Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 5

[p. 7]

Cyriel Buysses brieven aan Fritz Francken
uitgegeven door Marc Somers

De verzamelingen van het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven (AMVC) te Antwerpen omvatten een uitgebreid pakket brieven van Cyriel Buysse, waaruit we reeds enkele jaren geleden de briefwisseling aan Ary Delen publiceerden. (Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap, III, 1987, p. 65-90).

Bij ontstentenis van een brievenarchief met de aan Buysse verstuurde missives, zijn deze correspondenties - veelal aan kollega's en/of vrienden literatoren - bijzonder relevant als studiemateriaal.

Het belangwekkende van de 25 brieven aan Fritz Francken, eveneens bewaard in het AMVC, bestaat hierin dat de contacten, tot stand gekomen in de eerste wereldoorlog, gedurende enige jaren vrij intens verliepen én dat ze ons precies over die oorlogsperiode in Buysses leven enig nader inzicht bieden.

Immers tijdens de eerste wereldoorlog schreef Buysse relatief weinig brieven, alvast niet aan zijn Vlaamse vrienden. In dit verband is het ongetwijfeld niet toevallig dat in de briefwisseling met b.v. Lode Baekelmans, Em. de Bom en Herman van Puymbrouck, merendeels goed voor enkele tientallen stuks over een tijdsspanne van een paar decennia, geen brieven uit de bewuste periode aanwezig zijn (en allicht ook niet werden geschreven).

De contacten met Francken vangen aan in juni 1917 en worden regelmatig onderhouden tot in 1921. Nadien vermeldt hij Buysse nog slechts sporadisch. Zo draagt hij de 3de druk van De Blijde Kruisvaart (1923) mede op aan de man, ‘die mij van uit Holland, met zijn aanmoediging, ook zijn steun en zijn invloed bezorgde, opdat ik met mijn letterkundige bijdragen het luttele geld kon verdienen dat er noodig was om wat meer dan smeer voor schoenen en brood te koopen.’ (p. 6).

De laatste brief, uit 1929, kondigt Franckens bezoek aan Buysse aan, toen de Antwerpse journalist de zeventigjarige schrijver interviewde.

[p. 8]

Het belangrijkste motief voor publikatie is o.m. het tijdstip van ontstaan: 19 van de 25 brieven en briefkaarten werden verstuurd vóór de wapenstilstand.

Wie was deze (stellig nu) minder bekende correspondent? Achter het pseudoniem Fritz Francken verschool zich Frederik Clijmans (Antwerpen 17 april 1893 - aldaar 15 augustus 1969). Vader Clijmans was diensthoofd bij de Antwerpse zedenpolitie, later bij de vreemdelingenpolitie. Zoon Frederik volgt een tijdlang een opleiding tot muzikant bij Jan Broeckx aan het Conservatorium. Zijn studies aan de Lierse Normaalschool breekt hij voortijdig af, waarna hij een klerkenbaantje zoekt aan de Stad Antwerpen. Reeds in Lier gaat hij aan het schrijven, zodat hij, eenmaal terug in de Scheldestad meewerkt aan het vooroorlogse weekblad Carolus (1911-1914). Kort na het uitbreken van de oorlog wordt hij in het leger ingelijfd, om er vijf jaar te blijven.

Lange tijd brengt hij door te midden van de grootste verschrikkingen in de loopgraven van de IJzer. Tevens doceert hij aan de soldatenschool en werkt bij de persinformatiedienst van het leger. Begin oktober 1919 gaat hij als journalist naar het Antwerps dagblad De Schelde, dat toen een algemeen-Vlaams programma aankleefde. Bijna tegelijkertijd met Pol de Mont verlaat hij het blad op 1 september 1923. Clijmans treedt dan opnieuw in stadsdienst, ditmaal als assistent-bibliothecaris in de openbare bibliotheek. Inmiddels werkt hij actief mee aan het socialistische dagblad De Volksgazet. In 1934 stapt hij over naar de stedelijke Dienst voor Propaganda en Toerisme, waar hij directeur wordt. Na de tweede wereldoorlog redigeerde hij verscheidene jaren het blad van de Koninklijke Touring Club van België.

Het literaire en historische oeuvre van Frederik Clijmans is ongemeen uitgebreid. Een biografie of een exhaustieve bibliografie is niet voorhanden. Benevens een kort overzicht van zijn werk door F. Danckaert: Letterkundige in dienst van het stadsbestuur (in: Sodipa, nov. 1959, p. 257) bestaat een lijst van alle in boekvorm verschenen titels door Hilda van Assche (in: Mededelingen van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen, jan. 1969, nr. 58, p. 19-25).

Voor het literaire werk (proza, verzen, essays) wendde hij zijn pseudoniem aan; de talrijke historische studies over zijn geboortestad gingen onder zijn echte naam. Op latere leeftijd, wanneer hij

[p. 9]

vaak bundeltjes in eigen beheer publiceerde, legde hij zich toe op de kunst van het aforisme. Tal van herinneringen, o.m. aan literaire vrienden, zitten verscholen in publikaties met een vrij geringe oplage en verspreiding.

De overtalrijke verzen en novellen uit zijn debuutperiode, waaronder die uit de eerste wereldoorlog, vonden later in zijn (kritische) ogen geen genade.

De beginnende dichter wordt tot de oorlogsgeneratie gerekend, voor wie de maatschappelijke bewogenheid, pacifisme en flamingantisme inspiratief de boventoon voeren. Deze humanitaire strijdbaarheid zal hem, de verdraagzame vrijzinnige, nooit meer verlaten. Na de loutering door het hachelijke avontuur in de loopgraven is zulke houding overigens best verklaarbaar.

Eén constante in zijn werk is van bij de aanvang tot in de ‘aforistische’ latere jaren aanwezig: de nauwe betrokkenheid op de dagelijkse leefwereld. De rijpe dichter benadert de teneur van Johan Daisnes poëzie. Zijn Verzamelde Gedichten (1962) kunnen in dit opzicht illustratief werken.

Hoe kwam nu het contact Francken - Buysse tot stand? Francken, die aan het front elk beschikbaar ogenblik aan de letteren besteedde, wou zijn pennevruchten kwijt in diverse bladen en tijdschriften, wat hem tevens, naar hij hoopte, een welkome bijverdienste kon opleveren. Zo publiceert hij o.m. in De legerbode, De Belgische Standaard, Het Vaderland, Groot Nederland, Nederland en Vrij België. Hij zet een drukke briefwisseling op met b.v. M.E. Belpaire, André de Ridder, Lode Baekelmans. Actief neemt hij deel aan het culturele leven aan en achter het front, waar hij met de reeds genoemde juffrouw Belpaire, met August van Cauwelaert en Cyriel Verschaeve in contact treedt. Een voor de hand liggende aspiratie was publikatiemogelijkheid in Nederland zoeken. Op 10 juni 1917 zendt hij, allicht op instigatie van iemand uit deze relatiekring, enkele stukjes aan Buysse, met de vraag tot opname in De Telegraaf, waaraan Buysse zelf meewerkt. In zijn antwoord biedt Buysse spontaan medewerking aan in Groot Nederland, waarvan hij redactielid is. De volgende jaren is hij dan ook druk in de weer met het plaatsen van Franckens bijdragen.

Enkele malen weidt Buysse in zijn brieven uit over de aktualiteit en geeft hij ongezouten zijn mening over het oorlogsgebeuren of

[p. 10]

over het Vlaamse literaire wereldje. Naast zakelijke mededelingen noteren we tevens morele aanmoedigingen, waarvan hij wel besefte dat ze effect sorteerden, want hij kende het frontleven en volgde het met meer dan gewone belangstelling omdat zijn zoon René daar vertoefde.

Gaandeweg wordt de toon vertrouwelijk, wat b.v. impliceert dat Francken de drukproeven van Buysses nieuwe werk ter lezing krijgt toegezonden.

Informatief is deze briefwisseling ook omwille van het caritatieve engagement dat Buysse nam als mede-oprichter van Le Livre du Soldat, een afdeling van de British Gifts for Belgian Soldiers én omwille van zijn houding t.o.v. het flamingantisme. Wanneer hij in contact komt met Francken heeft Buysse zich reeds gekeerd tegen alle vormen van activisme en radikale Vlaamsgezindheid. Na enkele maanden stapte hij, precies door zulke overwegingen, in augustus 1915 uit de redactie van De Vlaamsche Stem. Hij stelde zich overigens bijzonder ‘minimalistisch’ op ten overstaan van het Vlaamse eisenprogramma. In 1917, het jaar van zijn kennismaking met Francken, distantieerde hij zich begin mei, kort na de stichting van het Vlaamsch-Belgisch Verbond van dit uitgesproken anti-activistisch initiatief.

Zonder een partijprogramma aan te kleven of welomlijnde politieke standpunten te verdedigen belijdt hij zijn liefde voor zijn land: ‘Ik heb mijn Vlaanderen lief met een blakende, sentimentele liefde en als ik weer den vrijen vlaamschen grond mag onder mijne voeten voelen, dan zijn al mijn wenschen vervuld’, schrijft hij aan Fritz Francken op 20 september 1917.

Francken hekelt eveneens geregeld de activisten, maar dan vanuit zijn sympathie voor de eisen van de Frontbeweging. Wanneer hij zich na de oorlog, o.m. door zijn medewerking aan De Schelde, overtuigd flamingantisch ging opstellen, zal dit ongetwijfeld tot een mentale verwijdering en het wegdeemsteren van de contacten met Buysse hebben bijgedragen.

Bij deze publikatie stellen wij er prijs op de heer dr. jur. Willy Clijmans welgemeend te danken voor de toestemming die hij verleende om deze archivalia van zijn vader uit te geven.