Mariken van Nieumeghen

[p. 7]

Inleiding

‘Dit Mariken zal wel den meesten onzer lezeren onbekend zyn: ook toevallig vernamen wy iets van haer, en zy kwam ons belangryk, ten minsten zonderling genoeg voor, om haer niet in de vergetelheid begraven te laten’. Zo begon Prudens van Duyse in het Kunst- en Letter-Blad van 1840 een artikel dat voor het eerst meer aandacht voor de ‘Historie van Mariken van Nimweghen’ vroeg¹. Er is sedertdien veel veranderd. Vooral nadat P. Leendertz jr. het (nog steeds) unieke exemplaar van de oudst bekende druk van Willem Vorsterman (Antwerpen, omstr. 1515) in de toenmalige Hof- und Staatsbibliothek te München op het spoor was gekomen, er in 1904 door de firma Nijhoff een facsimile liet van uitgeven en de tekst ervan opnam in zijn Middelnederlandsche Dramatische Poëzie (Leiden, 1899-1907), hebben talrijke edities - nu gebaseerd op de post-incunabel² - en verschillende bewerkingen en toneelopvoeringen het laat-middeleeuwse verhaal van Mariken tot een der Nederlandse

1 Dit artikel is met een uitvoerig commentaar heruitgegeven door W. van Eeghem in ‘Cuique suum of Zuid-Nederlands aandeel in de wederontdekking van Mariken van Nieumeghen’ in Versl. & Meded. Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Lett. (verder: VMA) 1942, pp. 405-417.

2 Vóór Leendertz hadden in 1853 en 1854 resp. B^on Jul. de Saint-Genois te Gent en J. van Vloten te 's-Gravenhage een heruitgave naar de druk van 1615 bezorgd (hierna: S en Str; bij Van Vloten ook met de varianten van U). Van de vele edities na Leendertz herinneren we vooral aan die van J. Koopmans (Groningen 1917), W.H. Beuken (Zutphen 1931; 1972: derde, geheel herziene druk), C. Kruyskamp (Antwerpen 1954; 1978⁷), G. Knuvelder ('s-Hertogenbosch 1955; 1978¹⁵), L. Debaene (Zwolle 1965, Den Haag 1980⁵) en de facsimile-editie o.l.v. A.L. Verhofstede (Antwerpen 1950) met in de tweede druk (1951) een ‘Analytische bibliographie van Mariken van Nieumeghen’ door Rob. Roemans en G.W. Wolthuis (pp. xxxix-lxxv).

[p. 8]

‘klassieken’ gemaakt.³ Maar ook ‘in den vreemde’ bleef Mariken geen onbekende: verschillende vertalingen en bewerkingen openden haar een weg over taalgrenzen heen.⁴

Hoe is de belangstelling van een modern publiek voor dit laatmiddeleeuwse duivelverhaal te verklaren? Als Nederlandse klassieke tekst wordt ‘Mariken’ vaak in één adem met ‘Beatrijs’ genoemd. Als verhaal en als tekst hebben ze weinig gemeen, maar wel trekt in beide verhalen een mooie, jonge vrouw met haar ‘verleider’ op. Dit archetypische gegeven met al het bekoorlijke dat het ‘Ewig-weibliche’ aan ridderlijk-erotische gevoeligheden oproept, maakte wel voor een belangrijk deel de charme van beide legenden uit. Dit ‘bekoorlijkheidsaspect’ mist ‘Theophilus’ bijvoorbeeld, een verhaal dat als duivellegende nochtans veel meer aan ‘Mariken’ verwant is. Ook als tekst zijn Beatrijs en Mariken erg verschillend. Zo steekt de Beatrijs, sober verteld, lyrisch verfijnd en altijd kies en hoofs in zijn bewoordingen, ‘gotisch’ -

3 De eerste ‘opvoering’ was een stomme vertoning op twee praalwagens in de stoet ‘der Intrede van het Landjuweel van 1561’ te Antwerpen in 1892. De eerste échte vertoning had plaats te Rotterdam in 1908. Voor deze en andere vroege toneelopvoeringen (tot 1941) zie men Van Eeghem, ‘Cuique suum...’, p. 437, nr. 37 e.v. Als bewerkingen noemen we de novelle van Lode Baekelmans (1901-2), de opera van Rafaël Verhulst en Franz Uyttenhove (1925), de lyrische bewerking van Martien Beversluis (1928), het zangspel van Jac. Jansen (1943), de bewerkingen van Leo Hens (1934) en Bert Decorte (1975), het spel Masscheroen van Hugo Claus (1967) en de film van Jos Stelling (1974: hierover o.m. H. Pleij, ‘“Wat zien ik” in de middeleeuwen!’ in De Gids 1975, pp. 129-132).

4 Daar is eerst en vooral de Engelse uitgave van Van Doesborch: zie hierna (D). Een versie in het Latijn werd door Hadrianus Lyraeus opgenomen in zijn Trisagion Marianum (1648) vanwaar deze terechtkwam in het Italiaanse werk Sabati del Giesù di Roma... van P. Joannes Rho (Rome 1655), daarna in de Marianischer Gnaden- und Wunderschatz (Augsburg 1737) en tenslotte in de (weer Italiaanse) Glorie di Maria van de H. Alfonsus de Liguori (1750): zie G.W. Wolthuis, Duivelskunsten en sprookjesgestalten, Amsterdam 1952, pp. 21-51. Later maakte Luise von Plönnies van Mariken in een lang Duits gedicht een vrouwelijke Faust (1853). In 1923 voltooide Eugen d'Albert op het libretto van de Oostenrijkse dichter Herbert Alberti de opera ‘Mareike von Nymwegen’ (hierover: S.J. Lenselink in Levende Talen 1942, pp. 33-40). We noemen verder nog vertalingen in het Duits (F.M. Huebner, 1918; Wolfgang Cordan, 1950), het Engels (H. Morgan Ayres, 1924; E. Colledge, 1965), het Frans (Prosper Thuysbaert, 1929), het Noors (H.H. Holm, 1975) en een radiobewerking in het Afrikaans (Alewyn Lee). Zie vooral Wolthuis, Duivelskunsten, pp. 83-101.

[p. 9]

zuiver af tegen de ‘Bourgondische’ historie van Mariken van Nieumeghen die in een vlugge opeenvolging van felle en kleurrijke taferelen, volks van taal of met retorische zwier, het gebeuren theatraal dramatiseert. Juist deze dramatische levendigheid en dynamiek maakten M.v.N., in tegenstelling tot zo vele andere rederijkersteksten, zeer geschikt voor het moderne toneel. Tegelijk is echter het toneel-aspect ook één der centrale discussiepunten van de M.v.N.-studie. Het zou wel eens kunnen zijn dat deze oude tekst zijn uitzonderlijke geschiktheid voor het moderne toneel te danken heeft aan het feit dat hij oorspronkelijk juist niet als toneeltekst is bedoeld. Vooral rond deze problematiek is de hier volgende Inleiding geschreven.