Madoc. Jaargang 2008

[p. 195]

Erwin Mantingh
Plunko, anti-held in een boze Andere Wereld
Middeleeuwenbeeldvervorming in de lachspiegel van Drs. P¹

De Engelstalige wereld heeft een rijke en bekende traditie op het gebied van de historische humor. De ‘historische’ films van Monty Python en de Blackadderseries van Rowan Atkinson vormen daarvan de voorhoede, waarin de Middeleeuwen ook goed zijn vertegenwoordigd. Maar wat valt er in het Nederlandse taalgebied op dit vlak te beleven? Erwin Mantingh belicht bij wijze van Laaglandse terreinverkenning de Middeleeuwenhumor van Drs. P.

Alleen al om verhalen, liederen en toneelstukken moet er in de Lage Landen van de (late) Middeleeuwen heel wat geglimlacht, gegrinnikt, gelachen, geproest, gegierd, geschaterd en gebruld zijn. Boerden, sotternieën, drink- en spotliederen, fabels, de satire van de dierenepiek, vastelavondteksten over de omgekeerde wereld, rederijkerskluchten - het zijn op schrift gestelde representanten van een cultuur waarin het komische een grote rol speelde.² Ook in de zestiende en zeventiende eeuw staat de bewoner van de Nederlanden nog bekend om zijn vrolijkheid en goedlachsheid. De schilderijen van Pieter Bruegel en Jan Steen liegen niet. Maar wonderlijk genoeg schijnt het ‘literaire’ gelach in de achttiende, negentiende en een goed deel van de twintigste eeuw goeddeels verstomd te zijn, of althans zijn uitbundigheid te hebben verloren. Onze landgenoten stonden eeuwenlang internationaal bekend als humorloos.³ Humor is echter al weer geruime tijd terug van weggeweest. En hoe! Er valt nauwelijks meer aan te ontkomen. Cabaretiers en komieken zijn niet meer weg te denken uit de Nederlandse theaters en van de Nederlandse tv.⁴ Dankzij de opkomst van infotainment wordt op tv te pas en te onpas een cabaretier als side kick opgevoerd. Hoe verschrikkelijk de natuurramp of terreuraanslag ook is, binnen een etmaal is hij verwerkt tot cartoon in de krant of tot grap in de voorstelling van een alerte cabaretier. Reclames gebruiken de lach om van de kijker een koper te maken. Om alles kan - of moet? - overal en altijd gelachen worden.

Vallen er tussen deze alomtegenwoordige vrolijkheid nog ergens middeleeuwse geluiden op te vangen? Vormen, met andere woorden, de Middeleeuwen ook een bron van vermaak? En zo ja, wat valt er dan te lachen? En wat zegt die humor over de ma-

1 In de aanloop naar dit artikel heb ik geprofiteerd van suggesties en verwijzingen van mensen uit mijn omgeving met wie ik over historische humor heb gesproken, waarvoor dank, in het bijzonder aan Remke Sierevelt voor haar commentaar op een eerste versie.

2 Over humor in de Middelnederlandse literatuur is de laatste jaren kwistig gepubliceerd: ik denk o.a. aan publicaties van Herman Pleij, Ludo Jongen, Fred Lodder, Femke Kramer en de afscheidsbundel: Ton van Strien & Roel Zemel (red.), ‘Daer omme lachen die liede’. Opstellen over humor in literatuur en taal voor Fred de Bree (Amsterdam 2005).

3 Rudolf Dekker, Lachen in de Gouden Eeuw. Een geschiedenis van de Nederlandse humor (Amsterdam 1997) 13-15 over de ‘verdwenen vrolijkheid’; vgl. voor een andere visie: Johan Verberckmoes, Schertsen, schimpen en schateren. Geschiedenis van het lachen in de Zuidelijke Nederlanden, zestiende en zeventiende eeuw (Nijmegen 1998).

4 Dekker (noot 3) 24-25 en 159-164.

[p. 196]

Afb. 1 Het affiche en de wervende tekst (van de ommezijde) voor de voorstellingen van Middelpracht en eeuwse praal in theater Frascati te Amsterdam (naar een exemplaar van het Theater Instituut Nederland, Amsterdam).

[p. 197]

kers en hun publiek? Dit zijn veelomvattende vragen die bij mijn weten nog niet of nauwelijks zijn geëxploreerd. Zoals bekend is met de ‘uitvinding’ van de Middeleeuwen het dedain voor deze ‘tussentijd’ geboren. Vooral de humanisten hebben in de Renaissance middeleeuwers bespot om hun goedgelovigheid, boersheid, liederlijkheid, achterlijkheid en wat al niet meer, een beeld dat later is doorgedrongen buiten die intellectuele kringen en taai is gebleken. En daarna?

Om de gedachten te bepalen: ik versta onder Middeleeuwenhumor alleen die komische uitingen waarin dit tijdvak of een deel ervan het doelwit is van scherts.⁵ Bij een eerste, vluchtige verkenning van dit terrein bleek de oogst mij in ons taalgebied tamelijk mager. Buiten wat hierna ter sprake komt, heb ik niet zo heel erg veel aangetroffen: een paar voorbeelden in de literatuur, een aantal middeleeuwse mystificaties, een enkele film en reclame, enkele strips en in de sfeer van kinderboeken nog wel het een en ander.⁶

Maar het is mij nu niet te doen om een inventarisatie, ik beperk mij tot enkele staaltjes van Middeleeuwenhumor in werk van Drs. P. Deze plezierdichter is inmiddels bejaard en, als het om optreden gaat, bedaard. Maar zijn teksten en liederen zijn nog springlevend en werken bij lezing en beluistering onverminderd op de lachspieren. Hoe is hij omgesprongen met ons middeleeuwse erfgoed en welk beeld van de Middeleeuwen levert dit op?

Middelpracht en eeuwse praal

Dit is een tijd van boos gerucht
Van duivelswerk en grove klucht
Van zwarte pest en rode sneeuw
Kortom, dit is een middeleeuw

Aan het woord is Plunko de minstreel die hier 's Levens Felheid samenbalt in vier jambische versregels. Het is de eerste strofe van ‘Keplinkepling’, het bekendste van de in totaal negentien Middeleeuwenliederen uit het eigenzinnige oeuvre van Heinz Polzer (1919), beter bekend als Drs. P.⁷

De jaren zeventig waren de hoogtijdagen van dit zonderlinge, zingende heerschap. Dankzij een reeks LP's, televisieprogramma's en heuse hits was Drs. P een landelijke bekendheid geworden. Onvergetelijk is bijvoorbeeld zijn vertolking van de ‘Dodenrit’ in AVRO's Toppop. In een tv-optreden anno 1974 huppelde de zanger, gekleed in grijs kostuum en getooid met malle bontmuts, ietwat schutterig rond vóór de decorstukken waar normaal het showballet van Penny de Jager furore maakte. Het waren de uitgekiende tekst en muziek die een klassieker hebben gemaakt van dit hilarische liedmet-slechte-afloop, over een gezin dat gezeten in een troika, luidkeels zingend uit de liedbundel, over de Siberische sneeuwvlakte snelt, op de hielen gezeten door een meute hongerige wolven.

Aanzienlijk minder bekend is Middelpracht en eeuwse praal uit datzelfde jaar. Dit historisch muziekdrama ging in Gent in première en zou in 1975 een korte tournee door Nederland maken. De dialogen waren geschreven door Ivo de Wijs, liederen en muziek stonden op naam van Drs. P. Een jaar later verscheen een boekje met alleen de liedteksten van het ‘drama’, voorzien van korte toelichtingen en verbindende teksten door Drs. P.⁸ Niets wijst erop dat het stuk en het boekje indertijd als zodanig doorslaande successen waren: de theaterrecensent van de Volkskrant spreekt in navolging van het af-

5 Buiten dit bestek valt dus de ‘reanimatie’ van middeleeuwse humor in de vorm van uitgaven en vertalingen van teksten, en op- en uitvoeringen van toneel en muziek.

6 Van een systematische speurtocht is allerminst sprake geweest. Die zou ongetwijfeld meer opleveren. Elders hoop ik op het onderwerp Middeleeuwenhumor terug te komen waarbij in ieder geval ‘Kiekerjan’ van Hans Teeuwen aan bod zal komen.

7 Zie over leven en werk van H.H. Polzer: Patrick Hanenberg, Wij maken van ons huis geen abattoir. Een aanvullend dossier van Drs. P (Amsterdam 1991); Rob Zuiker, ‘H.H. Polzer’, in: Kritisch literair lexicon 49 (mei 1993) 1-11 (met bibliografie) en Cees van der Pluijm, ‘Gestrengheid in normen en vormen. De poëzie van Drs. P’, Ons Erfdeel 36 (1993) 256-268.

8 Het stuk ging op 28 mei 1974 in theater Arca te Gent in première, aldus het colofon van het tekstboekje: Drs. P, Middelpracht en Eeuwse Praal (Amsterdam 1975; uitgegeven door Peter Loeb; 40 ongenummerde bladzijden in oblongformaat; grafische verzorging Gerard Unger; gedrukt in een oplage van 2000 exemplaren; ISBN 9062130038).

[p. 198]

fiche weliswaar van ‘... een verbijsterend schouwspel’ maar voegt er fijntjes aan toe dat het ‘... wel wat strakker geregisseerd had mogen worden’.⁹ Van latere opvoeringen of een herdruk is mij niets bekend - evenmin tijdens de Middeleeuwenmanie van de jaren '80. Wel is ongeveer de helft van deze liedjes opgenomen in Tante Constance en Tante Mathilde, de ‘definitieve bloemlezing van Drs. P-liedteksten’ uit 1999.¹⁰ ‘Keplinkepling’ was al eerder als enige Middeleeuwenlied uitverkoren voor de dubbel-cd Drs. P compilé sur cd (1991).¹¹ Hoewel deze historische excursie binnen het oeuvre van de doctorandus dus geen al te grote weerklank lijkt te hebben gehad, is het toch een boeiende en komische onderneming geweest, zo blijkt voor wie Middelpracht en eeuwse praal ter hand neemt. Vele teksten toveren, bij mij tenminste, een glimlach op het gezicht - het zou me niet verbazen als ik zelfs aan deze leesversie meer plezier beleef dan bij de originele toneeluitvoering het geval geweest zou zijn. Ik zal vooral ingaan op het al genoemde minstreelslied dat als pars pro toto kan dienen. Maar ter inleiding eerst een paar opmerkingen over het ‘leesdrama’ als geheel.

Het boekje opent met de tekst van een kort koorgezang; ik geef ook het aansluitende ‘technische’ commentaar weer dat de schrijver in het boekje aan de liederen heeft toegevoegd:

Middeleeuwenlied
Episch, gotisch, feodaal
Boekdrukkunst en wagenspelen
Haringkaken, vierendelen
Vedelaar en valkenier
Heksenzalf en gildebier
Edelvrouwen, bedelorden
Fulpen wambuis, tinnen borden
Middelpracht en eeuwse praal

Een koorgezang. Het rijmschema is wat ongewoon, t.w. abbccdda, waarin b en d vrouwelijke rijmen zijn. Een en ander geeft iets plechtigs aan het lied, wat muzikaal wordt ondersteund: de melodie (in mineur en a-symmetrisch) krijgt bij haast iedere lettergreep een apart accoord. Het lijkt wel Dies Irae of zoiets.

De opsomming van middeleeuwse faits divers is komisch doordat zij hier in één verband worden geplaatst én worden overgoten met een saus van ironie: welke pracht en praal schuilen er bijvoorbeeld in het haringkaken en vierendelen? En dan is er natuurlijk de taal: sfeerbepalende archaïsmen als ‘vedelaar’ en ‘fulpen wambuis’, de nonsensicale verhaspeling van middeleeuwse pracht en praal, alles strak in het metrisch gelid van de trochee. De in het boekje toegevoegde toelichting gaat - hier als elders - in op de technische aspecten van de versificatie en de melodie en ook hier ligt de ironie op de loer: wellicht is het mijn gebrek aan muzikale kennis waardoor ik moet glimlachen om ‘a-symmetrische melodie’, maar de verbazing in het laatste zinnetje verhult dat de commentator zelf verantwoordelijk is voor de gelijkenis met het genoemde kerkgezang uit de dodenmis... Ongeëvenaard in zijn soort en treffend voor de tijd van publicatie is de opmerking bij een ander lied: ‘Een tekst met binnenrijm is zoiets als LSD met vruchtensmaak: men krijgt een onverwachte bonus’.

9 Ruud Gortzak besluit zijn bespreking ‘Drs. P schrijft jongensverhaal over baljuwen’ in de Volkskrant (9-1-1975) met de woorden: ‘... je moet er wel voor in de stemming zijn. Het publiek in het LAK-theater te Leiden was dat gisteravond.’ Het is de enige recensie van het toneelstuk die ik aantrof in het Theater Instituut Nederland (Amsterdam), waar eveneens enige gegevens over de Nederlandse tournee van het Arca-Theater uit Gent zijn te vinden.

10 Drs. P, Tante Constance en Tante Mathilde. Liedteksten van Drs. P. Verzameld door Ivo de Wijs (Amsterdam 1999; Pluche. Bibliotheek van Nederlandse chansons en cabaretliederen). De tekstbezorger schrijft in de ‘Verantwoording’ op p. 349: ‘Uit Middelpracht en eeuwse praal werden slechts de teksten gebundeld die zich zonder kennis van de ingewikkelde dramatische handeling laten genieten.’

11 Voor het eerst door Drs. P uitgebracht in 1975 (op de LP Een flitsende soiree met Drs. P); het enige andere lied uit Middelpracht en eeuwse praal dat Drs. P zelf heeft uitgevoerd op een geluidsdrager is ‘Het kelderlied’.

[p. 199]

Afb. 2 Fulco de Minstreel tweemaal afgebeeld op het stofomslag van de 8e druk uit 1951. Illustratie van Rie Reinderhoff. Uit: Wonderland. De wereld van het kinderboek (Zwolle/Den Haag 2002) 76.

Met het korte ‘Middeleeuwenlied’ is de toon van het drama gezet. In zes ‘bedrijven’ trekt een bonte stoet ‘middeleeuwers’ op het toneel voorbij: (o.a.) een ter dood veroordeelde baljuw, een tirannieke hertog, een beul en zijn knecht, minstreel Plunko, een wantrouwige waard, een marskramer, een hopman, een waarzegster, een heks, alchemist Spiritox en diens leverancier van handen van gehangenen: Huivert de handenman, een kloostervol monniken, een nar, een kroniekschrijver, een sneltekenaar... Het ‘circus Jeroen Bosch’ is er niets bij! De handeling voert ons daarbij onder andere langs een stedelijke marktplaats met schavot, door het woud, naar binnen in herberg De Vergulde Laars en in een goedgevulde kloosterkelder waar het bier rijkelijk vloeit. Archaïsche titels van de bedrijven, als ‘Schaarste en gemor’ en ‘Geestkracht en stoutmoed’, maken het geheel af. We zijn hier te gast in de opwindende Andere Wereld van de Middeleeuwen, waar extreme omstandigheden en onbeheersbare krachten het dagelijks leven zouden hebben bepaald. Ik sluit hier aan bij een typering van Herman Pleij, die in 1985, in een mooi artikel over de Middeleeuwen als ‘passe-partout-tijdperk’, ervoor waarschuwde dat we ons niet moeten laten misleiden door de eenzijdige beeldvorming van een middeleeuws rariteiten- en griezelkabinet.¹²

12 Herman Pleij, ‘Leve de middeleeuwen? Over de exploitatie van een passe-partout-tijdperk’, Bzzlletin 124 (1985) 3-6 en 68; met name p. 3-4. Pleij heeft het daar over de belangstelling voor deze exotische kanten van de Middeleeuwen in recente historische studies. Ook Jozef Janssens rekent in De middeleeuwen zijn anders. Cultuur en literatuur van de 12^de tot de 15^de eeuw (Leuven 1993) 33-75 mooi af met een reeks ‘slogans en clichés’ die het Middeleeuwenbeeld bepalen.

Plunko de minstreel

Onze gastheer in de wondere wereld van Middelpracht en eeuwse praal is Plunko. Voor de minstreel is een dragende rol weggelegd als vertolker van vijf verbindende liederen: hij zingt de ‘Minstreelsliederen’ A, B en C ter overbrugging van scènewisselingen en brengt een jolig ‘Gezelligheidslied’ ten gehore als ‘pauze-finalenummer’. Na de pauze zingt hij als geheugensteuntje het ‘Samenvattingslied’ - daarbuiten doet hij niets: hij speelt geen rol in de actie van het stuk. Plunko krijgt in de begeleidende liedcommentaren enkele

[p. 200]

malen lof toegezwaaid van zijn eigen schepper vanwege zijn bondigheid. Bovendien wordt de actualiteit van deze minstreel geroemd: ‘Plunko onderscheidt zich van zijn collega's, doordat hij niet met oncontroleerbare sagen aankomt, maar actueel nieuws brengt’! Verrassend genoeg komt ‘Keplinkepling’ als zodanig niet voor in Middelpracht en eeuwse praal. Het lied dat bekend is geworden in de uitvoering van Drs. P, blijkt te zijn samengesteld uit de drie genoemde minstreelsliederen, waarbij een aantal strofen is geofferd.

Drs. P heeft een voorliefde voor parodieën en daarvan getuigt ook dit minstreelslied.¹³ Hoe heeft hij de Middeleeuwen gemanipuleerd in ‘Keplinkepling’? Allereerst worden de minstreel en zijn lied zelf niet al te serieus genomen. De naam van onze bard is een duidelijke verwijzing naar Fulco de Minstreel uit het gelijknamige historische jeugdboek uit 1892. Dat spannende en beeldend geschreven boek van C. Joh. Kieviet is voor de generatie van Drs. P Middeleeuwen-beeldbepalend geweest.¹⁴ Maar Plunko klinkt en is wel een stuk onbenulliger dan Fulco, de dappere held uit een jongensboek die aan zijn onverschrokken optreden de ridderslag overhoudt. De naam Plunko zinspeelt op het tokkelen, het plukken aan de snaren van een luit. Deze elementaire vorm van instrumentale begeleiding wordt nog genadelozer geridiculiseerd in het herhaalde geplingeling en geplongelong uit Plunko's refrein. Dat hij zijn verzen zingt met ‘welbesnaarde tong’ doet zijn naam eer aan.

‘Keplinkepling’ vertelt één grol per strofe, waarbij onbekommerd kriskras wordt rondgesprongen door duizend jaar West-Europese geschiedenis, wat in zekere zin vergelijkbaar is met het sprunghafte karakter van de middeleeuwse ballade. Na het met felle kleuren geschilderde openingscliché van de Dark Ages bespeelt Drs. P verschillende komische registers, terwijl de wreedheden niet van de lucht zijn: woordspelingen (de Hunnen en de onzen, de heen-en-weerwolf alias veerman), anachronismen (in Rotterdam binnenvallende Noormannen, Jeanne d'Arc die om een vuurtje wordt gevraagd), neologisme (kuisheidsgordelroos¹⁵), archaïsme (bijlo) en absurdisme (de gevierendeelde Florentijn die met zichzelf kwartet). Mooi gevonden is ook de typering van de rondreizende minstreel als een orale krant. In de uitvoering wint dit minstreelslied nog aan glans door het rijm en jambisch metrum, het hoge tempo en de onvaste stem van de zingende doctorandus. Haaks op de meedogenloze middeleeuwse inhoud en sfeer staan de muziek en het arrangement: het is een vrolijk, vlot nummertje uitgevoerd door een dixielandorkestje (of zoiets) met schetterende trompet, hoewel op de achtergrond doorlopend snarengetokkel waarneembaar is. Door de afwisseling in het luitspel in het herhaalde slotrefrein valt de verleden tijd ‘vandaar dat ik mijn verzen zong’ precies op zijn plek, maar stevenen we onherroepelijk af op onzin in de slotregel: ‘met welbesnaarde ting’. De parodie is af.

Dit is een tijd van boos gerucht
Van duivelswerk en grove klucht
Van zwarte pest en rode sneeuw
Kortom, dit is een middeleeuw

Mijn naam is Plunko, welbekend
En met mijn tokkelinstrument
Reis ik als minstreel door het land
Bij wijze van orale krant
Ons werelddeel beleeft vandaag
Naar ik verneem, een Hunnenplaag
De onzen stellen zich teweer
De Hunnen winnen keer op keer

Keplinkeplinkeplinkepling

Vandaar dat ik mijn verzen zing

Keplonkeplonkeplonkeplong

Met welbesnaarde tong

13 Zuiker (noot 7) 8.

14 Over Fulco de Minstreel: Harry Bekkering, ‘Onvoltooid verleden tijd - Het historische jeugdboek’, in: Harry Bekkering e.a. (red.), De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de Middeleeuwen tot heden (Amsterdam 1989) 294-318 (met name 297-304). Ook digitaal te raadplegen via www.dbnl.nl, waar eveneens de integrale tekst van Fulco de Minstreel te vinden is.

15 Dat Drs. P over een kuisheidsgordel rept, terwijl dit voorwerp in de Middeleeuwen niet heeft bestaan, zoals ik nog maar sinds kort weet, onderstreept eens te meer zijn zucht naar het exotische in de Middeleeuwen, zelfs op het erotische vlak - hij bevindt zich in het goede gezelschap van Woody Allen. Zie Martine Meuwese, ‘De kuisheidsgordel: mythe of metafoor?’, Madoc. Tijdschrift over de Middeleeuwen 22 (2008) 22-32.

[p. 201]

 

De winter kan hier ijzig zijn

 

Ik ga dan dikwijls naar het plein

 

Waar ik mij koester in de gloed

 

Die ketters branden reuze goed

 

 

 

Een edelvrouw had zich ontkleed

 

En vroeg de arts waaraan zij leed

 

Hij keek en sprak meedogenloos:

 

‘Bijlo, aan kuisheidsgordelroos’

 

 

 

Er is al vaak in Rotterdam

 

Gesidderd als de Noorman kwam

 

Hij is ontuchtig, wreed en slecht

 

En men verstaat niet wat hij zegt

 

 

 

Keplinkeplinkeplinkepling enz.

 

 

 

Een Florentijn had kaartgespeeld

 

En is daarom gevierendeeld

 

Maar dat bedierf toch niet de pret

 

Hij speelt nu met zichzelf kwartet

 

Er is te Kortrijk, naar men zegt

 

Een heen-en-weerwolf neergelegd

 

In 't daaglijks leven moet dit beest

 

Een veerpontschipper zijn geweest

 

 

 

Ik was een dagje in Rouaan

 

En trof zowaar Jeanne d'Arc daar aan

 

Die zich niet erg beleefd gedroeg

 

Toen ik haar om een vuurtje vroeg

 

 

 

Keplinkeplinkeplinkepling enz.

 

 

 

Keplinkeplinkeplonkeplong

 

Vandaar dat ik mijn verzen zong

 

Keplonkelonkeplinkepling

 

Met welbesnaarde ting

De Middeleeuwen van Drs. P

Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat Drs. P zich tot op zekere hoogte heeft vereenzelvigd met Plunko, de buitenstaander-bard die dichtend en zingend, als orale krant, getuige is van een ander, wreed en merkwaardig tijdsgewricht. De romantische hang naar verre streken en andere tijden is de plezierdichter niet vreemd, al is een emotionele band met zijn onderwerp geen voorwaarde: hij bezong onder andere stelselmatig lichaamsdelen, leestekens, groente en fruit. De Middeleeuwen vormen een dankbaar vehikel voor de beschrijving van wreedheden, een van zijn favoriete motieven, en in mindere mate, ook voor de erotiek: naast de edelvrouw met kuisheidsgordelroos komt in het drama één bisschop met pornoblad voorbij en een heel klooster met monniken die zich eens in de vier jaar, op schrikkeldag, van de Heilige Vader Papyrus de Tweede te buiten mogen gaan. Dit om uitwassen te bestrijden - let op de binnenrijmen die in dit ‘Kloosterlied’ over elkaar buitelen:

‘... Maar zie nu toch hier es,’ verzuchtte Papyrus, ‘het kwalijke virus van den Tempelier
Het klooster, men proost er, men bloost er niet eens. Iedereen minnekoost er met Oosterse zwier
Al bouwen ze gotisch, ze zijn zo chaotisch exotisch, vooral op erotisch gebied...
Kanunniken gun ik een kans om te frunniken. Broeders zijn loeders, die gun ik het niet...’¹⁶

Door deze en dergelijke nonsensicale, virtuoze taalgrappen en het kolderieke handelingsverloop doet Middelpracht en eeuwse praal mij, met alle verschillen, sterk denken aan de historische absurde humor in Monty Pythonfilms als The Holy Grail (1975) en The Life of Brian (1979) en in de serie Blackadder met Rowan Atkinson (1983-1989). Maar, ere wie ere toekomt, Drs. P was eerder.

Vanzelfsprekend zal niet iedereen evenveel plezier beleven aan de ‘historische hu-

16 Regel 5-8 van het 16-regelige ‘Kloosterlied’; ook in: Drs. P, Tante Constance en Tante Mathilde (noot 10) 167-168.

[p. 202]

mor’ van Middelpracht en eeuwse praal. Dat is vooral een kwestie van smaak. Aan kwaliteit schort het niet. Ivo de Wijs heeft gelijk als hij schrijft: ‘De historische kennis van Drs. P. is verbluffend - en aanwijsbaar. Moeiteloos schiep hij teksten boordevol middeleeuwse reminiscenties (...)’.¹⁷ Dat blijkt eens te meer als ik zijn andere humoristische Middeleeuwenwerk erbij betrek, dat ik pas op het spoor kwam toen ik met dit essay bezig was. Zijn lange, verhalende gedichten ‘Rutger de kruisridder’, ‘Ridderverhaal’ en het aan Vergilius in de mond gelegde relaas over de ‘reis met Dante door de Hel’: ze zijn alle zeer onderhoudend en geestig. Ze zouden meer dan voldoende stof bieden voor een afzonderlijk artikel, een afstudeerscriptie of wat dies meer zij. Tot mijn aangename verrassing blijken de Middeleeuwen een terugkerend thema te vormen binnen het werk van H.H. Polzer.¹⁸

Wie zich stoort aan zijn eendimensionale voorstelling van de geschiedenis, mist de humor. Zoals het voor een bioloog geen zin heeft de dierenwereld in fabels te toetsen aan de natuur, is het hier onzinnig het komische beeld van de Middeleeuwen te beproeven op zijn historische merites. De portrettering van de minstreel als anti-held in een boze Andere Wereld is onderdeel van een bekende humoristische strategie: vertekening of, in sterkere mate, omkering. De parodie transformeert de middeleeuwse superheld op perkament tot anti-held op papier.¹⁹ Ziedaar Plunko. De portrettering van de minstreel als lachwekkende loser is slechts één wapen uit het hele arsenaal aan taalgrappen en grollen dat Drs. P inzet.

17 ‘Verantwoording’ in: Drs. P, Tante Constance en Tante Mathilde (noot 10) 347.

18 ‘Rutger de Kruisridder’, ‘Ridderverhaal’ en enkele korte Middeleeuwengedichten staan in: Drs. P, Toenemend feestgedruis. De beste gedichten van Drs. P. Samenstelling Cees van der Pluijm (Amsterdam 2004). En: Publius Vergilius Maro, Mijn reis met Dante door de Hel. Vert. Drs. P. Ill. S. Botticelli (Amsterdam 2003). In deze navertelling is het perspectief omgedraaid(!): Vergilius is de ik-verteller die op Dante stuit; gedicht in onzinen (elfregelige strofen met een door Drs. P zelf ontwikkeld rijmschema).

19 Vgl. de titel van het enthousiasmerende boek van Jef Janssens & Veerle Uyttersprot: Superhelden op perkament. Middeleeuwse ridderromans in Europa (Leuven 2005).

De geletterde lach

De ware Viking gordde nooit zijn slagzwaard aan de heup
Dan na het eten van een portie knäckebröd met ströp

Historische humor treft slechts doel als er bij het publiek enige kennis van zaken aanwezig is. Wie geen flauw benul heeft van de Middeleeuwen kan deze Vikinggrap vermoedelijk toch wel plaatsen, maar zal zich beslist niet om ‘Keplinkepling’ kunnen verkneukelen.²⁰ Historische humor gedijt alleen als de periode die wordt bespot, wordt gekend. Overleeft die geletterde lach in de eenentwintigste eeuw of gaat hij ten onder in de hedendaagse humorgolf?

Als het om de kennis van het tijdperk gaat, zijn de Middeleeuwen aan het onderwijs overgeleverd. Het is daarom een verheugende ontwikkeling dat er op school de laatste jaren weer meer aandacht is voor algemene kennis van de geschiedenis. Op dit moment woedt er in Nederland onder historici en andere betrokkenen een discussie over de vraag wat daarbij het richtsnoer zou moeten zijn: de tien tijdvakken van de commissie-De Rooij of (ook) de canon van de commissie-Van Oostrom. Deze concepten zijn lastig met elkaar te verenigen omdat ze, vreemd genoeg, los van elkaar ontwikkeld zijn.²¹

Hoe deze schoolstrijd ook afloopt, het zou zonde zijn als Fokke & Sukke eraan ten prooi zouden vallen. Het lot van dit duo is immers nauw verbonden met de invoering van de historische canon en de twee gevleugelde schepseltjes zijn momenteel de onbetwiste kampioenen in het historische-humorgenre. Digitale cartoons van Fokke ende Sukke verluchten de Middelnederlandse literatuur op de site literatuurgeschiedenis.nl en de ‘historische canon van Fokke & Sukke’ is zowel in boekvorm als digitaal (entoen.nu) te bewonderen.²² Humor is dan ook een beproefd middel om leerlingen bij de geschiedenisles te houden. De kwaliteit van deze humor laat echter soms wel te wen-

20 Het Vikinggedichtje staat in het deel ‘Stukjes geschiedenis’, in: Drs. P, Toenemend feestgedruis (noot 18) 162.

21 Zie (op www.ivgd.nl) de verontruste brief aan de leden van Tweede Kamer over de ‘Verplichte invoering van de “Canon van Nederland”’, d.d. 30 oktober 2008, ondertekend door een twintigtal universitaire historici en vakdidactici. (Met dank aan Geert van Besouw.)

22 Over humor en literatuurgeschiedenis schreef ik ‘Fokke ende Sukke in een middeleeuws klooster’, in: Fokke & Sukke kunnen het niet alleen ([z. pl.] 2008) 32-33, en eerder: ‘Fokke, Sukke ende V4C. Lachend leren met digitale schoolplaten?’, Madoc. Tijdschrift over de Middeleeuwen 16 (2002) 213-220. Zie ook ‘Fokke & Sukke gaan Isings achterna’, het voorwoord van Frits van Oostrom, in: Reid, Geleijnse & Van Tol, De historische canon van Fokke & Sukke ([z. pl.] 2007) 3-4.

[p. 203]

sen over.²³ En binnen de context van het onderwijs is Plunko wellicht niet zo bruikbaar: een anti-held nodigt leerlingen nu eenmaal minder snel uit tot identificatie. In de klas past beter de underdogpositie van het grof gesnavelde tweetal Fokke en Sukke. Daarom is het te hopen dat zij nog lang mogen rondstruinen als twee balorige suppoosten in het virtuele museum van de vaderlandse geschiedenis. Dan valt er in de toekomst ook nog volop te lachen om de Middeleeuwen en om de ‘tijd van boos gerucht, van duivelswerk en grove klucht’ van Drs. P.

23 In de Waanzinnig-om-te-weten-reeks verscheen bijvoorbeeld: Terry Deary & Philip Reeve (ills.), Ruige ridders en kille kastelen (Alkmaar z.j.; vertaald uit het Engels door Gerard Kingma). Van eigen bodem is het stripboek: Thom Roep & Co Loerakker, Van nul tot nu. Deel 1: De vaderlandse geschiedenis tot 1648 (Heemstede 1985; eerste druk).