnood, p. 375.

[p. 149]

Raes na jaren zwoegen de hypotheken op zijn gronden had kunnen aflossen,⁽²⁹⁴⁾ zo had de oude Poorter na jarenlange strijd een bos van de oude baron kunnen verwerven. In dat ‘Gestolen Bos’ leefde nu zijn zoon, eveneens Poorter genaamd, als een kluizenaar, ‘samengegroeid met het wassend leven van het bos’.⁽²⁹⁵⁾ Toen de oorlog uitbrak en de Duitsers bomen opeisten, wees iedereen hen de weg naar het ‘Gestolen Bos’. De Duitsers begonnen zonder enige uitleg erop los te hakken, onder krijsend protest van Poorter, wiens lippen ‘van elkaar sprongen, om te bijten’. In De Strijd beet Florimond daadwerkelijk één van de Duitse soldaten in het gezicht.⁽²⁹⁶⁾ Het razend verzet van Poorter werd op dezelfde wijze beëindigd als dat van Peet Raes en Florimond: door een revolverschot in de mond van de kluizenaar. Het ‘Gestolen Bos’ werd tot het laatste struikje kaal gehakt.⁽²⁹⁷⁾

Dan is er nog het verhaal Toatsjespap uit de bundel Typen (1925)⁽²⁹⁸⁾ met de beschrijving van de ‘prachtige, ouderwetse hoeve’, die sterk gelijkaardig is aan de ‘schone, grote boerderij’ in De Strijd en die eveneens door het ‘brute geweld van de oorlog’ werd vernield. De concrete gebeurtenissen die deze verwoesting hebben veroorzaakt worden in dit verhaal niet weergegeven. Relevant is echter de slotbeschouwing van de ik-verteller: ‘Wellicht wordt ze nog weer opgebouwd; maar het zal niet meer dát zijn wat het vroeger was (...) dát komt nooit terug’.⁽²⁹⁹⁾ De lezer herkent dezelfde referentie aan ‘het geliefde, rijke, schone Vlaanderen, dat eenmaal wás’ in het voorwoord van De Strijd.

Buysses oorlogsvertellingen tonen aan dat door de meedogenloze vernieling van de eeuwenoude molen, het ongerepte bos en de schone, grote boerderijen het Vlaamse landschap tot in zijn ziel werd getroffen. Door het tragisch slot van De Strijd te plaatsen binnen het grote werelddrama, wordt de gewelddadige dood van Florimond tegelijk een symbool voor het einde van de ouderwetse, ongetrouwde,

(294) VW 5, p. 1151.

(295) VW 5, p. 641-642.

(296) VW 2, p. 1140.

(297) VW 5, p. 643-644.

(298) VW 5, p. 725-736. Zie ook reeds in het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 54, 60 en 65.

(299) VW 5, p. 736.

[p. 150]

eenzelvige en aan de grond gekluisterde boer, zoals Buysse er zoveel in zijn vooroorlogs proza getekend had.

15.- Enkele slotbeschouwingen

15.1 - De Buysse-liefhebber, die kriskras lezend het ganse Verzameld Werk heeft doorkruist en die zich als één van de laatste, hem niet opmerkzaam gemaakte etappes waagt aan De Strijd, krijgt in een moment van hineininterpretierung de indruk dat de verteller van deze roman een postmodern spel speelt met zijn lezer. Door de overvloed van overeenkomsten met en verwijzingen naar talrijke andere van 's mans werken, is deze literaire lappendeken een zeer rijke, gelaagde tekst en in narratief opzicht een synthese van vrijwel alle ‘Buyssiaanse’ thema's.⁽³⁰⁰⁾

Het in november 1917 geschreven voorwoord beoogde de lezer duidelijk te maken dat de auteur, geïsoleerd tijdens de oorlogsjaren en klaarblijkelijk overstelpt door heimwee naar het Vlaanderen van zijn jonge jaren, gedreven werd door de behoefte om een archaïsch Vlaanderen ‘der heldere geluksdagen ...dat eenmaal wàs’ te evoceren.⁽³⁰¹⁾ En inderdaad worden in het verhaal nauwelijks fenomenen uit de contemporaine realiteit, die de opkomst van de moderne techniek illustreren, opgenomen, tenzij dan in de laatste vijftien pagina's wanneer de oorlogsmachine op gang komt.⁽³⁰²⁾ Veel-

(300) Y. De Maesschalck, ‘Oorlog en vrede in het proza van Buysse’, Mededelingen XII, p. 39. Overigens bevatte De Strijd in de kiem ook het programma voor Buysses naoorlogse romanproductie: de cesuur die de Eerste Wereldoorlog uitmaakt (De schandpaal), de juffrouwen Dufour (Zoals het was, Tantes), het Amerika-motief (Twee werelden) en de opvolging der generaties (Tantes, Uleken, De opvolgers).

(301) Zie het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 43-45.

(302) Zowel Jacqueline Bel als Prosper De Smet hebben Het leven van Rozeke Van Dalen (1905) vergeleken met De Vlasschaard (1907) van Streuvels. Jacqueline Bel merkte op dat De Vlasschaard zich afspeelt in een tijdloze wereld of minstens het boerenbedrijf in een vroegere fase beschrijft, terwijl in Rozeke meer elementen uit de contemporaine realiteit worden verwerkt. Zie J. Bel, ‘Over kortgerokte meisjes, overgroeide langsels en verslenste sloren. Vrouwenbeelden bij Streuvels en Buysse, van De Vlasschaard tot Rozeke Van Dalen’, in ‘Een wijf is een wijf’ Mannen en vrouwen bij Stijn Streuvels, Jaarboek 13 van het Stijn Streuvelsgenootschap, Tielt 2008, p. 91. Prosper De Smet wees er op dat bij Streuvels enkel God, die het goede of slechte weer uitmaakt, boven de boer staat, terwijl de door Buysse beschreven standenmaatschappij nog een macht boven die van de boer kent, nl. de baron van het kasteel. Zie P. De Smet, ‘De novellen van Cyriel Buysse. Relaas van een herleesavontuur.’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XV, Gent 1999, p. 30. Deze verschillen zouden wegvallen indien De Vlasschaard vergeleken wordt, niet met Het leven van Rozeke van Dalen maar met De Strijd (1918), welke roman nochtans later werd geschreven. Hierin is geen sprake van een ‘odemobiel’ die de veldarbeiders opschrikt, van trams en treinen, van freules en baronnen en zelfs niet van de klassieke huwelijksreis naar de stad Gent. Slechts bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in het derde deel komt de moderne techniek in zijn meest destructieve gedaante naar voren. Streuvels en Buysse hebben in resp. De Vlasschaard en De Strijd een archaïsche wereld opgeroepen om daarin hun eigen thema's en conflicten te behandelen. Zie het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 76, hierboven, in 5.4 en 7.1 en hieronder, in 15.1.

[p. 151]

betekenend in dit verband is ook dat Buysse in De Strijd op losse wijze heeft voortgeborduurd op enkele verhaalgegevens uit één van de vroegste novellen van zijn geliefde en betreurde tante Rosalie Loveling, daterend van 1874.⁽³⁰³⁾ Ook de nadrukkelijke beschrijving van de steeds terugkerende gang der seizoenen, waarop reeds werd gewezen door Antoon Van Elslander en Anne Marie Musschoot in hun inleiding tot het Verzameld Werk,⁽³⁰⁴⁾ doet denken aan een tijdloos decor.

Maar het bloed van een schrijver kroop waar het niet gaan kon. Het heimwee, waarvan hij in 1917 was vervuld, betrof niet alleen het leven in Vlaanderen maar ook het schrijven in en over Vlaanderen. Om het Vlaanderen ‘dat eenmaal wàs’ nog eens in een krachtig, door hem reeds vóór de oorlog geconcipieerde verhaal uit te beelden, heeft Buysse derhalve naar tal van scènes en motieven uit zijn vooroorlogse romans en novellen teruggegrepen, alsof hij ze finaal herlas met de als historische breuk ervaren wereldbrand op de achtergrond. Het is dát ganse verliteratuurde, ‘Buyssiaanse’ Vlaanderen dat de lezer volop in De Strijd herkent.

In die zin is het voorwoord van deze roman enigszins misleidend. Dat zijn trouwens alle voorwoorden, zoals de Franse filosoof Jacques Derrida (1930-2004) heeft aangetoond, niet alleen omdat het in feite gaat om ‘nawoorden’, die later als ‘voorwoorden’ worden toegevoegd, maar ook omdat het voorwoord suggereert buiten de tekst te staan, pretendeert terug te kijken, terwijl er in feite sprake is van een nieuwe tekst, een extra tekst die de situatie compliceert. Volgens Derrida is er sprake van een rechtvaardiging/interpretatie die de lezer een ‘moraal’

(303) Zie het eerste deel van deze bijdrage, Mededelingen XXVII, p. 61-62.

(304) A. van Elslander en A.M. Musschoot, VW 2, Inleiding, p. XXII-XXIII.

[p. 152]

moet presenteren die hij/zij niet of niet noodzakelijk uit het werk zelf kan halen.⁽³⁰⁵⁾

Zo waren het beslist niet alleen ‘heldere geluksdagen’ waarover Buysse vóór de oorlog - en ook weer in De Strijd - geschreven heeft. Achilles Mussche merkte terecht op dat men in Buysses werk aantreft ‘niet het gedroomde Vlaanderen van Conscience, niet het middeleeuwsche Vlaanderen van Guido Gezelle (...) maar het harde, barre Vlaanderen van de nieuwe, grauwe werkelijkheid’.⁽³⁰⁶⁾ In dezelfde zin oordeelde ook Marnix Gijsen over Buysse: ‘Het landschap bevolkt door zachtaardige en ernstige boeren, beminnelijke en vrome boerinnen, het zoete Vlaamse Arcadia dat Conscience had geschapen, verdween met hem’.⁽³⁰⁷⁾

Meer specifiek over De Strijd kwam Boekengids in mei 1927 ook al tot een andere kwalificatie: ‘ontuchtige liefdesavonturen en razenden hartstocht’, wat neerkwam op een verbod voor katholieke bibliotheken om het boek aan te kopen.⁽³⁰⁸⁾ Binnen het groteske beoordelingskader dat werd aangemeten, had de anonieme inquisiteur van dienst misschien niet eens ongelijk: De Strijd hoort inderdaad thuis in het rijtje romans van Buysse, waarin de seksualiteit een meest prominente rol opeist. In vergelijking met de dartele doch beheerste gevoelens van Louis Vermeulen voor de meid Schellebelle in Streuvels' De Vlasschaard wordt de dwangmatige seksuele passie van Florimond voor de wiedster Lena - ook door hem - aangezien als een ‘ziekte’ of een ‘last’. De beschrijving van een archaïsch Vlaanderen in al zijn seizoensgebonden natuurpracht belet niet dat De Strijd kan gelden als een schoolvoorbeeld ter illustratie van de eigen kernmotieven van Buysses romanwereld, die door Joris van Parys krachtig werden samengevat als ‘de hypocrisie van de fatsoensmoraal in een standenmaatschappij en de perverse gevolgen daarvan voor de

(305) J. Derrida, La dissémination, Paris 1972, p. 9-68. Voor een toepassing van dit inzicht op de door Marcellus Emants toegevoegde ‘voorrede’ aan Een drietal novellen (1879): J. van Luxemburg, ‘Voorwoord en moraal’, in Spektator, jg. 18 (1988-89), p. 371-374.

(306) A. Mussche, Cyriel Buysse, p. 55. Deze auteur stipt wel aan dat in het proza vanaf 1905 een levenshouding van sereniteit en vertedering doorbrak (o.c., p. 75 e.v.).

(307) M. Gijsen, De literatuur in Zuid-Nederland sedert 1830, Antwerpen 1951, p. 48.

(308) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 569 en 644. Wie nu zou overwegen om deze roman heruit te geven, moet deze commercieel interessante aanbeveling zeker op de cover plaatsen.

[p. 153]

relatie tussen man en vrouw’.⁽³⁰⁹⁾ Alle, in hun levenskring opgesloten leden van de familie Biebuyck, maar in het bijzonder de ongelukkige Florimond, waren hiervan het slachtoffer.

15.2 - Is het schrijven als een proces van selectie, combinatie en transformatie van voorafgaande teksten wellicht in Buysses oeuvre nergens beter traceerbaar dan in De Strijd, toch lijkt mij dat geen reden om deze roman als een buitenbeentje te beschouwen. De vele raakpunten en dwarsverbanden die in deze tweedelige bijdrage konden worden opgespoord - overigens zonder de minste pretentie op volledigheid of oorspronkelijkheid - wijzen er niet alleen op dat in De Strijd het ganse verhalend oeuvre van Buysse wordt gespiegeld maar doen ook vermoeden dat ieder werk van Buysse op talrijke wijzen weer ander werk van hem oproept. Aldus denk ik dat het verzameld werk van Buysse beantwoordt aan de vaak geciteerde omschrijving van een literair oeuvre door Harry Mulisch in Voer voor psychologen (1961):

Het oeuvre van een schrijver is, of behoort te zijn, een totaliteit, één groot organisme, waarin elk onderdeel met alle andere verbonden is door ontelbare draden, zenuwen, spieren, strengen en kanalen, waardoor onderling voeling gehouden wordt en geheimzinnige berichten heen en weer worden gezonden (...). Het oeuvre is het nieuwe lichaam van de schrijver, - een lichaam, dat hij zichzelf geschapen heeft, hechter, duurzamer dan hetwelk hij van zijn moeder heeft meegekregen.⁽³¹⁰⁾

Door een onderdeel van dit oeuvre in het licht van het geheel te lezen (of te onderzoeken) ontstaat er méér betekenis en méér tekstplezier.

15.3 - Ook het literair oeuvre van Buysse is geen op zichzelf staand gegeven, maar het product van een auteur die deel uitmaakte van een historische context. Ieder literair werk of oeuvre staat in relatie tot andere teksten uit de wereldbibliotheek. Elke auteur maakt teksten vanuit zijn (noodzakelijk beperkte) kennis van die bibliotheek.

(309) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 83.

(310) H. Mulisch, Voer voor psychologen, Amsterdam 2001, p. 114-115.

[p. 154]

Hij voedt zich met het werk van anderen en combineert bestaand materiaal tot een nieuw geheel.⁽³¹¹⁾

Paul Claes heeft de tragiek van de literator prachtig vergeleken met het lot van de mythologische nimf Echo, die in een rots veranderde en slechts haar stem overhield, waarmee zij alleen nog de woorden van anderen kon weergalmen:

Altijd en overal hebben dichters en vertellers andere dichters en vertellers herhaald. Dat kon niet anders, want indien zij werkelijk origineel waren geweest, zou geen mens hen hebben kunnen begrijpen. Het nieuwe is alleen te vatten als het door veel ouds is omringd. Zoals Narcissus is de literatuur op zichzelf verliefd. Het enige wat de literator kan doen, is de woorden die hij hoort tot eigen voordeel omvormen. Zoals Echo's echo's.⁽³¹²⁾

In deze tweedelige bijdrage werd een aantal echo's opgevangen uit het oeuvre van andere schrijvers, die in De Strijd of in ander werk van Buysse doorklinken. Dit sporenonderzoek gebeurde op een fataal beperkte wijze, begrensd als het is door de eigen leeservaringen van de onderzoeker. Bovendien blijft in vele gevallen de vraag open of het vastgestelde intertekstueel verband de gevolgtrekking rechtvaardigt dat er sprake is van een opzettelijke relatie tussen Buysses literaire tekst en de andere tekst, met andere woorden of de auteur zelf zich bewust was van de toepassing van deze andere tekst in zijn werk.

Deze belangrijke reserves in acht genomen, kan toch voorzichtig geconcludeerd worden dat in De Strijd en ander werk van Buysse heel wat contemporaine literaire teksten, afkomstig van meerdere literaturen, bij de lezer mee-resoneren. Eigenlijk mag dit ook niet verbazen. Buysse was niet alleen een bijzonder gewetensvolle lezer, die de boeken die hem interesseerden las en herlas en talrijke lees-notities maakte.⁽³¹³⁾ Bovendien heeft Christophe Verbruggen in zijn onderzoek over het sociale leven van het schrijverschap tijdens de

(311) B. van Heusden en E. Jongeneel, Algemene literatuurwetenschap. Een theoretische inleiding, Zwolle 1993, p. 151.

(312) P. Claes, Echo's echo's, Amsterdam 1992, p. 9-10.

(313) P.H.S. Van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse, p. 58; Y. De Maesschalck, ‘Het verschil van een medeklinker. Over lezen en leven in het proza van Cyriel Buysse’, Mededelingen XXVII, p. 7-40.

[p. 155]

Belgische belle époque vastgesteld dat Buysse een rol als ‘gatekeeper’ vervulde.⁽³¹⁴⁾ Verbruggen voegt er aan toe dat ‘gatekeepers’ hun brugfunctie niet alleen dankten aan het feit dat ze twee velden met elkaar verbonden - in het geval van Buysse de contacten die hij als Vlaamse auteur onderhield met zowel het Nederlandse literaire veld als het Franstalige literaire veld in België - maar ook aan de centrale positie die ze bekleedden in het veld waartoe ze traditioneel werden gerekend.

Door al deze leeservaringen en schrijverscontacten heeft Buysses proza de invloed ondergaan van maar liefst vier literaturen: de Vlaamse (o.m. R. en V. Loveling, I. Teirlinck en R. Stijns, een beurtelings en wederzijds ‘aantrekken en afstoten’ tussen hem en S. Streuvels), de Franse (o.m. E. Zola, G. de Maupassant, J. Renard, A. Theuriet), de Frans-Belgische (o.m. C. Lemonnier, G. Eekhoud, M. Maeterlinck) en de Noord-Nederlandse (o.m. L. Couperus, H. Heijermans). Daardoor bekleedt hij een unieke positie in het literaire veld en is hij nog goed voor jarenlang onderzoek. Maar doorheen al die resonanties heeft Buysses oeuvre onmiskenbaar ook een eigen klank voortgebracht, die onmiddellijk herkenbaar is door de prachtige maar niet wijdlopige natuurbeschrijvingen van de Leiestreek, de levensechte vertelkunst en dialoog en de steeds weerkerende kernmotieven van zijn romanwereld. ‘Mijn (...) Vlaanderenland is heel, héél klein, niet groter dan wat ik op een flinke ochtendwandeling kan aflopen, niet ruimer dan wat ik op mijn Molenheuvel met een blik kan omvatten’,⁽³¹⁵⁾ schreef hij op 23 oktober 1913 in zijn prozadagboek Zomerleven (1914). Niettemin is de panoramische verbeelding van dit héél klein Vlaanderenland van Europese allure. Daarom blijft het werk van Cyriel Buysse in de belangstelling staan.

(314) Een term die gebruikt wordt voor ‘actoren die een brug vormen tussen twee clusters, groepen of circuits’. Zie C. Verbruggen, Schrijverschap in de Belgische belle époque. Een sociaal-culturele geschiedenis, Gent 2009, p. 253.

(315) VW 6, p. 162.