Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 25

[p. 147]

Nog twee keer Tony
Uit Paul Fredericqs Reisaanteekeningen
uitgegeven door Ludo Stynen

Enkele jaren geleden, tijdens de voorbereiding van mijn biografie van Anton Bergmann⁽¹⁾ editeerde ik voor de mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap de reisaantekeningen die Cyriels neef Paul Fredericq maakte tijdens het Nederlands Taal- en Letterkundig Congres van Middelburg in 1872.⁽²⁾ Bij nog twee andere gelegenheden schreef Fredericq over aan Tony gerelateerde ‘reizen’. Het congres van 1873 en de inhuldiging van Tony's monument tijdens de aan de auteur gewijde feesten te Lier in 1898.

Nog veel meer dan de andere Nederlandse Congressen was dat van Antwerpen een feestelijk gebeuren. Het viel namelijk samen, niet alleen met de jaarlijkse kermis, maar ook met de creatie van de Oorlog van Peter Benoit en vooral met de Blijde Inkomst van de koning en de koningin, vergezeld van de graaf van Vlaanderen. Leopold II, al sedert 17 december 1865 op de troon, was in 1866 wel in de Scheldestad gepasseerd, maar door de toen nauwelijks onderdrukte cholera-epidemie was dat een feest in mineur geweest, veeleer een verplicht nummer dan een weergaloos evenement. Zeven jaar later was het hoog tijd om de puntjes op de i te zetten. De overheid spaarde geld noch moeite en betaalde uiteindelijk een half miljoen franken voor de ontvangst. De feestelijkheden begonnen met een bedeling van soep, krentenbrood en ossenvlees aan ‘duizenden’ noodlijdenden. De koninklijke stoet passeerde onder twee enorme triomfpoorten, een op de Gemeenteplaats en een driebogige op de De Keyserlei, niet minder dan 35 meter hoog, beide naar plannen van

(1) De taal was gans het volk. Biografie Anton Bergmann. Antwerpen: Manteau/Standaard 2006.

(2) ‘Middelburg 1872. Het congresdagboek van Paul Fredericq’ in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XVIII (2002), 141-172.

[p. 148]

stadsarchitect Pierre Dens (1819-1901). Er was een ontvangst op het koninklijk paleis aan de Meir en vervolgens bood de stad een banket aan in het Museum van Schone Kunsten.⁽³⁾ Op maandag 18 augustus werd de vorsten in de beurs een banket aangeboden door de Kamer van Koophandel, waarna de hoge gasten in de Franse Schouwburg⁽⁴⁾ een opvoering van Grisars Le roi l'a dit bijwoonden vooraleer de avond de sluiten in de Cercle Artistique. Op dinsdag 19 augustus ging de Stoet der Natiën uit en werden het ‘kraanwaterhuis’ en het standbeeld van kunstschilder Henri baron Leys door Jos Ducaju ingehuldigd.⁽⁵⁾ Antwerpen in de dagen van het congres: weergaloos inderdaad.

In Fredericqs aantekeningen over het Antwerpse congres, dat hij uiteindelijk een beetje ondermaats zou vinden, blijft hij nog veel minder bij de les dan in zijn aantekeningen over Middelburg. Slechts af en toe enkele woorden over de congreshandelingen. Des te meer heeft hij aandacht voor het randgebeuren met concerten en ontvangsten, en veel meer nog heeft de jonge chroniqueur oog voor Marguerite, de nog erg jonge dochter van zijn mentor en vriend Emile De Laveleye. Zodra hij een glimp van haar opvangt, verdwijnt al de rest en hij doet zijn best zich zo veel als mogelijk in haar buurt op te houden, signalen te registreren van haar interesse voor hem. Paul Fredericq, daar kan geen twijfel over bestaan, was een heel gevoelig man en vaak zijn er emotionele passages te lezen in zijn brieven en dagboeken, maar in zijn toch wel erg uitgebreide nalatenschap zijn slechts weinige bladzijden te vinden waar hij zich op dergelijke

(3) De Antwerpse schilderijenverzameling, die o.m. tot stand kwam dankzij aankoopsubsidies van Willem I en belangrijke legaten van oud-burgemeester van Ertborn (1840) en barones Van den Hecke-Baut de Ramson (1859) had een onderkomen in de al speciaal voor de verzameling uitgebreide gebouwen van de Academie. In augustus 1873, de maand van het Nederlands congres, woedde een hevige brand op de nabijgelegen Stadswaag en als gevolg daarvan begon het stadsbestuur te denken aan een nieuw gebouw dat in 1883 in gebruik zou worden genomen. Het genoemde banket ging dus door in het gebouw van de Academie.

(4) De Franse schouwburg was de in 1834 voltooide Bourlaschouwburg, thans thuisbasis van het Toneelhuis, waar pas vanaf 1934 Nederlandse opvoeringen plaatsvonden. De nu verdwenen Vlaamse Schouwburg van P. Dens waar in 1873 volop aan werd gebouwd, werd pas in 1874 ingehuldigd, schuin tegenover de Antwerpse opera, waar nu de theaterbuilding, staat. Cf. G. Van Cauwenbergh: Gids voor Oud Antwerpen, Antwerpen: Ontwikkeling 1975⁴: 188 en 359-360.

(5) Cf. Prims, Fl.: Geschiedenis van Antwerpen dl. 8. Brussel: Kultuur en Beschaving 1985, 81, en Génard, Anvers à travers les ages dl. 1. Bruxelles: Bruylant 1886, 543-548 (gravures van de triomfbogen op 536 en 537).

[p. 149]

sentimentele wijze blootgeeft. Hij had de zeven jaar jongere Marguerite ongetwijfeld goed leren kennen in de jaren dat hij in Luik studeerde en de familie dagelijks frequenteerde (1867-1871).

Anton Bergmann, in de zomer van 1873 nog altijd een rijzende ster aan het Vlaamse literaire firmament, zijn Ernest Staas, advocaat zou pas enkele maanden later verschijnen, was door het stadsbestuur benoemd tot lid van de ‘Regelingscommissie’ van het Antwerpse congres. Lang heeft hij niet van zijn status kunnen genieten. Enkele weken na het congres werd hij ernstig ziek en hij overleed op 21 januari 1874. Zijn literaire faam, hoofdzakelijk gebaseerd op Ernest Staas, is dus nagenoeg volledig postuum.

Toch was Lier te klein de dag van zijn begrafenis en al snel wilden politieke en literaire vrienden hem een monument oprichten. Dat zou echter niet van een leien dakje lopen. De verkiezingen van 1872 hadden in Lier de kaarten geschud en de liberalen, en burgemeester George ‘vader’ Bergmann, waren naar huis gestemd. Het nieuwe, katholieke stadsbestuur wilde in Tony liever niet de schrijver, maar vooral de politicus zien. En een monument voor de oppositie, dat zagen ze niet zitten. Dat kwam er pas na de dood van George Bergmann, nadat ook kanunnik David zijn beeld had gekregen, na veel lobbyen.

25 jaar na het Antwerpse congres vinden we Fredericq, nog altijd vrijgezel maar ondertussen incontournabel boegbeeld en woordvoerder van de liberale Vlaamse beweging terug op het feest in Lier. Vierentwintig jaar heeft men moeten strijden om van het katholieke gemeentebestuur van de stad de toelating te krijgen een standbeeld voor Anton Bergmann op te richten.⁽⁶⁾ Was hij als schrijver wel zo goed als zijn vrienden beweerden? Wilden die niet vooral de politicus en de partij-ideoloog eren die de katholieken er voor en na de verkiezingen van 1872 ongenadig van langs gaf in zijn weekblad De Lierenaar? Na heel wat moeite en diplomatie van het Lierse comité kwam het monument er uiteindelijk toch. Fredericq was zonder enige twijfel de vertrouwenspersoon van de familie Bergmann en regisseerde achter de schermen de hele hulde. Zijn verslag beklemtoont het liberale karakter van de dag en maakt tegelijk duidelijk dat

(6) Cf. Stynen 2006: 337-364.

[p. 150]

de kloof tussen het katholieke gemeentebestuur en de familie en vrienden van de vorige burgemeester, George Bergmann, nog steeds enorm diep is. En dan is er de dochter van Anton Bergmann, Lisette, waarop Paul Fredericq ook nog een tijdlang verliefd is geweest. Zij was de weduwe van de jonggestorven Mechelse procureur Octave Pouppez de Kettenis en ondanks alle sympathie voor diens afkomst is dat toch een bedreiging voor de nalatenschap van Tony. Te adellijk. Te Franstalig. De wereld van Lisette is niet langer de zijne en Paul Fredericq voelt zich verantwoordelijk voor de opvoeding van Tony's kleinkinderen, hij voelt er zich schuldig aan dat zij niet de weg uitgaan die Tony volgens hem in gedachten zou hebben gehad. Vandaar zijn toch wel opmerkelijke toespraak op het feest.

In de hier volgende editie van de twee biografisch en documentair erg interessante fragmenten volg ik nauwgezet de spelling, inclusief de fouten, van het manuscript. In zijn haast maakte Fredericq nogal wat fouten: hoofdletters, namen,... In geval van verbeteringen in het manuscript geef ik telkens meteen de laatste versie; ik verwijs slechts naar een eerdere wanneer dat inhoudelijk relevant is. Tussen vierkante haken worden voor een makkelijke lectuur noodzakelijke leestekens toegevoegd. De pagina's van het manuscript, alsook de aard van de (in vergelijking met het verslag van het Middelburgse congres erg weinige) tekeningen worden op dezelfde manier aangegeven. Door Paul Fredericq onderstreepte woorden werden gecursiveerd. Zoveel als mogelijk is getracht om de vermelde personen biografisch te duiden en/of te verduidelijken wat hun situatie was ten tijde van het congres. Hiervoor werd hoofdzakelijk een beroep gedaan op encyclopedieën en biografische woordenboeken. De Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (NEVB) en de online bio-bibliografische lijst van het Liberaal Archief waren daarbij bijzonder bruikbare hulpmiddelen. Af en toe slechts kon naar een ander, recenter of uitgebreider werk verwezen worden. Hier en daar zijn de gegevens helaas erg beperkt en af en toe blijft een identiteit (voorlopig?) onopgelost.

[p. 151]

Congres van Antwerpen⁽⁷⁾

Vrijdag 15 augusti 1873

Ik loop een congreskaart bij Hoste⁽⁸⁾ halen en spring op den trein van 't land van Waas. En rapte naar Antwerpen, de vlaamsche Scheldestad! Op den trein zit ik met Max Heynderix⁽⁹⁾, die er een afgerammelde civiek uitziet. Hij vertelt ons heel humouristisch dat een zijner vrienden hem van den Oorlog⁽¹⁰⁾ het volgende zegde: ‘Max! o! den [2:] oorlog! Splendide! Splendide! Er is zoo een passage... jongen, ge moet u vasthouden aan de bank, anders zijde weg!’ Hij gaat ook naar de algemeene repetitie van den Oorlog.

Ik loop er recht naar toe zoohaast ik in Antwerpen aankom. Daar vind ik Geets⁽¹¹⁾ en den Tony met Mme Bergmann en Mme Geets die er weder goed uitziet. Wij gaan aan het zagen. O dagen te Mechelen⁽¹²⁾ doorbracht!

En ziet! op eens ontwaar ik Mad. Delaveleye⁽¹³⁾ met Marguerite en Vermilion. In eene pause [3:] loop ik er naartoe. Madame is allervriendelijkst. Marguerite en Ver zijn wat ver; ik knik hen toe en in 't uitgaan druk ik hun de hand.

Prettig diner met Geets,Tony, Rooses⁽¹⁴⁾ en dames in den Rocher de Cancale⁽¹⁵⁾. Dan ga ik met den Tony naar Lier en ik slaap er.

(7) In: Reisaanteekeningen IV, UBG: 3707IV.

(8) Julius Hoste (1848-1933) boekhandelaar, eigenaar en uitgever van Het Laatste Nieuws, De Vlaamsche Gazet, De Zweep, liberaal journalist en auteur van volkse toneelstukken.

(9) De als ‘luimig’ bekendstaande Max Heynderickx (1824) was een getalenteerd en nationaal gewaardeerd klavierleraar aan het Gentse conservatorium.

(10) Peter Benoits oratorium De Oorlog werd gecreëerd in 1873, het was een van zijn belangrijkste werken.

(11) De liberaal Willem Geets (1838-1919) komt niet voor in de ledenlijst van het congres. De schilder van historische en huiselijke taferelen, tapijtontwerper en kunstcriticus, leerling van De Keyser in Antwerpen en Cogniet in Parijs, sedert 1869 directeur van de Mechelse academie, waar hij in 1882 onderricht aan meisjes zou introduceren, was goed bevriend met de Lovelings, Fredericq en Bergmann.

(12) Na enkele eerder toevallige contacten leerde Paul Fredericq Tony pas echt kennen in het begin van het schooljaar 1871-1872 toen de jonge historicus les gaf aan het Mechelse atheneum. Het werd een ‘vriendschap voor het leven’, met veel samen doorgebrachte uren. Heel vaak was ook Willem Geets van de partij, zowel in Mechelen, waar ze alle drie professioneel actief waren, als in Lier en op Nazareth. Cf. Stynen 2006, o.c., 280-281.

(13) Marie-Esther Prisse, rijke erfgename van baron A.F.J. Prisse die o.m. minister van oorlog en raadgever van de koning was. Mede onder haar invloed ging Paul Fredericq in 1873 over naar een modern, niet-orthodox protestantisme.

(14) Max Rooses (1839-1914). Promoveerde te Luik in de wijsbegeerte en letteren; was een tijdlang leraar en werd in 1876 de eerste conservator van het Plantin-Moretusmuseum te Antwerpen. In tien jaren daarvoor had hij zich te Gent een plaats gevonden tussen de meest vooraanstaande liberale Vlaamsgezinden, Heremans, Vuylsteke en Rogghé en had hij, vanuit zijn sociale inspiratie, o.m. Het Volksbelang opgericht. Vooraanstaand pleitbezorger van de vervlaamsing van het onderwijs, de eerste om kunstgeschiedenis wetenschappelijk te beoefenen, en toonaangevend literair criticus die ieder werk beoordeelde naar zijn Vlaamse inslag. Cf. W. Van Rooy en M. Somers, NEVB.

(15) Au Rocherde Cancale (H. Colon), Twaalfmaandenstraat 19. Met dank aan Johan Van Hecke voor deze en andere gegevens i.v.m. Antwerpse ‘gelegenheden’.

[p. 152]

Zaterdag 16 augusti

's Morgens ontbijten wij buiten vóór het goedje Nazareth⁽¹⁶⁾. Den Tony gaat naar de Stad en ik bezie de fotografiën van Italje en Duitschland⁽¹⁷⁾. De bevallige zachte Mad. Bergmann in morgengewaad, wit als een engel van zachtheid, wijst en ontleedt mij alles. Lisetje⁽¹⁸⁾ staat er bij en doet van tijd tot tijd een opmerkingje. Dan neem ik Cremer's Overbetuwsche novellen⁽¹⁹⁾ [4:] en lees er Grietje op 't Honingarf.⁽²⁰⁾ Hoe lief! Tony zegde mij als hij terugkwam: ‘Ik geef alle ernstige meesterstukken voor zooiets.

‘S Avonds terug in Antw. Om 5 uur in de statie welkomgroet van Van der Taelen⁽²¹⁾ die in zijn schepengewaad een fiksche kerel is. Soetbrood Piccardt⁽²²⁾ antwoordt. Veel noordnederlanders. Het congres belooft goed te zijn.

(16) Buitengoed van de schoonouders van Anton Bergmann even buiten Lier, voorheen o.m. de abdij waar Beatrijs van Nazareth leefde en werkte. Tony verbleef er heel vaak en ontving er tal van politieke en literaire gasten.

(17) Eind maart 1873 vertrokken Tony en zijn vriend J.F.J. Heremans op reis naar Italië. Na enkele weken vertrok Heremans terug naar huis, Tony reisde tot een stuk in de maand mei nog naar Wenen en door Duitsland.

(18) Tony's enige kind, Elisabeth Antonia Virginia Georgina, 1859-1957.

(19) Jacob Jan Cremer (1827-1880) schreef nog enigszins idealiserend over het eigentijdse leven van eenvoudige mensen. Medevoelen en sociale aandacht typeren het werk. Met de Betuwsche novellen (1852-1855) en de Overbetuwsche novellen (1856-1866) maakte J.J. Cremer de dorpsnovelle tot een eigen genre in Nederland. Net als auteurs elders in Europa identificeert Cremer zich zodanig met zijn personages dat hij ook hun taaleigen overneemt. Het kan niet verbazen dat de zeer taalgevoelige Tony deze werken waardeerde, zijn eigen instelling is op zijn minst verwant te noemen.

(20) ‘Grietje op 't Hönings-arf’ in: Overbetuwsche Novellen. Leiden: Sijthoff [1871], 1-37: zowel in het verhaal als in de dialogen heel dialectisch geschreven in een behoorlijk vlot spreekritme en zonder literaire franje. In het verhaal wordt volks bijgeloof gethematiseerd.

(21) Ferdinand Constant (Nant) Van der Taelen (1836-1889), handelaar en liberaal schepen en provincieraadslid van resp. stad en provincie Antwerpen.

(22) Rixtinus Arnoldus Soetbrood Piccardt (1824-1888) studeerde theologie in Utrecht. Na twee andere bedieningen vanaf 1850 predikant te Goes, waar hij ook gemeentearchivaris was. Schreef naast theologische werken o.m. ook een aantal novellen, een geschiedenis van de Franse protestanten, werken in verband met de plaatselijke geschiedenis, en in 1875 een portret van Filip van Marnix. Cf.E. Zuidema, NNBW, IV, 1918.

[p. 153]

Dan naar 't stadhuis. Waar burgemeester de Wael⁽²³⁾ ons verwelkomt in de smeerige zaal van simple police. Ik vraag [5:] het u! Speech van den referendaris Delcroix⁽²⁴⁾, van Odilon Périer⁽²⁵⁾, natuurlijk, enz.

Van daar in de Taverne Alsacienne⁽²⁶⁾. Eindelijk in de Harmonie⁽²⁷⁾. Wij nemen plaats. Ik zie mijne oogen uit, mijne arme zwakke oogen om Marguerite te zien binnentreden. Daar is zij! Ik vergis mij niet. Haar gitzwarte lokken rollen haar van het hoofd als golven. Vooraleer zij verscheen was ik als een snaak; ik heb (horresco referens) twee hollanders afgestooten die met mij wilden kennis maken om de ingangdeur niet één oogenblik uit het [6:] oog te verliezen. Nu is zij daar! nu is zij daar! ik volg haar minste bewegingen. Haar linker arm houdt zij geplooid. Haar sneeuwwit lijfje staat haar zoo goed! Mad. herken ik ook. Zij nemen plaats. Achter hen... verduiveld 't is de dikke Schaepman⁽²⁸⁾, die juist achter Marguerite zit. O gelukkig man! o was ik in uwe plaats!

Een bloem, een edelsteen zijt gij, dat zegt uw naam.
Een beeldschoon kind zijt gij, dat zegt uw spiegel. [7:]

(23) Léopold C.N. jonkheer De Wael (1823-1892), handelaar en liberaal burgemeester en provincieraadslid van resp. stad en provincie Antwerpen, parlementslid.

(24) Désiré Delcroix (1823-1887), afdelingschef op het ministerie van binnenlandse zaken; auteur van verhalen en zedenromans, maar vooral van toneelstukken. De Familietwist uit 1861 behandelt het conflict tussen Noord en Zuid in het begin van de 19de eeuw en de verzoening tussen beide Nederlanden, zijn Philippine van Vlaanderen (1875) verheerlijkte de vrijheidsstrijd van de Vlamingen in de Guldensporenslag. Het stuk was populair in Vlaanderen en Nederland. D. werd meermaals gelauwerd en was stichtend lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (1886). Cf. G. Opsomer, NEVB. Delcroix was op het congres als afgevaardigde van de Belgische regering en hield in die functie enkele toespraken. Volgens Ecrevisse (Cf. Van Spilbeeck, 140) was één van zijn officiële taken ook het doorgeven van grieven en gegronde klachten die aan de orde zouden komen.

(25) Mr. Odilon Périer (1843-1918), advocaat te Dendermonde en historiograaf, kaartte op de congressen keer op keer de taalsituatie in het Belgische gerecht aan. Hij was medeoprichter van de Willemsfondsafdeling in Dendermonde (1876).

(26) Groenplaats 3 (F.G. Kohier).

(27) Zomerlokaal aan de Mechelsesteenweg 216 van de in 1814 opgerichte Société (later: Royale) d'Harmonie die in 1844 het landgoed Valkenburg aankocht, een architectuurwedstrijd uitschreef die gewonnen werd door Dens wiens neo-classicistisch project in de jaren 1845 en 1846 uitgevoerd werd. De concertzaal met grote balzaal kijkt uit op de tuin waarin later het beeld van Benoit een plaats kreeg. In de Harmonie werd de Oorlog gecreëerd en hield de derde afdeling van het congres haar zittingen.

(28) De Nederlandse priester en doctor in de theologie Hermanus J.A.M. Schaepman (1844-1903) was van 1872 tot 1883 redacteur van het katholieke dagblad De Tijd. Tegelijk en later ook professor aan het Grootseminarie en lid van de Tweede Kamer. Had geregeld contacten met en in Vlaanderen, ook met liberale kringen, al werd hij uit die hoek scherp gekritiseerd vanwege zijn ultramontanisme. Cf.L. Helsen en S. Van Clemen, NEVB.

[p. 154]

 

Gij hebt een krulneus, zeggen d'andre meisjes.

 

Gij zijt een braaf mooi meisje, zegt mijn beste vriend.⁽²⁹⁾

 

Gij zijt de liefste, de allerliefste mijn, dat zegt mijn hart.

Den Oorlog hoor ik nu beter, nu dat de eerste verwarde indruk der repetitie voorbij is. Het is colossaal. ‘Un événement’ zoo als Mr De L.⁽³⁰⁾ zegde. Het begin (de lente) wordt algemeen zeer schoon gevonden; ik gevoel dat minder. De zang van den spotgeest (door Blauwaert⁽³¹⁾ meesterlijk gezongen en om zoo te zeggen [8:] gespeeld) is treffend van vreemde eigenaardigheid. En dan strijdzang den arbeiderszang en het duo van den stervenden krijger met zijne moeder. Eindelijk het grootsch eindkoor Looft den heer! Nu, het is een prachtig gewrocht, dat iederen toehoorder diep moet schokken.

Op de pause sta ik op. Ik zat er met Dupont⁽³²⁾, Van Hoey⁽³³⁾ en twee drooge hollanders (een zekere Heyblom⁽³⁴⁾); ik haastte mij weg om Marguerite eens te gaan groeten. En [9:] ziet ik kom Mijnheer De L in levenden persoon tegen. ‘Je vous cherchais’ zegde hij mij. Wij kouten en zagen en gaan dan wat bij de dames. Marguerite is buitengewoon vriendelijk jegens mij. Op de repetitie was zij zoo koeltjes. Nu is zij lief en lacht mij zoo liefelijk toe. Dan ga ik Mr aan Tony en Geets voorstellen. ‘Avant deux ans nous aurions la guerre civile’ zegt Tony heel ernstig komiek. ‘Dieu nous enter...’ zegt mr De L. op denzelfden toon; mais nous n'en sommes même plus capables!’ Ik spreek [10:] vlaamsch en Mr De L. begint ook, tot groote verbazing van iedereen en vooral van Vandenbrandeken⁽³⁵⁾ het mooreken, dat

(29) mijn beste vriend is doorstreept en vervangen door een onleesbaar woord.

(30) Emile Louis Victor De Laveleye (1822-1892), advocaat, economist, hoogleraar en publicist met internationale faam. Tijdens zijn studies in Luik, 1867-1871 vond Paul Fredericq een tweede thuis bij De Laveleye, die een niet te overschatten invloed op zijn leven en denken zou hebben. Hij studeerde overigens niet alleen bij hem, hij werkte later ook vaak met hem samen.

(31) Emiel Constantijn Blauwaert (1845-1891), opera- en concertzanger.

(32) H. Dupont uit Aarlen. Logisch dat hij in het gezelschap van Fredericq toefde, die op dat ogenblik les gaf aan het atheneum van Aarlen (1872-1875).

(33) Gust Van Hoey uit Mechelen. Een bekende van Fredericq uit de tijd dat hij les gaf aan het gemeentelijk college van Mechelen (1871-1872).

(34) Alex. W.A. Heyblomm uit Rotterdam.

(35) Joz. Vanden Branden (1837-1922), stadarchivaris te Antwerpen, burgerlijk toneelauteur, essayist, literatuurhistoricus en bezorger van o.m. de verzamelde werken van Zetternam en Van Kerckhoven.. Waarom Fredericq hem het ‘mooreken’ noemt is mij niet duidelijk.

[p. 155]

daar ook bij staat met Heremans⁽³⁶⁾. Dan keren wij terug naar de dames. Ik maak dat ik niet meer weg kan als Benoit⁽³⁷⁾ herbegint de maat te slaan en installeer mij op eenen stoel naast Schaepman en achter Marguerite. O geluk! o stonden van overvloeiend geluk! Ik zou kunnen den besten vriend van [11:] Schaepman worden omdat hij met haar onder het gelijke dak slaapt, aan denzelfden disch eet bij de Belpaire's.⁽³⁸⁾ Hare zwarte lokken golven nu op hare schouders daar zoo dicht bij mij, als ik diep adem haal stuiven zij zachtjes uiteen. Mijne oogen wenden zich van haar niet af, voor zooveel ik durf. Maar ik durf niet. Ach het is zoo warm. Schaepman en ik lijden en zweeten en wuiven met onze zakdoeken. Dan keert Marguerite zich half om met een zoet hemelsch lachje en steekt mij [12:] haren waaier toe. O kind! o allerliefste! uw hart is zoo rein en zoo goed. Wie daar liefde zal doen ontstaan, is een koning. Ik wuif op mij en op Schaepman, die aandachtig het libretto leest en van tijd tot tijd eenige scherpe opmerkingen op de letterkundige waarde van Van Beers⁽³⁹⁾ gedicht maakt. Marguerite wuift met haar libretto van tijd tot

(36) De bijzonder invloedrijke Jacob Frans Johan Heremans (1825-1884) was eerst atheneumleraar en later docent aan de Gentse universiteit waar hij aanvankelijk toegevoegd was aan Serrure die hij in 1871 opvolgde. Aan het Gentse atheneum vormde hij een groep Vlaamsgezinde jongeren als Vuylsteke, Bergmann, Fredericq, Moyson, de Vigne, Sabbe,... en indirect stond hij daarmee aan de wieg van 't Zal wel gaan (1852). Hij was ook literair actief in en medestichter van verschillende bladen en vanuit zijn Groot-Nederlandse idealen werd hij medestichter van de Nederlandse congressen (1849). Als overtuigd maar niet antigodsdienstig liberaal bekleedde hij ook verschillende politieke mandaten. Aan de universiteit werd hij opgevolgd door Paul Fredericq. Cf. L. Valcke, NEVB; L. Troch, Professor J.F.J. Heremans (1825-1884), pionier van het moedertaalonderwijs in Vlaanderen (Uit het verleden van de RUG, nr. 16, 1984).

(37) Peter Leonard Leopold Benoit (1834-1901), componist, belangrijkste vertegenwoordiger van de romantiek in België. Prix de Rome in 1857, orkestleider in Parijs en vanaf 1869 directeur van de Vlaamse muziekschool (vanaf 1897 Koninklijk Vlaams conservatorium) te Antwerpen. Benoit streefde naar en was onmiskenbaar de leider van een Vlaams-nationale muziekrichting. Wellicht als enige componist ooit maakte hij zijn kunstenaarschap ondergeschikt aan zijn sociaal-culturele taak. Hij integreerde zijn artistiek nationalisme in een overwogen didactische methodiek die ook internationale erkenning kreeg en van Europese betekenis was. Tot zijn bekendste werken horen de oratoria Lucifer, De Schelde en De Oorlog. Cf. J. Dewilde, NEVB; H. Willaert, Peter Benoit, de Levenswekker, 1984.

(38) De Belpaires waren een voorname, door wapenindustrie rijk geworden Antwerpse familie. Oorspronkelijk liberaal-katholiek werd de familie omstreeks 1870 in ultramontaanse richting gestuurd door Frédéric B., die deelnam aan het congres en een grote invloed had op zijn nicht de letterkundige Marie-Elisabeth. De aanwezigheid van Schaepman onder Frédérics dak is makkelijker te verklaren dan die van Marguerite de Laveleye. In de culturele wereld was de ideologische polarisering blijkbaar toch niet altijd even sterk.

(39) Jan Van Beers (1821-1888) was een populair literator en dat gaf zijn pedagogisch werk grote invloed. Zowel in Noord- als Zuid-Nederland was hij een gevierd auteur, declamator en redenaar. Hij was loyaal belgicist maar dat stond zijn cultureel Groot-Nederlandse overtuiging niet in de weg. Hij evolueerde van katholiek Meetingist naar liberaal mandataris en belijder van een beredeneerde vrijzinnigheid. Cf.L. Simons, NEVB.

[p. 156]

tijd. Dan verstout ik mij om met haren wuiver ook frische koelte in haar [13:] halsje en naar hare wang te zenden. Zij glimlacht en laat mij begaan. Ik ben toch kinderachtig. Die stonden waren mij onuitsprekelijk zoet. Helaas! daar is het eindkoor gedaan. Men staat op. Ik heb het recht van te verdwijnen. Ik druk haar de hand en bedank haar en zij glimlacht en zegt dat het niets is. Mme en Mr en zelfs Vermilion zijn zeer vriendelijk met mij, Mme bezag mij ondertusschen met echt moederlijke blikken, waar diepe genegenheid en bijna moederlijke fierheid uit stralen. Ik [14:] geloof sedertlang dat zij en ook Mr iets bespeurd hebben. Als mme zag dat Marguerite mij haren waaier toestak heeft zij mij eenen blik toegezonden die schitterde van vreugde en fijnen scherts..

Ik loop mijnen hoed halen en vat post in een hoekje van den trap waar verscheidene kerels mij beurtelings komen afzagen. Maar ik heb geene ooren meer, oogen slechts blijven mij over. Ik volg haar in de zaal en zie haar in den gang verdwijnen. Ik loop er in en houd mij schuil achter [15:] eene kolom en loop haar weer vooruit aan den uitgang. Ik geloof dat ik haar onder alle voorwendsels alzoo wel tien maal heb kunnen groeten. Zij is weg - maar ik ben zoo gelukkig. Ik zou iedereen aan den hals kunnen vliegen.

In den cercle artistique ga ik dan nog met veel flaminganten en hollanders een gezellig uurtje slijten.

Zondag 17 augusti 73

Wij zijn allen te zamen in de Taverne die grosse Kunstlei. Mad. Bergmann en Lisetje en mad Geets dragen niet weinig bij om ons gezelschap aangenaam [16:] te maken. Wij zijn allen zoo zot als een musch, zegt Geets. Wij ontbijten voor het balkon en lachen en Tony spreekt weer van zijne geslachten.

Wij gaan dan naar den dierentuin en wij gedrieën Congresleden nemen plaats aan den morgendisch die zeer gesmakelijk is en zeer goed afloopt. Incidenten: Od. Périer biedt de Jonge van Ellemeet⁽⁴⁰⁾

(40) Jhr. Mr. Willem Cornelis Mary de Jonge van Ellemeet (1811-1888). Reisde doorheen heel Europa en promoveerde in de beide rechten. Hij leefde als een hoogbeschaafd edelman gedurende een halve eeuw op zijn landgoed Overduin. Hij was werkzaam op gebied van wetenschap en kunst en wijdde zich aan staats- en volksbelangen. De Jonge van Ellemeet was burgemeester van Oostkapelle, lid van de gedeputeerde staten van Zeeland en van de Eerste Kamer. Daarnaast bekleedde hij verschillende openbare ambten en stond hij bekend om zijn vrijgevigheid. Cf. E. Zuidema, NNBW, II, 1912. Tijdens het congres in Middelburg in 1872 waren een honderdtal congresgangers te gast voor de lunch op van Ellemeets landgoed en Périer had daar voorgesteld een album te maken met de foto's van hen allen. Dat album wordt hier overhandigd. Cf. Stynen 2002 o.c.: 165.

[p. 157]

het album portretten aan [twee lange speechen], ‘Nu is die man weeral gelukkig voor ‘nen dag’ zegt Tony. Drieghe⁽⁴¹⁾, die met een prachtig zomercostuumken⁽⁴²⁾ is opgetreden, dat hij eerbiedigt als een heilgdom, stort er eene halve flesch [17:] rooden wijn op. Algemeene glimlach. Ik steek hem de caraffe in de hand en zoo loopt hij de zaal uit. Eenig in zijn slach. Een dikke Hollander die rechtover mij zit, zaagt over een godsdienstig werk van 900 bl. druks dat hij uit het vlaamsch in het neêrlandsch vertaald heeft. ‘En de schrijver, moetje weten, is een geestelijke die anonym wenscht te blijven en die teekent Jamar net hetzelfde als Maria, wiens geschiedenis het boek verhaalt,’⁽⁴³⁾ enz. Dat vertelt hij ons ten minste zes maal. Ik bid tevergeefs den Tony dat hij hem de geslachten of de tanden zou opdienen. [18:] ‘Ce seraient des perles devant les pourceaux’ zegt hij. Ondertusschen wandelen de dames rond. Als de morgendisch gedaan is loopt Tony weg. Wij zoeken naar de dames en vinden ze eindelijk terug. Zij eten een stukje vleesch en dan gaan wij op zoek naar den Tony in de Tentoonstelling van Schilderijen⁽⁴⁴⁾. Ik geef den arm aan Mad. Bergmann. Zij is toch een lieve zachte vrouw.

(41) Mr. Barth. Drieghe uit Turnhout.

(42) In de marge noteerde PF ‘roode kleur’ en ‘reseda’.

(43) De auteur van het succesvolle Maria, moeder van Jesus was pastoor G.B. Truyens. Hij publiceerde het werk onder het pseudoniem C.H.T. Jamar. De omvang van het werk was in de druk van 1869 780 pagina's, in die van 1872 slechts 604, nog een eind verwijderd van de 900 uit de aantekeningen. De Hollandse vertaler blijft voorlopig onbekend.

(44) De Antwerpse academie had een groot prestige en de jaarlijkse tentoonstelling was niet alleen een artistiek hoogtepunt, het was ook een sociaal gebeuren van formaat. In zoverre dat het organiseren van bijvoorbeeld een feest of congres altijd op meer interesse kon rekenen wanneer de deelnemers ook de tentoonstelling konden bezoeken. In een brief van 29 februari 1844 schreef Jan Frans Willems al aan kanunnik David hoe belangrijk de omkadering wel was voor een grote bijeenkomst van letterkundigen of afgevaardigden van verschillende maatschappijen. Organiseer jaarlijks of tweejaarlijks en tijdens een schilderijententoonstelling zei hij, dat lokt, en voeg er eventueel een wedstrijd voor poëzie of toneel bij en doe de bekroning tijdens een algemene feestzitting. Sluit af met een banket. De brief van Willems lijkt wel een ontwerptekst voor de organisatie van de Nederlandse congressen zoals die vanaf 1849 doorgingen. (gepubliceerd in Max Rooses: Brieven van Jan Frans Willems aan Jer. De Vries, KA. Vervier, EJ. Potgieter, F.H. Mertens, J.B. David enz. Gent: Willem Rogghé, 1874: 183.

[p. 158]

Jan van Beers jun.⁽⁴⁵⁾ is schilder en heeft onder anderen een prachtig portret tentoon gesteld. Een ander jongeling [,] Struys⁽⁴⁶⁾[,] heeft eenen vioolspeler [19:] geëxposeerd die prachtig is. Dan een groot tafereel van Cermak⁽⁴⁷⁾: De begraving van eenen montenegrijnschen hoofdman aangekocht door bisschop Strosmayer⁽⁴⁸⁾. Ik ben zeer vermoeid.

Vuylsteke⁽⁴⁹⁾ komen wij er tegen met Tony, en wij gaan aan de Schelde wat zitten in het Wit Kruis. Eene overstrooming van bedelaars en zangers en garnaalverkoopers zet ons op de vlucht. Dan rijden wij een uurtje rond. De koetsier is een vreemde kerel. Ik zeg hem dat ik van Leupeghem ben en houd mij alsof ik half idioot was en doe mij alles door hem uitleggen. [20:] Over het standbeeld van Boduognat zegt hij: ‘Zie, mijnheer, daar staat Bonàt.’ Ik vraag hem wie het toch is: ‘O mijnheer dat is eene die voor Christus geboorte leefde en eens drie menschen vermoord heeft. Ge zult ze zien: ze liggen onder hem.’ Zijne uitleggingen over katholieken en liberalen te Antwerpen zijn ook kostelijk.

Wij stappen af op den Meir en gaan bij Golschmidt in de Bavaria⁽⁵⁰⁾ (Geuzen-bond⁽⁵¹⁾) dineeren aan 5 fr. Goed. Dan weder op den gang. Ik gaf er den arm aan Lisetje die fier als eene koningin aan mijne [21:] zijde voortstapt. Wij gaan een kopje koffie in den Café Suisse⁽⁵²⁾ drinken en keeren dan terug naar onze taverne du globe⁽⁵³⁾; onder den

(45) De kunstschilder Jan van Beers (1852-1927), zoon van de gelijknamige dichter, verwierf aanvankelijk enige bekendheid als historieschilder, en maakte daarna vooral kleine landschappen en genrestukken. Daarnaast schilderde hij ook de portretten van o.m. Benoit en de actrice Sarah Bernhardt.

(46) Alexander Struys (1852-1941) was een realistisch schilder van huiselijke taferelen en portretten. Tussen 1876 en 1882 was hij leraar aan de Kunstschule te Weimar; later was hij nog directeur van de Academie van Mechelen.

(47) De Oostenrijks-Hongaarse hofschilder Jaroslav C(z)ermak (1830-1878) volgde o.m. opleidingen in Praag en aansluitend in Brussel, Antwerpen en Parijs. Vooral zijn historisch werk en taferelen uit het Montenegrijnse dagelijkse leven genoten veel waardering.

(48) Giuseppe Giorgio Strosmayer (1815), in 1850 bisschop benoemd in het Kroatische Sirmio.

(49) Julius Peter Vuysteke (1836-1903), advocaat, auteur, publicist, boekhandelaar, medewerker van Het Volksbelang, gemeenteraadslid van Gent; medestichter van 't Zal Wel Gaan, algemeen secretaris en later voorzitter van het Willemsfonds. Cf. o.m.: J. Verschaeren, Julius Vuylsteke (1836-1903). Klauwaarden Geus, Kortrijk, 1984.

(50) Maison de Bavière (Mme Schellekens), Grote Markt 36.

(51) Antwerpse liberale politieke vereniging, op 1 april 1872 opgericht door de Geyter, Michiels en van der Taelen (cf. J. Verschaeren in NEVB).

(52) Groenplaats 2 (Jacq. A. Swerts). In de 19^de eeuw gold dit etablissement als het summum van herbergcultuur. Cf. Van Cauwenbergh: o.c.: 321.

(53) Le Globe (Jos Reiners), Maria-Theresialei 1.

[p. 159]

weg zien wij de prachtige verlichting. Wij vatten post aan de venster en rooken een sigaartje en spreken vertrouwelijk tot dat Sire⁽⁵⁴⁾ afkomt. Algemeen geschreeuw. Half donker. Sire en Madame groeten om het meest. Kleine hurenwandeling naar den Cercle Artistique. Dan gaan wij dodo doen. Ik sluimer in al droomend aan Marguerite. Mijn hollandsche student uit Utrecht, die op mijne kamer slaapt, maakt mij om één uur wakker. [22:]

(54) De aantekeningen van Paul Fredericq doen vermoeden dat de vorsten zich toen veel minder afgeschermd van het publiek bewogen dan nu het geval is.

Maandag 18 aug. 73

Algemeen vergadering van het Congres. Prachtige redevoering van Jan Van Beers. De Laveleye is daar en is er over verrukt. Sire rijdt voorbij en wordt toegejuicht terwijl Heremans aan 't spreken is.

2^e afdeeling

Ik ben daar secretaris en zetel aan het bureel, s'il vous plaît. Bergmann over de volksvertegenwoordiging heden en in 't verleden.⁽⁵⁵⁾ De tegenwoordige vertegenwoordiging heeft geenen wortel in het verleden. Fransche omwenteling heeft met de oude instellingen afgebroken. [23:] Slechte uitslagen. Blik op België. Geene vertegenwoordiging der minderheden. Groot gevaar. 40 stemmen te Gent doen het ministerie veranderen. Nog iets: het vlaamsche land is klerikaal, het walenland is liberaal. In Engeland heeft men voorgesteld er in te voorzien door de vertegenwoordiging der minderheden. Stelsel Hare⁽⁵⁶⁾. Onze instellingen zijn ook zoo derwijze ingericht dat de burgerstand alleen aan de vertegenwoordiging deel neemt. Men heeft als gril Holloway in Frankrijk het algemeen stemrecht ingevoerd en met de noodlottigste gevolgen.⁽⁵⁷⁾ [24:] Laat ons zien wat onze oude instel-

(55) Bergmanns rede is te lezen in de Handelingen 58-64. Over Hare en Holloway heeft Bergmann het evenwel niet gehad, dat zijn toevoegingen van Paul Fredericq.

(56) Thomas Hare (1806-1891), advocaat en vanaf 1853 inspecteur van de liefdadigheidsinstellingen constateerde het onvermogen van de politiek om de sociale ellende te verhelpen. Een verandering van het kiessysteem zou daarin verandering kunnen brengen dacht hij en hij stelde een systeem met quota voor waarbij ‘overtollige’ stemmen herverdeeld zouden kunnen worden zodat ook minderheden vertegenwoordigd zouden raken. J.S. Mill en anderen waren enthousiast maar het systeem dat de kieskringen zou overstijgen was praktisch onuitvoerbaar. Cf. www.electoral-reform.org.uk.

(57) Op 5 maart 1848, enkele dagen na de proclamatie van de tweede republiek, werd in Frankrijk het algemeen stemrecht afgekondigd. Datzelfde jaar zouden rellen leiden tot revolutie en uiteindelijk tot de installatie van Louis-Napoleon Bonaparte als president van de republiek. Na een staatsgreep zou hij in 1852 als Napoleon III keizer worden. Fredericq was niet meteen een revolutionair, maar zeker is dat hij, als vele van zijn liberale vrienden, de staatsgreep van Napoleon absoluut verwierp. Een verduidelijking van Holloway heb ik niet kunnen vinden.

[p. 160]

lingen waren. De vertegenwoordiging was er drieledig. Geene bevoorrechte klassen: daar bestond noch adel noch geestelijkheid. Die drieledige verdeeling kwam overeen met de natuurlijke verdeeling der bevolking: hooge burgerij, de neeringdoende burgers, de werklieden. In Spanje bestaan de neeringdoende burgers niet; daarom verval.

1) Schependom⁽⁵⁸⁾ vertegenwoordigde de hooge burgerij, die heden aan de gemeenteraadstafel nog zitten. 2) de Lakenhalle vertegenwoordigde den handel: [25:] winkeliers, kleine nijveraars en handelaars. 3) de ambachten vertegenwoordigd door hunne dekens.

Zeer verschillend gezag: algemeene uitvoerende macht voor het schependom. Lakenhalle, statuten der ambachten, enz.

Te zamen algemeene raad. Te zamen aannemen of verwerpen der beden en belastingen. Alsdan lieten de werklieden zich niet verleiden door internationalisten. Alsdan mocht de werkman zijne stem laten hooren.

Van Spilbeeck.⁽⁵⁹⁾ Al te zwart den tegenwoordigen toestand [26:] afgeschetst. Repliek van Bergmann.

Beijnen.⁽⁶⁰⁾ Vroeger in mijne jeugd: de revolutie van 89 heeft alles beslist. Nu algemeene teleurstelling. Groote schaduwzijden. Vroeger instellingen nauw met godsdienst verbonden. Vroeger ook eenparigheid der verscheiden deelen der vertegenwoordiging. Nu beslist de meerderheid van stemmen. Deze onze toestand is niet meer de toestand mijner jeugd: voorloopige, die moet verbeterd worden. Zooveel mogelijk de vorige toestanden te bestudeeren en niet af te breken met het verleden [27:] zooals 89⁽⁶¹⁾ gedaan heeft.

Van Eyk (Deventer)⁽⁶²⁾ Palaeo-typographie en bibliographie. Speelkaarten en teekeningen op hout gesneden (xylographie)

(58) Paul Fredericq begon de zin met Antwerpen, maar doorstreepte vooraleer verder te gaan.

(59) Désiré Van Spilbeeck (1831-1903) was o.m. uitgever van De Vlaamsche School.

(60) Dr. L.R. Beynen uit 's-Gravenhage.

(61) 1789, Franse Revolutie.

(62) Dr. W.B.J. Van Eyk.

[p. 161]

Algemeene vergadering

De Beucker recht grappig en kloek gespierde speech naar aanleiding van 't fransch antwoord van Sire.⁽⁶³⁾ ‘De ongelukkige scheiding van 1830.’ Sedert 1830 zijn er noch katholieke noch liberale ministeries geweest: alle burgers dezelfde rechten, dat is liberaal. Zijnen evennaaste beminnen zoo als zichzelven, dat is katholiek. De Jonge van Ellemeet [28:] begint eene zagerij.⁽⁶⁴⁾

Onweder veroorzaakt door De Pooter⁽⁶⁵⁾. Bitsige woorden tegen den koning. Heremans wordt kalm. Lezing van verslagen. De zaal is zeer slecht. De Stoppelaar⁽⁶⁶⁾ van Middelburg spreekt als een buikspreker. Mad. De L. met Marguerite en Vermilion komen op. Mr. De L. zit bij mij. Het onweder herbegint met Schoiers⁽⁶⁷⁾. Marguerite geeuwt en verklaart dat zij er niets van begrijpt. Ik ben beschaamd voor die dames dat de zitting [29:] zoo verward is.

Wij gaan te zamen dineeren met van Beers, Frans de Cort⁽⁶⁸⁾, Huberts⁽⁶⁹⁾, Heremans, Tony, Torfs⁽⁷⁰⁾, De Pauw⁽⁷¹⁾, enz.

(63) J.I. ‘vader’ De Beucker (1827-1906) uit Antwerpen was een radicaal flamingant en christen-democratisch cultuurspreider, medestichter van de Nederduitsche Bond te Antwerpen en centrale figuur in de niet-partijgebonden Landdagbeweging en in het Nationaal Vlaamsch Verbond (cf. R. De Schryver, NEVB). Als de koning en de graaf van Vlaanderen op een in eerbiedig Nederlands gestelde vraag van de Regelings-Commissie een Frans briefje laten voorlezen, vraagt hij zich af of ‘er in Brussel dan geen enkele te vinden [is], die eenen briefin de Vlaamsche taal kan schrijven?’. Een slag in het gezicht van de Vlamingen en de Nederlanders, noemt hij het en hij wil dat men het hof laat weten dat het Congres een Nederlandse reactie had verwacht. De rede is niet mis te verstaan ook al is ze vaak ironisch van toon, en spreker eindigt met een begeesterde oproep om overal in Vlaanderen, in het openbaar leven en zeker in alle contacten met overheid en ambtenarij, Nederlands te gebruiken. Voorzitter Heremans wil met een beroep op de procedure de vraag afwenden maar de erg geëmotioneerde De Pooter en later een al even opgewonden Schoiers zorgden voor heel wat rumoer en discussie in de zaal. Cf. Handelingen, 96-105.

(64) Volgens de Handelingen komt De Jonge van Ellemeet heel deze zitting niet aan het woord. Mogelijk betreft het een aantal opmerkingen in beperkt gezelschap.

(65) Alfried De Pooter, Antwerpen.

(66) Mr. G.N. de Stoppelaar, secretaris van Middelburg en Mr. J.H. de Stoppelaar, secretaris van het Zeeuwsch genootschap van wetenschappen en voorzitter van de arrondissementsrechtbank van Middelburg waren beiden leden van de regelingscommissie van het congres, de eerste bovendien secretaris van het Bureel. De verwijzing hier is naar de secretaris van Middelburg.

(67) G. Schoiers uit Antwerpen steunt De Beucker, die het onderwerp van de brief nog eens te berde wil brengen. Hij negeert de voorzitter en beklimt de tribune, en zorgt daardoor opnieuw voor de nodige commotie.

(68) Frans De Cort (1834-1878), dichter en ambtenaar, stichter en redacteur van De Grondwet, redacteur van De Schelde, hoofdredacteur van De Toekomst en uitgever van Onderrichtingsbond.

(69) Dr. W.J.A. Huberts uit Zwolle.

(70) J.A. Torfs uit Tienen.

(71) Napoleon De Pauw (1835-1922), advocaat, magistraat, historicus en letterkundige, studeerde samen met Tony te Gent.

[p. 162]

Later algemeene verveling in de Zoologie. Ik kruip om 9 uur in mijn bed, na alleen zeer sentimenteel in een wegje van de Zoologie gezeten te hebben.

Dinsdag 19 aug. 1873

2^e afdeeling. Veel moeite om zich te constitueeren.

Huberts over kaa[r]ten aangaande de geschiedenis van Noord en Zuid.

Andere besprekingen. Onder anderen van voor- [30:] zitter Beynen over het niet bestaan van het vaderlandsch begrip in de middeleeuwen. Ik voeg er bij wat de XIVe eeuw ons in Vlaanderen leert.

Dan verflauwt de zitting. 'S Achtermiddags eene zeer schoone zitting, zeer kalm. Prachtige inval van den Jaak Heremans over de welvoeglijkheid der debatten tusschen Van Vloten⁽⁷²⁾ (die ons afgezaagd heeft) Dr. Schaepman, Alberdingk Thym⁽⁷³⁾ en Vuylsteke. - [onleesbaar woord] Zot intermezzo van Lina Schneider⁽⁷⁴⁾ die in 't duitsch oden van Vondel komt declameeren. Flauw, pose. Zij weent als men haar toejuicht, 's Avonds wordt het bureel van het congres door [31:] Sire in het paleis ontvangen. Men spreekt fransch. Haute sollicitude en sympathie. Wij zitten in den cercle artistique en ik wordt door Dr. Meynne⁽⁷⁵⁾ van Brugge vriendelijk afgezaagd.

(72) Tony's Nederlandse vriend Johannes Van Vloten (1818-1883), historicus, filoloog, filosoof, theoloog, hervormer en volksopvoeder, was een belangrijk propagandist van de liberale maatschappij als uitdrukking van een humanistische levensleer. Cf. M. Mees-Verwey in: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek VIII, Leiden: Sijthoff 1930, 1300-1304.

(73) Jozef Alberdingk. Thijm (1820-1889), katholiek auteur die zich expliciet verzette tegen iedere vorm van revolutie, tegen materialisme en liberalisme, en tegen het protestantisme dat hij een dwaalleer vond. Niettemin werd hij gelezen door de andersdenkenden die hij bestreed en was hij absoluut on speaking terms met hen.

(74) Lina Schneider (1831-1899) vertaalde Nederlands werk, waaronder Vondels Jephta in het Duits. In 1873 kreeg zij de gouden medaille van verdiensten van ‘Letterkunde’.

(75) Amand Meynne (1814-1876) legerarts, directeur van het medische archief van het leger, medewerker van La Flandre en auteur van o.m. Topographie médicale de la Belgique (1865).

Woensdag 20 aug. 1873

Schoone zitting in de 2^e afdeeling. Tony fait florès.⁽⁷⁶⁾

In de zitting van den namiddag komen burgemeester de Wael en schepene van der Taelen midden in een algemeen handgeklap binnen. L. de Wael spreekt eenige onbeduidende woorden in plat

(76) We moeten Paul Fredericq hier op zijn woord geloven: hij maakt in zijn aantekeningen niet echt duidelijk welke opgang Tony wel maakte deze zittingsdag.

[p. 163]

Antwerpsch uit. (Daverende toejuichingen - claques) [32:] Alberdingk Thijm is een weinig sympathieke kerel, op 't zicht, [tekening van hoofd van Thijm, daaronder een driekwart portret met als bijschrift: Hirsche⁽⁷⁷⁾ van Rotterdam [,] bestuurder van het doofstommengesticht.] [33:]⁽⁷⁸⁾ Dr. de Jager⁽⁷⁹⁾ komt op met eene taalkundige zagerij waar hij de specialiteit van heeft, ‘het genus taalvorsscher’ van Tony. Het publiek dwingt hem na eenen zekeren tijd de tribuun te verlaten.

Sleeckx⁽⁸⁰⁾ spreekt na hem midden in een dof gemor. Hij is zeer flauw. Schaepman komt op en leest verzen op de overwinning van Tromp⁽⁸¹⁾ en de Ruyter op de engelsche vloot. Te Middelburg las hij iets beters. Zijn [34:] orgaan is niet sympathiek. Hetgeen hij hier vertelt is ook niet veel meer dan banaliteiten.

't was op een augustusmorgen, [tweederden van de bladzijde zijn gevuld met een figuur die met opgeheven arm een tekst declameert, het gezicht is min of meer onherkenbaar gemaakt en over de onderste helft van de tekening gaat de tekst, zij het niet degene waarvan de vorige zin het begin kan zijn, gewoon verder]

'S avonds het feestmaal in den Dierentuin. Ik zat met Geets, Rooses en anderen aan een tafeltje waar wij ons uitmuntend vermaakten, zoodat onze geburen haast jaloersch werden. Tony zat zoo onnozel officieel mogelijk aan de officieele tafel. Mevr. van Rhaden⁽⁸²⁾ was onze presidente van onze lustige tafel. [35:]

(77) Bedoeld wordt de in 1863 genaturaliseerde Pruis David Hirsch, hoofdonderwijzer aan de Rotterdamse instelling voor doofstommen die dankzij zijn inzet en praktisch succes kon opgericht worden. Ten behoeve van ouders en opvoeders schreef hij in 1875 een boekje over het werken met doofstommen.

(78) Verspreid over deze bladzijde: drie begonnen maar volledig doorstreepte tekeningen tussen de tekst.

(79) De Jager, H. uit Brielle. De ledenlijst in de Handelingen geeft geen titulatuur.

(80) Domien Sleeckx (1818-1901) woonde bijna twintig jaar te Lier, waar hij normaalschoolleraar was en vaak contacten had met de Bergmanns. Hij had als een der eersten in de Vlaamse Beweging aandacht voor het sociale en introduceerde in Vlaanderen het realisme, zowel in theorie als in praktijk. Cf. o.m.: K. Wauters: ‘Het Vlaamse fictionele proza van Conscience tot Loveling’ in: A. Deprez, W. Gobbers en K. Wauters (red.): Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Vlaamse Letterkunde in de 19^de eeuw, deel 1. Gent: KANTL 1999, 147-310, 195-202.

(81) Maarten Harpertszoon Tromp (1598-1653) admiraal van de Nederlandse vloot, overwinnaar in verschillende zeeslagen tegen Spanjaarden en Engelsen.

(82) Echtgenote van M. Van Raden uit 's-Gravenhage.

[p. 164]

Donderdag 21 aug. 73

Dat was de schoonste dag! (Buiten de ontmoeting van Marguerite op de uitvoering van den Oorlog.) Tony onthaalde ons te Nazareth: Dr. Van Vloten, burgemeester Drossaert⁽⁸³⁾ [sic] en de geestige Johan Gram⁽⁸⁴⁾ met Rooses, Geets en mij. Wij gingen eerst de kerk van Lier bezichtigen. Dan gingen wij naar Nazareth. Muziek, gezang, gekout. ‘Het is toch eene lieve familie’ zegde mij Geets in den trein. Ik kwam 's anderendaags te Gent aan, na te Mechelen bij Geets vernacht te hebben.

Het congres kon beter zijn.

(83) De apotheker Pieter Karei Drossaart (1812-1883) was van 1858 tot 1883 burgemeester van Vlaardingen in de Nederlandse provincie Zuid-Holland.

(84) Johan Gram, die vooral op gebied van proza en theater actief was, had grote interesse voor Vlaanderen. Hij was bevriend met de Lovelings, Fredericq, Bergmann,... Hij was van bij het begin ook betrokken bij het comité dat een monument voor Tony wilde oprichten en was één van de gasten op het banket dat in 1898, ter gelegenheid van de inhuldiging, op Nazareth, het landgoed van de Bergmanns, werd gehouden. Op het congres was hij secretaris van de eerste afdeling.

[p. 165]

Tony's feest te Lier⁽⁸⁵⁾

Zaterdag 10 september 1898

Maandag kwam ik uit Zwitserland (Stoos-Brunnen) met Nica⁽⁸⁶⁾ terug.

Gisteren werkte ik in eene smachtende hitte half naakt schier gansch den dag aan een puik verzorgd hoofdartikel voor het Volksbelang⁽⁸⁷⁾ over mijnen onvergetelijken Tony Bergmann.

Heden te 7u55 naar Lier vertrokken. Tot aan den Ouden God met Onkel Karel⁽⁸⁸⁾, Anna en den jongen Jules Boedt⁽⁸⁹⁾ die naar Holland vertrekken om te Eede in Gelderland bij admiraal Tromp te gaan logeeren.

Te Contich beraam ik mijnen heildronk op de drie zonen van Lisette. [102:] Hij zal gepeperd zijn. Het weder is verkoeld. Bewolkte hemel zonder zon. Als het maar morgen te Lier niet regent...

Hoe bestormen mij de oude herinneringen van Nazareth en Lier... Sedert 1871 heb ik daar eene brok van mijn hart hangen. Tony, Tony. Ik vergeet u nooit

Het zonneken begint door de grauwe wolken te boren. Niet te veel, in Gods naam.

Omstreeks 11 uren te Lier. Rijtuig aan de statie. Ik rijd het gedenkteken voorbij aan de brug en stap uit. Leden der feestcommissie opgetogen. Tip van den witten sluier opgelicht om mij de bronzen kinderfiguren van ‘Lieve Bertha en Ernest’⁽⁹⁰⁾ te toonen.

Op de markt huis van Papa Bergmann⁽⁹¹⁾ en Tony in handen van vreemden. Nieuw huis van Mev. Bergmann gesloten. Huis van [103:]

(85) In: Reisaanteekeningen XLIX, UBG: 3707XLIX. De pagina's zijn genummerd van 101 tot 125, een nummering die hier wordt overgenomen.

(86) Véronique (Nica) (1855-1915) en Helena (1852-1914) Fredericq bleven ongehuwd en woonden decennialang, tot hun overlijden, bij hun broer Paul.

(87) ‘Tony Bergmann’in: Volksbelang, XXXII, 37, 10 sept. 1898.

(88) Met ‘onkel Karel’ verwijst PF in verschillende brieven naar Karel Loveling (1825-1911), grififier. Een zoon van Marie Comparé, anderhalf jaar na het overlijden van Jacques Fredericq en jaren voor de aankomst in de buurt van Herman Antoon Loveling geboren, maar na haar tweede huwelijk tot Loveling gewettigd.

(89) Mogelijk de liberale advocaat, Brugs gemeenteraadslid en parlementslid Jules Boedt (1884-1966), al was die op dat moment wel erg jong om door Paul Fredericq speciaal vermeld te worden.

(90) Centrale figuren uit de eerste schetsen in Tony's Ernest Staas, advocaat (1873).

(91) Tony woonde in een huis van en naast zijn vader George Karel Lodewijk Bergmann (1805-1893), advocaat, rechter en liberaal burgemeester van Lier van 1853 tot 1872. Cf. Stynen 2006 o.c.: 59-98.

[p. 166]

Papa van Acker⁽⁹²⁾ in de Begijnenstraat met knechten en meiden. Ik rijd naar Nazareth. Daar Mevr. Bergmann, Ernest⁽⁹³⁾, Lisette, de drie jongens [wat zijn ze groot en lief!], mevr. Schenck, de jonge mevr. Krauth en de jonge heer Jos Vögele, student aan het Polytechnicum van Carlsruhe, Duitsche familie. Geen Bergmann's meer in Duitschland. In Holland zijn ze Van Zinnicq-Bergmann⁽⁹⁴⁾ geworden. Lustige lunch, wandeling onder het lommer en onder de groote heerlijke onvergetelijke beukendreef van Nazareth. Een monument in Vlaamsch België. O kerk van ongekorven hout, [104:] zong Vondel⁽⁹⁵⁾. Groote loods in den tuin getimmerd om het banket van morgenavond in te houden

Tony⁽⁹⁶⁾ is een zachte kleurlooze, doch zeer sympathieke jongen. Type van Octaaf Pouppez⁽⁹⁷⁾, toen hij zeer jong was. Leon⁽⁹⁸⁾ is juist Papa van Acker en tegelijk iets van Prins Albert⁽⁹⁹⁾ van België. Zeer fijn en verstandig. Hij was steeds mijn lieveling. Maurice⁽¹⁰⁰⁾ (10 jaar) is een kind en ziet er begaafd uit. De oogen van Lisette. Speelt nog met de meisjes van de pachthoeve aan de groote poort van Nazareth.

(92) De tot vlak voor zijn dood actieve, erg rijke notaris Modest M.F. Van Acker (1809-1896), liberaal gemeenteraadslid, was de schoonvader van Tony. Cf. Stynen 2006 o.c.: 144-145.

(93) De diplomaat en senator Ernest Bergmann (1841-1925), de jongere broer van Tony, huwde in 1885 met diens weduwe.

(94) François Jean Emile Bergmann (1807-1879), Tony's jongste oom en na 1830 naar Nederland geëmigreerd waar hij hoge juridische en politieke ambten bekleedde, kreeg bij een majesteitsbesluit in 1855 de machtiging de naam van zijn moeder, een van de zeven geprivilegieerde geslachten van Brabant aan te nemen en zich Van Zinnicq-Bergmann te noemen. Tony's broer Georges verweet zijn vader jarenlang niet dezelfde aanvraag gedaan te hebben. ‘Vader’ Bergmann had het ondanks zijn afstamming echter niet zo op de adel begrepen. Van Zinnicq-Bergmann heeft nog steeds een hoge ambtelijke bijklank in Nederland.

(95) Joost van den Vondel (1587-1679). De verwijzing is naar de passage ‘Leert hen aenbidden d’eeuwigheên,/Uitstraelende in het wercken,/De godtheit, niet bemuurt in kercken./Zy wijden gode in 't wout/ Een kerck, van ongekorven hout’, (vers 826-830) uit Batavische Gebroeders Of Onderdruckte Vryheit. Treurspel. (1663) https://www.dbnl.org/tekst/vond001dewe09 01/vond001dewe09 01 0123.htm-12203.

(96) In marge bijgeschreven: 18 j. Vanaf hier zijn er zowel verwijzingen naar Tony, Anton Bergmann, als naar zijn kleinzoon. Het is altijd duidelijk over wie PF het heeft. Tony Pouppez de Kettenis studeerde rechten in Brussel, was vervolgens substituut te Mechelen, als zijn vader, rechter en uiteindelijk raadsheer bij het Hof van Beroep.

(97) Lisette Bergmann was in 1879 gehuwd met de Mechelse substituut bij de procureur des Konings Octave Pouppez de Kettenis de Hollaeken, die al in 1891 zou overlijden.

(98) In marge bijgeschreven: 15? j. Léon Pouppez de Kettenis studeerde rechten in Brussel en had er een praktijk als advocaat.

(99) De latere koning Albert I (1875-1934), neef van koning Leopold II van België.

(100) Maurice Pouppez de Kettenis ging naar de krijgsschool maar vestigde zich al snel als rentenier te Lier.

[p. 167]

Lisette spreekt mij van de keus eener Hoogeschool voor Tony. Hij moet, zegt ze, trouwen in zijne wereld en daarom eene klerikale opvoeding krijgen!!! Ik blijf heel kalm en ernstig en zeg haar bedaard wat ik er over denk. 't Is al boter aan de galg, maar [105:] zal ik die drie brave jongens niet kunnen redden? Ik heb ze te veel verwaarloosd. Ik verwijt mij nu dat het wellicht te laat is. Ja, ik ben schuldig. Hoe anders zou een clericaal gehandeld hebben in mijn toestand!... het Compelle intrare⁽¹⁰¹⁾ is hunne leus. Hoe zwak, hoe mat, hoe onverschillig zijn wij. Wij zijn de lauwen van St. Jans Openbaring: ‘Parce que vous n'avez été ni chauds ni froids, mais tièdes, je vous cracherai de ma bouche...” Doch in de ware grondbeginsels van vrijheid, recht en verdraagzaamheid heeft de god der Vrijheid, der Rede en der Verdraagzaamheid zulke tooverkracht neergelegd, dat ze tegen onze lauwheid op toch onsterfelijk blijven, mocht⁽¹⁰²⁾ ik mijne drie geliefde kinderen [106:] van Lisette, mijn tweeden Tony, mijn lieveling Leon en mijn kleinen lieven Maurice toch redden uit de klauwen van Rome. O Heer! Straf mij over mijne lauwheid, maar laat ze niet vergaan in den stinkpoel van het Belgisch nobiljonisme.

's Avonds in het huis van papa van Acker, in de Begijnenstraat, vinden wij de familie van Holland: Mr. Emiel Van Zinnicq-Bergmann⁽¹⁰³⁾, advocaat in den Bosch en lid van de 1^e Kamer der Staten-Generaal, opgetogen over de kroningsfeesten⁽¹⁰⁴⁾ die hij bijgewoond heeft, zijne beeldschoone vrouw, geb. Gravin Dumonceau⁽¹⁰⁵⁾, wiens oom de bekende graaf Du Monceau van het [107:] Briellefeest is (van zijn paard gevallen bij de onthulling, neusbloeden, al zijne ridderorden bevlekt met bloed) zijn dochtertje en twee jonge zonen waarvan een student in de rechten te Utrecht, mevr. weduwe van Werckhoven, de oude Emilie van Werckhoven⁽¹⁰⁶⁾, even ernstig en

(101) Dwing ze om in te gaan, om het geloof te aanvaarden, een citaat uit Lucas (14:23) dat o.m. werd aangehaald om gewelddaden tegenover ketters te verdedigen.

(102) Paul Fredericq schreef: mochten.

(103) Zoon van Tony's oom F.J.E. Van Zinnicq-Bergmann, die na de Belgische Omwenteling naar het Noorden verhuisde. In tegenstelling tot de Lierse tak van de familie hoorde de advocaat Emiel Van Zinnicq-Bergmann (1847-1908) tot de rooms-katholieke partij waarvoor hij verschillende mandaten bekleedde.

(104) Op 6 september 1898, de allereerste koninginnedag, werd Wilhelmina, dochter van Willem III plechtig en feestelijk ingehuldigd als koningin van Nederland in de Nieuwe Kerk in Amsterdam.

(105) Jonkvrouw Emilie Verheyen.

(106) Over geen van beide dames heb ik meer informatie kunnen vinden. George Bergmanns oudere zus Adelaïde (1799) huwde met H.W. van Werckhoven en in 1830 weken ze uit naar Amersfoort. Mogelijk is de oude Emilie, genoemd naar George Bergmanns jongere zus Emilie (1809) haar dochter. De weduwe van Werckhoven is wellicht een schoondochter.

[p. 168]

grappig als in de jaren 70,...

Later zag ik de vervallen goedige mevr. Bosmans⁽¹⁰⁷⁾, de laatste van hare tijdgenooten van het Liersche Nazareth van weleer, hare kinderen en kleinkinderen Corinne Bosmans en mevr. Peeters en twee bloeiende gezonde dochters, Dr. Theyskens⁽¹⁰⁸⁾[,] Vander Wee⁽¹⁰⁹⁾, toutelalyre. Tot laat in den nacht aan mijn venster van het [108:] Hotel de Commerce op de Groote Markt met Tony's torentje 1369⁽¹¹⁰⁾ (beeldschoon) en het stadhuis, waar Papa Bergmann 32 jaren⁽¹¹¹⁾ gezwoegd heeft tot Nut van 't Algemeen⁽¹¹²⁾. Tante Loveling & Helena aan 't station afgehaald. Toutelalyre...

(107) Weduwe van dokter Bosmans, een der oorspronkelijke zes Lierse initiatiefnemers voor het monument, maart 1876.

(108) De Lierse dr. A. Theyskens was eind december 1891 een van de mede-ondertekenaars van het verzoek aan het Lierse gemeentebestuur om toestemming een monument op te richten voor Tony. Het verzoek is verder ondertekend door Vlaamse en Nederlandse auteurs en andere kunstenaars.

(109) Van der Wee was een persoonlijke vriend van Tony. Hij hield een van de twaalf grafreden.

(110) Naast het 18^de-eeuwse stadhuis van Lier staat nog een slank torentje van de verdwenen gotische lakenhalle. Het gebouwtje uit 1369 heeft vier hoektorentjes en een beiaard.

(111) George Bergmann was tussen 1848 en 1853 schepen en van 1853 tot 1872 burgemeester van Lier.

(112) Verwijzing naar het in 1794 te Edam opgerichte Genoodschap van Konsten en Wetenschappen, onder de zinspreuk: Tot Nut van 't Algemeen, dat tot doel had ‘de verbetering van het schoolwezen en de opvoeding der jeugd als de voornaamste grondslag ter vorming, verbetering en beschaving van den burger’. Snel volgden her en der plaatselijke afdelingen, ook in Vlaanderen, in de tijd van het Verenigd Koninkrijk. Die werden later geïntegreerd in de werking van het Willemsfonds. Cf. www.nutalgemeen.nl.

Zondag 11 September 98.

De groote dag. Heerlijk weder, oranjezon. Gisteren wolken en een beetje regen. De geuzenzon op haren post! Muziek, vlaggen, maatschappijen, meer dan 200. Wandeling in de stad met Marie Willems⁽¹¹³⁾ en haar docht[er]tje en de Duitschen naar de St. Gommaruskerk. Heerlijk dokzaal. Goed stemmig standbeeld aan de kerk van Jan B. David⁽¹¹⁴⁾. Hof van Denemarken⁽¹¹⁵⁾. Louveigni [109:]

(113) Dit kan alleen maar Tony's jongere zus Marie (1844-1909) zijn. Zij huwde met Jan Frans, de zoon van Jan-Baptiste Willems. Haar dochter Marie, naar wie eveneens verwezen wordt, werd geboren in 1880. Ondanks het gebruikte verkleinwoord is dit de enig mogelijke identificatie.

(114) Het standbeeld van Jan Baptist David (1801-1866), een jaar eerder dan dat van Tony ingehuldigd, bevindt zich ondertussen nagenoeg tegenover dat van Tony aan de Lierse vest.

(115) Geklasseerde woning vlakbij de Lierse hoofdkerk. Koning Christiaan II van Denemarken verbleef er in ballingschap tussen 1524 en 1530. George Bergmann, Tony's vader, verrichtte onderzoek naar dit verblijf en werd daarom geridderd in de Orde van Danebrog.

[p. 169]

die alles aan Tony te danken heeft, zegt hij, met ons. Wandeling in het oud Begijnhof. Verrukkende reien van rood-witte huisjes in het oud Begijnhof en statige Begijnenkerk. Gesprek met de Begijntjes. Nog 14. vier dood, een krankzinnig te Duffel, maar 3 bijgekomen dit jaar. ‘In den soeten naam Jezus⁽¹¹⁶⁾’.

Receptie in het huis der Begijnenstraat, waar ik ceremoniemeester speel bij de rijtuigen. Wij rijden naar het feestterrein. Optocht der maatschappijen. Eerekransen en palm. Ik zorg voor de pers. Puike redevoering van Max Rooses. Van [110:] het beste dat hij ooit schreef. Platte rede van voorz. der commissie Slootmaekers⁽¹¹⁷⁾ die nochtans alles te danken heeft aan Papa Bergmann. schijnheilige redevoering van burgemeester van Cauwenbergh¹¹⁸. Lisette drukt hem de hand!!? Welke onbetamelijke les, onverdiend, voor hare moedige moeder, die enkel buigt voor de aartsvijanden van Papa Bergmann en Tony. Heldhaftige vrouw. Ernest staat ze kloek terzijde. Geen van het gemeentebestuur uitgenoodigd op Nazareth. Dat is wel en kranig. Johan Gram¹¹⁹ is [111:] hier ook, die goede oude trouwe vriend van Tony. Heerlijk, heerlijk feest. De goede Karel De Clercq houdt zich schuil.

Met rijtuigen naar Nazareth. In de prachtige loods, een echt paleis, diner voor meer dan ± 90 dischgenoten. Ik heb het menu vertaald op den Stoos in Zwitserland. Ieder dischgenoot krijgt een Volksbelang. Elisa en Ernest hebben geweend bij het begin van mijn artikel over Tony, dat was mijn loon. Geen hooger zou ik verwacht hebben. Maar Lisette zal niet geweend hebben, maar gemeesmuild. O Lisette. [112:] Aan het nagerecht leest de Maeyer van Willebroeck een Fransch papiertje af namens de familie. Vol gevoel, maar Fransch op

(116) ‘In den soeten naam Jesus’ is het begijnhofhuisje waar Bertha uit Ernest Staas, advocaat woonde met haar tante Hovill.

(117) L. Slootmaekers, van bij het begin betrokken bij de actie voor het monument, was de voorzitter van het Lierse ‘Comiteit’ en had al enkele jaren moeten laveren tussen het gemeentebestuur, dat zich verzette tegen het monument voor Tony, en de familie Bergmann, tussen De gazet van Lieren De Lierenaar die een hevige polemiek voerden. In dergelijke omstandigheden waren een forse rede en expliciete standpunten op het feest wellicht te veel gevraagd.

[p. 170]

dat feest! Aanstonds staat Ernest op en leest eene flinke liberale Vlaamschgezinde verklaring af namens hem en zijne vrouw. Luid applaus. Daarop lieve heildronk van Rooses op mevrouw Bergmann; ‘Bertha had niet vergeten⁽¹²⁰⁾. Wij vergeten haar niet.’

Dan mijn toost op de drie jongens van Lisette. Nagenoeg aldus.

Tony is onsterfelijk door zijn papieren kinderen. Maar hij leeft nog voort in zijne eenige dochter die ons drie zonen heeft geschonken, van wie wij verwachten dat zij nooit zullen vergeten, dat zij [113:] kleinkinderen zijn van Tony Bergmann. Op de gezondheid dier drie flinke jongens wil ik nu drinken zooals ze daar zitten aan het uiteinde der drie tafels.

Tony, Leon, en Maurice! Gij staat aan den ingang van het leven, van een leven vol beloften, want gij zijt rijk en draagt een adellijken titel. Gij zijt, zooals men zegt, met de beurs aan den hals geboren en in uwe wieg hebt gij daarenboven een adellijk wapenschild gevonden, dat gij op uwe zakdoeken kunt laten borduren en op uw rijtuig kunt laten schilderen.

Dat is veel in onzen [114:] tijd en het zal u ook in 't leven wel te pas komen, uw geld en uw titel.

Maar vergeet nooit dat gij er zelve niets voor gedaan hebt. En vergeet ook nooit dat gij er veel zult moeten voor doen, want beide leggen u plichten op. Noblesse oblige.

Ook uwe voorouders leggen u plichten op. Uw vader⁽¹²¹⁾ was een geeerd lid der magistratuur te Mechelen. Uw grootoom Leon Pouppez⁽¹²²⁾ dien ik goed gekend heb, was schepen van de werken te Mechelen en alhoewel hij rijk was, besteedde hij zijnen tijd en de gaven van zijn verstand aan het welzijn [115:] zijner stad. Zij waren edellieden, maar tegelijk, wat nog beter is, edele menschen. Uit hun graf prediken zij u de les van het werken tot nut van 't algemeen.

En van moederszijde hebt gij nog schitterender voorouders.

(120) Allusie op het einde van Ernest Staas advocaat. In de Bertha uit het boek wordt algemeen een verdichting van Tony's echtgenote gezien. In mijn biografie van Bergmann voer ik in het spoor van Schmook argumenten aan om dat in twijfel te trekken (Stynen 2006: 122-124, 312).

(121) Octave Pouppez de Kettenis de Hollaeken, cf. hoger.

(122) Leon F.C.L. Pouppez de Kettenis de Hollaeken (1826-1882), stichter en later voorzitter van de Grondwettelijke en Liberale Associatie van Mechelen, was schepen van 1861 tot zijn overlijden en vervulde verschillende ambten in de stad. Ridder in de Leopoldsorde en vereerd met burgerlijk kruis. Met dank aan Mario Baeck.

[p. 171]

Papa Van Acker⁽¹²³⁾ was het toonbeeld der werkzaamheid.

Papa Bergmann, de burgemeester van Lier, is gedurende meer dan 30 jaren de weldoener geweest der stad Lier.

Tony Bergmann heeft uwen naam vereeuwigd in Noord en Zuid en heden huldigen wij [116:] zijn gedenkteeken in.

Zij waren geen edellieden maar edele menschen. Zij zijn de roem van uw geslacht. Volgt de voetstappen der Pouppez's en der Bergmann's. Als gij in 't leven eenen beslissenden stap zult moeten zetten, stelt u steeds de vraag: wat zou mijn vader of onkel Pouppez of Papa Bergmann of Tony Bergmann ons als raad gegeven hebben? Handel dan gerust.

Gij zult in uw midden wellicht veel hooren schimpen op de Flaminganten en op de Geuzen. Vergeet nooit dat [117:] Papa Bergmann en Tony, uwe twee glansrijkste voorouders, hoofdmannen waren der Flaminganten en Geuzen.

Wij kunnen niet van U eischen, dat Gij al de gaven dier zoo begaafde voorouders in U zoudt vereenigen. Wij wenschen ze U van ganscher harte toe. Maar dit tenminste hopen wij, dat Gij uwe voorouders niet zult verloochenen in hun graf, waar zij sedert jaren de eeuwige rust hebben gevonden, vertrouwende op degenen die hun bloed en hun naam [118:] en hunnen geest voortzetten op aarde.

Tony, Leon, Maurice! mocht gij zijn gezegend met de jaren van Papa Bergmann en blijven[,] evenals hij[,] tot op het einde recht van lichaam en recht van ziel.

Kolossaal succes. Mevr. Bergmann, Ernest, De Naeyer, de liberale familie zeer tevreden en dankbaar over die stoute woorden. Lisette woedend. De van Zinnicq Bergmann's stilzwijgend. De Lierenaars verbaasd en opgetogen over [119:] mijnen moed.

Daarna nog heildronken van Pol de Mont⁽¹²⁴⁾ op Tante Virginie, Vanderwee (dronken), De Weert zoon (de dichter van den dicht bij het gedenkteeken)⁽¹²⁵⁾, Gram namens de Hollanders, Emiel van Zinnicq Bergmann namens de Hollandsche familie, enz.

(123) Modest Van Acker (1809-1896), schoonvader van Anton en later van zijn broer Ernest Bergmann, was een vooraanstaand liberaal en geruime tijd schepen van Lier. Hij was een zeer bedrijvig notaris die iedere dag werkte van zeven uur s morgens tot 's avonds, en dat tot aan zijn dood.

(124) Pol de Mont (1857-1931), dichter, verteller, kunsthistoricus,... kosmopoliet wiens verdediging van de kunst om de kunst gedachte grote invloed had op zijn tijdgenoten.

(125) Frans De Weert dichtte ‘Bij de onthulling van Tony's gedenkteeken’, opgenomen in Stynen 2006 o.c., 390-392.

[p. 172]

Hiel⁽¹²⁶⁾ hield zich rustig maar dronk champagne uit pintglazen.

Toen al de vreemden weg waren, bal der familie en vrienden. Lisette pruilt tegen mij en kan hare woede niet verkroppen.

Te voet naar Lier met mevr. van Zinnicq [120:] Bergmann aan den arm. De rijtuigen kwamen niet. Aan mijn venster sigaren gerookt. Stikkend heet. Schitterende starrenhemel. Toreken van 't stadhuis.

(126) Emmanuel Hiel (1834-1899), auteur van dramatische gedichten, cantates, oratoria en vaderlandse liederen, leverde ook een bijdrage aan het realisme, en is in deze context vooral aanwezig als auteur van de ‘Feestzang 1898’, voor de inhuldiging van Tonys monument geschreven. Volledige tekst daarvan in: Stynen 2006, o.c., 388-389.

Maandag 12 Sept. 98

Rijtuig naar Nazareth. Met Helena, mevr. Willems en Marie hare dochter. Een poosje stilgestaan vóór 't huis van wed. Willems⁽¹²⁷⁾, die op haar sterfbed ligt. Stille Nethe. Achterbouwtje van notaris Notelteirs’⁽¹²⁸⁾ huis. Steenen bruggen. Zeer schilderachtig.

Te Lier tot 2 uren gevaren op den vijver en de grachten, zingend en jokkend. [121:]

Groot diner van 30 gasten in de prachtige loods. Toost van mij op den bescheidenen Ernest.

Met rijtuig naar concert-vertooning van de Tony's vrienden.⁽¹²⁹⁾ De Wulf⁽¹³⁰⁾ prijkt er als inrichter.

(127) Cordula Van den Haute (1810), weduwe Trulin, huwde in 1846 met Jan-Baptist Willems, broer van Jan-Frans en vriend van George Bergmann met wie hij jeugd en levensavond deelde. Zij overleed op 25 september 1898. Cf. ‘Jan Baptist Willems: dagboek van een dorpsschoolmeester (1875)’, ingeleid, geannoteerd en uitgegeven door R. Van Passel en M. Somers, Antwerpen, Provinciale commissie voor geschiedenis en volkskunde, Jaarboek 1996-1998, 20-53.

(128) De katholieke volksvertegenwoordiger J. Notelteirs (1813) was vaak voorwerp van spot in Tony's blad De Lierenaar. Vader Bergmann daagde hem enkele keren uit maar raakte nooit verkozen voor de Kamer.

(129) Tony's Vrienden, later de Toon-, Tooneel- en Letterkundige Maatschappij Tony's Vrienden werd in 1875 opgericht en speelde een aanzienlijke rol in het Lierse en ook ruimere cultuurleven. Jan-Ivo Queeckers (1845-1933) had er vanaf de stichting tot zijn dood de bezielende leiding van.

(130) C. De Wulf, van bij het begin betrokken bij het monument, lid van het Lierse ‘Comiteit’ en drijvende kracht achter de uiteindelijke inhuldiging en feesten. Zijn brochure Beoordeelingen over Tony Bergmann en zijne werken (1897) bracht zoveel positiefs over Tony dat het Lierse stadsbestuur niet meer anders kon dan Bergmanns literaire waarde erkennen.

[p. 173]

Mevr. Dupuis, echtgenoote van Waalschen officier, goede pianiste. Mevr. Levering van de Ned. opera te Antwerpen, ‘rondborstig’ zegt tante Loveling, sympathieke vrouw, prachtige stem. Benoit's Isa, Blockx's⁽¹³¹⁾ avondgroet, Mortelmans'⁽¹³²⁾ Haar venster staat open, Mestdagh's⁽¹³³⁾ O Tibby zoet kind, dit laatste [122:] verrukkelijk evenals De koekoek, kolossaal succes.

Daarna Het rouwkleed van Nestor de Tière⁽¹³⁴⁾. Ongehoord als stuk. Echte parodie. Daarna blijspel van van Peene⁽¹³⁵⁾, zeer verouderd. Goede rederijkers.

(131) Jan Blockx (1851-1901), internationaal gereputeerd componist van opera en cantate, dirigent en begaafd leraar harmonie. Zijn werk was beïnvloed door o.m. Benoit, Bizet en Wagner. Hij raakte in Leipzig bevriend met E. Grieg, wiens kunstprincipes gelijk spoorden met die van de nationalistische Antwerpse school. Na het overlijden van Benoit werd hij (gecontesteerd weliswaar) directeur van het Antwerpse conservatorium. Cf. ook J. Dewilde in NEVB.

(132) Lodewijk Mortelmans (1868-1952), componist, dirigent en muziekpedagoog, leerling van Benoit en Blockx. Van 1924 tot 1933 directeur van het Antwerpse conservatorium. Hij keerde zich af van het muzieknationalisme en de gemeenschapskunst van Benoit en koos voor het geësthetiseerde kunstwerk. Cf. ook J. Dewilde in NEVB.

(133) Karel Mestdagh (1850-1924) zette zich in voor de vervlaamsing van het muziekleven. Hij was dirigent en componist van vooral liederen met overwegend natuurindrukken, liefdesstemmingen of speelse verhalen. Van 1900 tot zijn dood was hij directeur van het conservatorium te Brugge. Zijn cantate De zege van Groeninge, op tekst van Th. Sevens werd door 1200 musici uitgevoerd op de Gulden Sporenherdenking van 1902. Cf. ook H. Willaert in NEVB.

(134) N. De Tière (1856-1920) was de succesvolste toneelauteur van zijn generatie. Hij trachtte zijn romantische visie te verzoenen met een poging de objectieve waarheid uit te beelden. Hij streefde naar een grotere natuurlijkheid en aansluiting bij de gewone gesproken taal. Het genoemde stuk dateert uit 1885.

(135) Hippoliet van Peene (1811-1864), geneesheer, dichter van De Vlaamse Leeuw (1847) schreef meer dan zestig toneelstukken in trant van Franse eigentijdse productie. Cf. F. Heymans op www.literair.gent.be.

Dinsdag 13 Sept. 98

Al te zamen naar Antwerpen in de Zoologie. Lisette en ik wij verzoenen ons en spreken kalm over de toekomst harer zonen.

Zij belooft mij ze niet naar Leuven te zenden. Zij zal aan Tony zijne philosophie te Brussel in St. Louis [123:] laten doen. Daarna mag hij kiezen, zelfs Gent. Laatste flauwe hoop.⁽¹³⁶⁾

Lustige lunch onder de verandah. Ik drink op de gezondheid van mevr. Bergmann, ‘op de lieve Bertha van onzen Tony’.⁽¹³⁷⁾

(136) Lisette hield woord. De oudste twee studeerden rechten in Brussel. Tony eindigde zijn carrière als raadsheer bij het Hof van Beroep, Leon bleef advocaat. De jongste, Maurice, ging naar de krijgsschool.

(137) Cf. noot 120.

[p. 174]

Daarna neem ik afscheid van allen. Tante Loveling en Helena blijven nog en keeren naar Nazareth terug. Helena van daar recht naar Hermalle bij mevr. de Laveleye.

Ik rijd naar Gent met hoofd en hart vol herinneringen en aandoeningen [124:] aan die onvergetelijke dagen der Tony's feesten.

Ik ben gelukkig dat ik vrede gesloten heb met Lisette.

‘Gij weet niet, Lisette, hoe ik u altijd lief heb gehad en nog liefheb en ook uwe drie zonen - ik weet het, Paul, en wij blijven goede vrienden.’

Mocht ik toch nog eenigen invloed behouden op haar en op hare drie [125:] sympathieke jongens. Vooral Leon zou ik willen redden uit de klauwen der papen. God geve 't.