Madoc. Jaargang 2008

[p. 130]

[Nummer 3]

Sophie Oosterwijk
Geen plaats in de hemel?
Het lot van de Onnozele Kindertjes van Bethlehem

Het verhaal van de Bethlehemse Kindermoord is welbekend, ook al wordt het in slechts één van de vier evangelieboeken verteld. De door koning Herodes gelaste slachtpartij werd al in de vroegchristelijke kunst afgebeeld. Ook in het middeleeuwse toneel vormde het een ongetwijfeld vaak bloederig spektakel. Gelukkig was er voor de toeschouwers de troostrijke gedachte dat de heilige familie op tijd wist te ontsnappen met het Christuskind en dat de vermoorde kindertjes in de hemel beloond zouden worden voor hun martelaarschap. Hierover had Augustinus echter heel andere ideeën. Voor hem waren de kinderen van Bethlehem ongedoopt gestorven en dus voor eeuwig verdoemd. Sowieso was de hemel volgens vroege theologen geen plaats voor kinderen, gedoopt of ongedoopt: de hemel was uitsluitend voor volwassenen.

Het bijbelverhaal en de middeleeuwse tradities

Het verhaal van de Bethlehemse Kindermoord is slechts een korte episode in het evangelie van Matteüs. De drie wijzen (of koningen) uit het oosten vertellen aan Herodes over de geboorte van een nieuwe koning van de Joden, maar keren vervolgens niet terug om hem te zeggen waar hij dit kind kan vinden. Daarom besluit hij actie te nemen (Matteüs 2:16):

Toen Herodes begreep dat hij door de magiërs misleid was, werd hij verschrikkelijk kwaad, en afgaande op het tijdstip dat hij van de magiërs had gehoord, gaf hij opdracht om in Bethlehem en de wijde omgeving alle jongetjes van twee jaar en jonger om te brengen.

Met deze wandaad werd Herodes het schoolvoorbeeld van een wrede tiran, wiens snode plan jammerlijk mislukt. Het is de vraag of de Kindermoord werkelijk heeft plaatsgevonden, want zulk despotisch gedrag en de ontsnapping van één kind was al een oud thema. Een eerdere parallel is het bevel van de Egyptische farao om alle pasgebo-

[p. 131]

Afb. 1 De Bethlehemse Kindermoord, detail van een rechter zijpaneel van een vijfdelig ivoren diptiek, begin vijfde eeuw, Berlijn, Museum für Spätantike und Byzantinische Kunst. Uit: 799. Kunst und Kultur der Karolingerzeit Karl der Große und Papst Leo III. in Paderborn (Paderborn 1999) deel 2, cat. X.4.

ren joodse jongetjes te verdrinken, waarbij Mozes wordt gered. In de middeleeuwse theologie werd dit verhaal in Exodus 1 dan ook als een van de oudtestamentische prefiguraties van de Kindermoord beschouwd en als zodanig afgebeeld in de Bible Moralisée en de Biblia Pauperum.

Het korte relaas in Matteüs vereiste voor de middeleeuwers meer uitleg. Waarom liet Herodes bijvoorbeeld alle mannelijke kinderen van twee jaar en jonger doden, en niet alleen de pasgeboren jongetjes? Het probleem is dat alle kerkelijke feestdagen die betrekking hebben op de geboorte van Christus in een periode van zes weken vallen: de geboorte zelf op 25 december, het feest van de Onnozele Kinderen op 28 december, Driekoningen op 6 januari en tenslotte op 2 februari Maria Lichtmis, dat de rituele reiniging van Maria volgens Leviticus 12 gedenkt (Lucas 2:22-23). Uiteraard kon de Kindermoord niet voorafgaan aan het bezoek van de drie wijzen op 6 januari. Onder de verschillende middeleeuwse verklaringen is de uitleg in het apocriefe evangelie van pseudo-Matteüs dat de drie wijzen eerst de lange tocht naar het Heilige Land moesten maken, en daardoor niet al binnen twee weken na de geboorte van Christus in Bethlehem waren.¹ Volgens weer een andere traditie moest Herodes eerst naar Rome reizen om zich bij de keizer tegen een aanklacht van zijn twee verbannen zoons te verdedigen, waardoor hij pas na zijn terugkeer het bevel tot de Kindermoord kon geven.² De chronologische volgorde van de bijbelse gebeurtenissen was dus allesbehalve duidelijk. Dit was ook een probleem in de middeleeuwse liturgische en mysteriespelen, want kwam de Kindermoord nu voor of na Maria Lichtmis?

De Kindermoord was een bij uitstek geschikt dramatisch thema en middeleeuwse mysteriespelen geven zowel de wreedheid van de soldaten als de emoties van de Bethlehemse moeders levendig weer.³ Omdat Matteüs niet vertelt hoe de Bethlehemse Kindermoord werd voltrokken, lieten ook kunstenaars hun fantasie de vrije loop. De kindertjes worden in vroege voorstellingen vaak bij hun voeten gegrepen en met hun hoofden tegen de grond geslagen (afb. 1). In latere afbeeldingen worden ze meestal onthoofd of in stukken gehakt met zwaarden, doorboord met speren, of zelfs gespiesd (afb. 2). Volgens weer een andere traditie, die wellicht is terug te voeren naar een vijf-

1 M.R. James (red.), The Apocryphal New Testament (Oxford 1924) 74-75.

2 Variaties op deze traditie zijn terug te vinden in o.a. Jacobus de Voragines Legenda Aurea en Ranulf Higdens Polychronicon.

3 Zie bijvoorbeeld S. Oosterwijk, ‘“Long lullynge haue I lorn!”: the Massacre of the Innocents in word and image’, Medieval English Theatre, 25 (2006) 3-53.

[p. 132]

Afb. 2 De Bethlehemse Kindermoord, miniatuur op een los blad uit een rond 1200 geïllumineerde bijbel, Duits of Boheems, voorheen in de Hirsch-collectie. Uit: G. Swarzenski en Rosy Schilling (red.), Die illuminierten Handschriften und Einzelminituren des Mittelalters und der Renaissance in Frankfurter Besitz (Frankfurt 1929) pl. XI.

Afb. 3 Soldaten van Herodes verdrinken de Bethlehemse kindertjes in een put, afbeelding op een Frankisch benen kistje van ca 1100. Uit: R. Marth (red.), Glanz der Ewigkeit. Meisterwerke aus Elfenbein der Staatlichen Museen zu Berlin (Braunschweig 1999) cat. 27, afb. 4.

de-eeuwse hymne van Prudentius (auteur van de Psychomachia), werden de kindertjes verdronken in een put, zoals in een bijzondere voorstelling op een Frankisch kistje van been uit ca 1100 (afb. 3).⁴ Soms worden de kinderen in wikkels afgebeeld, maar meestal zijn ze naakt, wat niet alleen hun onschuld en kwetsbaarheid benadrukt maar ook soms expliciet laat zien dat het jongetjes zijn.

Overigens moeten de soldaten van Herodes hun handen vol gehad hebben aan deze moordpartij, want volgens middeleeuwse traditie werden er 144.000 Onnozele Kinder-

4 R. Marth (red.), Glanz der Ewigkeit. Meisterwerke aus Elfenbein der Staatlichen Museen zu Berlin, tentoonstellingscatalogus (Brunswijk 1999) cat. 27, met dank aan Peter Kerssemakers voor dit voorbeeld.

[p. 133]

Afb. 4 Veertiende-eeuwse reliekhouder met daarin het been van een van de Onnozele Kinderen, Katholische Pfarrgemeinde St. Johann-Baptist, Aachen-Burscheid. Uit: E.G. Grimme, Kirchschätze der ehemaligen Abteikirche St. Johann und der Pfarrkirche St. Michael in Aachen-Burtscheid (Aken 1996).

tjes gedood in Bethlehem. Overdrijving was de middeleeuwers niet vreemd, zoals ook blijkt uit de legende van St. Ursula en haar 11.000 metgezellinnen, maar nog groter was hun voorliefde voor symbolische nummers. Openbaring 7:3-4 noemt het getal 144.000 voor de dienaren van God die Gods zegel op hun voorhoofd dragen, en deze bijbeltekst zou bij middeleeuwers associaties hebben opgeroepen met de doop, waarbij kinderen met heilige olie een kruis op hun voorhoofd ontvangen.⁵ Dit aantal Onnozele Kinderen vinden we in veel middeleeuwse teksten, zoals het Franse Mystère de la Passion de Semur en het Middelengelse gedicht Cursor Mundi uit de veertiende eeuw, waarin het terecht een ‘mikel sum’ (groot aantal) wordt genoemd.⁶ Indien juist, zou het martelaarschap van zoveel onschuldige kinderen een extreem groot aantal heilige relieken opgeleverd hebben, maar dat vertelt ons niet hoe groot de verering werkelijk was.

5 In de middeleeuwse mis voor de Onnozele Kinderen, die opent met het officium van Psalm 8, wordt de tekst in Matteüs 2:1-18 vergeleken met Openbaring 14:1-5. Zie L. Réau, Iconographie de l'art chrétien (Parijs 1955-59) deel 2:2, 267.

6 Zie R. Morris (red.), Cursor Mundi (The cursor of the world): A Northumbrian poem of the XIVth century in four versions, two of them Midland, deel 2, Early English Texts Society, o.s. 59 (Londen 1875) regels 11577-11580 (British Library, Cotton MS. Vespasian A iii).

Relieken, verering en bijgeloof

Het lijkt er bij de verering van de Onnozele Kinderen op dat zelfs een middeleeuwse gelovige teveel van het goede kon hebben. Er zijn relatief weinig kerken aan hen gewijd en het aantal bekende relieken valt eerder in de tientallen dan in de duizenden. Zo moet een altaar in de basiliek van Sta. Maria Maggiore in Rome nog altijd de relieken van vijf Onnozele Kinderen bevatten, terwijl de katholieke kerkgemeente van Sint-Johannes-de-Doper in Aken-Burtscheid en het Schweizerisches Landesmuseum

[p. 134]

in Zürich ieder een middeleeuwse voetreliek bezitten (afb. 4).⁷ Ook zou de Franse koning Lodewijk XI (1423-1483) een compleet Onnozel Kind in een kristallen reliekhouder aan de kerk van Les Saints Innocents in Parijs geschonken hebben.⁸ Zulke relieken konden echter ook twijfels oproepen. Zo merkte Jacobus de Voragine in de Legenda Aurea op dat sommige relieken wel erg groot leken om toebehoord te hebben aan een tweejarige, maar dat de mensen in die tijd wellicht veel langer waren.⁹

Overigens had de verering van de Onnozele Kinderen door Lodewijk XI en zijn tijdgenoten naar moderne begrippen veel weg van bijgeloof. Al heel lang werd 28 december gezien als een ongeluksdag, maar in de vijftiende eeuw breidde dit bijgeloof zich uit tot het hele jaar: iedere weekdag die samenviel met de daaraan voorafgaande Onnozele-Kinderendag werd beschouwd als een kwade dag waarop men beter niet op reis kon gaan of een nieuwe taak ondernemen. Op 17 oktober 1476 moest René van Lotharingen een veldslag uitstellen, omdat zijn soldaten weigerden om op Onnozele-kinderendag te vechten.¹⁰ Vijftien jaar eerder had Edward IV in Engeland zijn geplande kroningsfestiviteiten op zondag 28 juni 1461 uitgesteld tot de volgende dag ‘for cause Childermesse day fal on the Sunday’ (omdat Onnozele-Kinderendag op zondag valt).¹¹

De vraag is waarom deze christelijke feestdag zoveel negatieve gevoelens opriep. Weliswaar was de Kindermoord een gruwelijke gebeurtenis, maar het had toch 144.000 martelaren opgeleverd die in de hemel de gelovigen tot steun konden zijn. Rond 1426 schreef John Audelay nog speciaal het Middelengelse gedicht In die sanctorum Innocencium, waarin hij zijn lezers opriep tot verering van deze feestdag, omdat de Bethlehemse kinderen immers in Christus' plaats gestorven en in hun eigen bloed gedoopt waren.¹² Hierin stipte Audelay evenwel het probleem aan waarmee Augustinus al eeuwen eerder geworsteld had, namelijk de vraag of de Onnozele Kinderen nu wel of niet als christenen beschouwd dienden te worden.

7 De Akense voetreliek dateert van de veertiende eeuw: zie H.W. van Os, De weg naar de hemel: reliekverering in de middeleeuwen (Baarn 2000) cat. 17. Een andere voetrelikwie van 1450 draagt de inscriptie ‘integer pes / de innocentibus / Sanctus columb/anus / dedit; osualdus fecit / hoc opus de / uoluntate / dey / 1450 iar’ (de hele voet van een van de Onnozele Kinderen; St. Columbanus heeft deze gegeven. Oswald heeft dit werk gemaakt met Gods wil in het jaar 1450): zie T. Husband met bijdragen van J. Chapuis, The Treasury of Basel Cathedral (New York 2001) cat. 44. Deze relikwie bevindt zich nu in het Schweizerisches Landesmuseum in Zürich.

8 Volgens G.-M. Leproux, ‘Le cimetière médiéval’, in M. Fleury en G.-M. Leproux (red.), Les Saints-Innocents (Parijs 1990) 39, werd er al eerder in de vijftiende eeuw melding gemaakt van een ‘Innocent entier’ in goud en zilver gevat. Een zeventiende-eeuwse bron noemt bovendien een reliekhouder in de vorm van een engel met in zijn armen een compleet been van een van de Onnozele Kinderen, inclusief vlees en bot.

9 Zie: Jacobus de Voragine, The Golden Legend. Readings on the Saints. Vert. William Granger Ryan. Princeton, 1993, deel. 1, 56.

10 Réau (noot 6) 269; J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen. Studie over levens- en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden (Groningen 1984) 151.

11 Brief van James Gresham aan John Paston op 21 juni 1461: zie Gairdner (red.), The Paston Letters, A.D. 1422-1509 (Londen/Exeter 1904) deel 3, 280, nr. 460 en noot 4. Volgens de Oxford English Dictionary leefde dit middeleeuwse bijgeloof nog lang door, want in 1745 beweerde de schrijver Jonathan Swift: ‘Friday and Childermas are two cross days in the week, and it is impossible to have good luck on either of them’.

12 E.K. Whiting (red.), The poems of John Audelay, Early English Texts Society, o.s. 184 (Londen 1931) nr. 36.

Het lot van kinderen

Middeleeuwse theologen onderscheidden drie types martelaar: martyres actu et voluntate (d.w.z. naar daad en wens, zoals Stefanus), martyres voluntate sine actu (naar wens maar zonder marteldood, zoals Johannes de Evangelist), en martyres actu sine voluntate (door ongewenste marteldood). De Onnozele Kinderen zouden behoren tot de laatste categorie, behalve dat ze ten tijde van hun dood niet christelijk maar joods waren. Audelays gedicht geeft aan welke oplossing theologen hiervoor hadden gevonden, en dit werd rond 1400 ook nog eens uitgelegd door de Engelse kanunnik John Mirk:

Thus thes Innocentes wern slayn wythout blame. Thay were also folowed yn hor same, that ys to say, yn hor owne blod. Thay wer not folowet yn no font, but yn schedyn[g] of hor blod.¹³

[Zo werden de Onnozele Kinderen onschuldig gedood. Ze werden hiermee ook gedoopt, dat wil zeggen in hun eigen bloed. Ze werden niet gedoopt in een doopvont, maar door het vergieten van hun bloed.]

Mirk benadrukt niet alleen het feit dat de Onnozele Kinderen wel degelijk een vorm van doop hadden ondergaan, maar ook hun onschuld. Theologen debatteerden namelijk al eeuwenlang over de vraag of kinderen nu wel of niet onschuldig waren, waarbij ook Psalm 51 een rol speelde.

Augustinus was ervan overtuigd dat ieder mens bij zijn geboorte al belast was met de erfzonde en dat deze smet alleen via de doop kon worden weggewassen. Kinderen die

13 John Mirk, ‘De Innocentibus et eorum festiuitate’, in T. Erbe (red.), Mirk's Festial: a collection of homilies, by Johannes Mirkus (John Mirk), Early English Texts Society, e.s. 96 (Londen 1905) 36.

[p. 135]

Afb. 5 De Onnozele Kindertjes tussen de engelen in de hemel, gewelfschotel in het noordelijke dwarsschip van de kathedraal van Norwich, na 1509. Uit: M. Rose en J. Hedgecoe, Stories in Stone. The Medieval Roof Carvings of Norwich Cathedral (Londen 1997) 125.

ongedoopt stierven waren daarom voor eeuwig verdoemd, al hoopte Augustinus dat hun straf mild zou zijn.¹⁴ Zelfs baby's waren in zijn visie van nature verre van onschuldig, ook al kunnen ze nog niet bewust zondigen: hun gretigheid voor de moederborst zag hij als een veeg teken. In eerste instantie geloofde Augustinus wel degelijk dat de Onnozele Kinderen een uitzondering waren en dat God hen zou belonen voor hun martelaarschap. In 415 concludeerde hij echter met spijt in een brief aan Hiëronymus dat het lot van andere ongedoopte kinderen ook op hen van toepassing was. Zo verdwenen de Bethlehemse martelaartjes alsnog uit de hemel, althans volgens Augustinus. Veel middeleeuwers dachten daar anders over en dit vond zijn weerklank in zowel de literatuur en de mysteriespelen als in de kunst, zoals blijkt in een laatmiddeleeuwse gewelfschotel in de kathedraal van Norwich (afb. 5).

Terwijl andere theologen probeerden te verklaren waarom de Onnozele Kinderen wel degelijk heilig waren in plaats van verdoemd, werd het lot van alle overige ongedoopte gestorven kinderen enigszins verbeterd door Thomas van Aquino (1224?-1274).¹⁵ De vraag was of God pasgeborenen en jonge kinderen, die immers nog niet daadwerkelijk konden zondigen, zonder doop echt voor eeuwig zou verdoemen. Uiteindelijk propageerde Thomas als compromis de oplossing van een limbus puerorum waar ongedoopt gestorven kinderen weliswaar voor altijd de zalige aanschouwing ontzegd zou worden, maar waar ze evenmin de fysieke en geestelijke kwellingen van de hel hoefden te ondergaan. Ook dit idee vond niet overal navolging: sommige theologen bleven vasthouden aan de veel somberder visie van Augustinus. Zelfs in de twintigste eeuw stond het limbus puerorum nog ter discussie op het Tweede Vaticaanse Concilie, al lijkt het idee nu toch te worden verworpen.¹⁶

14 M.E. Stortz, ‘“Where or when was your servant innocent?” Augustine on Childhood’, in M.J. Bunge (red.), The child in Christian thought (Grand Rapids, Michigan/Cambridge 2001) 78-102. Zie ook O.M. Bakke, When children became people. The birth of childhood in early Christianity (vert., Minneapolis 2005) 88-104.

15 C.L.H. Trania, ‘A person in the making: Thomas Aquinas on children and childhood’, in Bunge (noot 14) 103-33. Zie voor het limbus puerorum ook J. le Goff, The birth of Purgatory (vert., Aldershot 1984) 158, 220-221, 253, 264-265, 336-337.

16 Voor de langdurige invloed van Augustinus, zie bijvoorbeeld M. Bendroth, ‘Children of Adam, children of God. Christian nurture in early nineteenth-century America’, Theology Today, 56:4 (2000) 495-498. Voor de mislukte pogingen van conservatieve theologen om het limbus puerorum tot dogma te verheffen, zie M.A. Hinsdale, ‘Infinite openness to the infinite’: Karl Rahner's contribution to modern Catholic thought on the child', in Bunge (noot 14) 432.

[p. 136]

Afb. 6 De dromer vindt zijn dochtertje terug als hemelse bruid van Christus, miniatuur in het Pearl-handschrift van ca 1400 (Londen, British Library, Cotton MS Nero A. X, fol. 42).

Kindertjes in de hemel?

Voor Thomas van Aquino was het limbus puerorum echter geen lot dat ongedoopte kindertjes onbegrijpend zouden ondergaan. Integendeel, net als alle zalige en verdoemde volwassenen zouden ook kinderen na hun dood met perfect natuurlijk verstand het hun toebedeelde lot begrijpen en aanvaarden. Dit idee hangt weer samen met een ander theologisch standpunt over welke ideale leeftijd de mensheid bij de wederopstanding zal aannemen. Hoewel sommige theologen kozen voor de leeftijd van honderd volgens de tekst in Jesaja 65:20, gaven de meesten de voorkeur aan het alternatief in Efeziërs 4:13:

totdat wij allen samen door ons geloof en door onze kennis van de Zoon van God een eenheid vormen, de eenheid van de volmaakte mens, van de tot volle wasdom gekomen volheid van Christus.

Deze tekst werd uitgelegd als een verwijzing naar de leeftijd van Christus, dus tussen de 30 en 33, die zowel voor volwassenen als voor kinderen zou gelden en zelfs voor het ongeboren kind, al lag perfectie voor vrouwen wellicht in de maagdelijke leeftijd van circa 15 jaar, wat volgens overlevering overeenkwam met de leeftijd van Maria ten tijde van de Annunciatie.¹⁷

Het ideaal van de perfecte hemelse leeftijd betekende dat kinderen in het hiernamaals eigenlijk niet meer als zodanig zouden bestaan: volgens theologen was er alleen plaats voor volwassenen met een perfect natuurlijk verstand. Dit idee treffen we aan in het Middelengelse gedicht Pearl, waarin een dromer zijn gestorven dochtertje van nog

17 C.W. Bynum, The resurrection of the body in western Christianity, 200-1336 (New York 1995) 77; M. Dove, The perfect age of man's life (Cambridge 1986); D. van den Eerenbeemt, Het kind in onze middeleeuwsche literatuur (Amsterdam 1935) 108-113. Zie voor de hemelse leeftijd voor vrouwen K.M. Phillips, Medieval maidens: young women and gender in England, 1270-1540 (Manchester 2003) 43-51.

[p. 137]

Afb. 7 Het Laatste Oordeel met de herrezen doden, Apocalyps, dertiende eeuw, Cambridge Trinity College MS R.16.2, fol. 24v (foto: Cambridge, Trinity College).

geen twee terugziet als bruid van Christus, compleet met hemelse wijsheid (afb. 6). Het frappante is dat hij haar nog steeds herkent: ‘I knew hyr wel, I hade sen hyr ere’ (ik kende haar goed: ik had haar eerder gezien).¹⁸ Dit werd ook door theologen benadrukt: hoewel iedereen in de hemel dezelfde leeftijd zal hebben, zullen ouders hun kinderen nog altijd herkennen en andersom. De woorden ‘in virum perfectum’ betekenden echter niet dat vrouwen in mannen zouden veranderen: volgens Augustinus zouden de verschillen tussen de beide geslachten en tussen de standen blijven bestaan. Zelfs hemelse perfectie is kennelijk niet helemaal volmaakt.

Dit idee van de ideale hemelse leeftijd verklaart waarom we vrijwel nooit kinderen aantreffen in middeleeuwse afbeeldingen van de wederopstanding en het Laatste Oordeel. Ook wanneer er wel kleinere figuren te zien zijn, is het de vraag of het werkelijk om kinderen gaat. Zielen werden namelijk traditioneel weergegeven als een eidolon, dat wil zeggen een klein naakt menselijk figuurtje, zoals bijvoorbeeld in middeleeuwse afbeeldingen van de dood van Maria. In een miniatuur van het Laatste Oordeel in een Engels dertiende-eeuws Apocalyps-handschrift in Cambridge lijken er wel degelijk kinderen tussen de zaligen in de hemel en in de hellemond afgebeeld te zijn (afb. 7), maar schijn bedriegt. De miniatuur is een illustratie van de tekst in Openbaring 20:11-13, en in de Latijnse Vulgaattekst verwijzen de woorden ‘et vidi mortuos magnos et pusillos’ (in de moderne Nederlandse vertaling ‘Ik zag de doden, jong en oud’) niet naar volwassenen en kinderen, maar naar verschillen in stand tussen de doden onderling.¹⁹

Voor wie de opvattingen van Augustinus over de verdoeming van de Onnozele Kin-

18 E.V. Gordon (red.), Pearl (Londen 1953) regel 164 en introductie, xxii-xxiii. Ze is tevens een van de 144.000 uitverkorenen die zonder zonde gestorven zijn, zoals besproken in N. Watson, ‘The Gawain-poet as a vernacular theologian’, in D. Brewer en J. Gibson (red.), A companion to the Gawain-poet (Cambridge 1997), 293-313, met name 301-302. Zie ook S. Oosterwijk, ‘“A swithe feire graue”: the appearance of children on medieval tomb monuments’, in R. Eales en S. Tyas (red.), Family and dynasty in the Middle Ages, Harlaxton Medieval Studies, 9 (1997 Harlaxton Symposium Proceedings) (Donington 2003) 172-192.

19 Vergelijk N. Morgan, The Douce Apocalypse. Picturing the end of the world in the Middle Ages (Oxford 2007) 97, en Bynum (noot 16) afb. 28. De letterlijke vertaling van ‘magnos et pusillos’ is ‘groot en klein’ met de betekenis ‘van hoog tot laag’. Voor kinderen gebruikt de Latijnse Vulgaat de woorden ‘infans’, ‘puer’ en vooral ‘parvulus’ in bijvoorbeeld de bekende uitnodiging van Christus (Matt. 19:13-14, Marcus 10:13-15, Lucas 18:15-17).

[p. 138]

Afb. 8a Geëmailleerd reliekkistje van ca. 1210-20 met een voorstelling van de Kindermoord in de Kofler-Truniger Collectie, Luzern. Uit: H. Schnitzler, P. Bloch en C. Ratton, Email, Goldschmiede- und Metallarbeiten: Europäisches Mittelalter, Sammlung E. und M. Kofler-Truniger Luzern (Luzern/Stuttgart 1965) deel 2, E3, afb. 3 en 27.

dertjes verwierp, was er het alternatief dat ze als ‘in virum perfectum’ getransformeerde heiligen (dat wil zeggen volwassenen) de hemelse zaligheid zouden genieten. In 991 beschreef de monnik AElfric in Cerne Abbas (Dorset) in een preek over de Onnozele Kinderen hun hemelse beloning als volgt:

hi waeron gehwaede. 7 ungewittige acwealde: ac hi arisað on þam gemaenelicum dome mid fullum waestme. 7 heofenlicere snoternysse; Ealle we cumað to anre ylde. on þam gemaenelicum aeriste: þeah ðe we nu on myslicere ylde of þyssere worulde²⁰

[ze werden gedood terwijl ze nog klein en onwetend waren, maar ze zullen op de dag van het Laatste Oordeel volgroeid en met hemelse wijsheid verrijzen. Zo zullen we allemaal tijdens de wederopstanding één en dezelfde leeftijd hebben, hoewel we nu nog op verschillende leeftijden deze wereld verlaten.]

AElfric besloot zijn preek met een beeld van hoe de prille martelaars in de hemel te herkennen zullen zijn, gebaseerd op Openbaring 7:9: de Onnozele Kinderen zullen Christus overal volgen en met hun martelaarspalmen voor de troon van God staan in witte kleden en ‘butan aelcere gewemmednysse’ (onschuldig zonder enige bezoedeling). Interessant in dit opzicht is een middeleeuws geëmailleerd reliekkistje van circa 1210-1220 in de Kofler-Truniger-collectie in Luzern (afb. 8a). De hoofdvoorstelling met de tronende koning en het bijna abstracte wikkelkind in de wieg werd in eerste instantie abusievelijk geïnterpreteerd als het Oordeel van Salomo, maar dat bijbelverhaal leverde geen relieken op. Het gaat hier dan ook om een Kindermoord waarbij Herodes op zijn troon toekijkt. Intrigerend is dat op de twee zijpanelen jonge baard-

20 P. Clemoes, AElfric's Catholic homilies: the first series, EETS, s.s. 17 (Londen 1997) nr. V, p. 217-223, r. 112-116.

[p. 139]

Afb. 8b Zijkanten van het geëmailleerd reliekkistje.

loze figuren in witte kleden zonder vleugels zijn afgebeeld (afb. 8b): waarschijnlijk zijn dit geen engelen, maar twee van de herrezen Onnozele Kinderen in de hemel zoals beschreven door AElfric.

Het theologische idee van (bijna) gelijkheid voor iedereen in het hiernamaals ondervond in de loop van de Middeleeuwen echter verzet. Vanaf de dertiende eeuw hebben de zaligen en verdoemden meer individuele trekjes in voorstellingen van het Laatste Oordeel, ook al zijn kinderen nog niet te vinden. Thomas van Aquino's uitvinding van een limbus puerorum wijst er echter op dat men kinderen toch beschouwde als een speciaal geval. Voor sommigen vormden ook de Onnozele Kinderen een aparte categorie onder de heiligen. In de periode 1343-49 schreef Hermann von Fritzlar een serie heiligenlevens, waarin hij uit een eerdere verzameling Middelduitse preken de tekst De innocentibus overnam. In deze tekst, die waarschijnlijk al in de tweede helft van de twaalfde eeuw in een Middelduits dialect was vertaald, lijkt een heel ander beeld geschetst te worden van de Onnozele Kinderen in de hemel: ‘Si hânt aber nu den trôst des ewigen lîbes und sint des kindes spilgenôze worden dâ zu himele’ (nu hebben ze echter de troost van het eeuwige leven en zijn ze de speelkameraadjes van het [Christus]kind geworden daar in de hemel).²¹ Terwijl John Audelay in zijn gedicht de gekroonde Kinderen voor eeuwig het Lam Gods wilde laten volgen, lijkt Hermann von Fritzlars tekst eerder een grote hemelse speeltuin

21 U. Gray, Das Bild des Kindes im Spiegel des altdeutschen Dichtung und Literatur (Frankfurt am Main 1974) 22, met dank aan Tobias Kemper voor aanvullende informatie.

[p. 140]

Afb. 9 Enguerrand Quarton (ook wel: Charonton), Kroning van de Heilige Maagd, 1453, Museum Pierre-de-Luxembourg, Villeneuve-lès-Avignon. Uit: C. Sterling, Enguerrand Quarton: le peintre de la Pieta d'Avignon (Parijs 1983).

voor peuters met het Christuskind als middelpunt te suggereren; een beeld dat Augustinus zeker niet zou hebben aangesproken.

Op de vraag wanneer de hemel theologisch gezien voor het eerst werd opengesteld voor kinderen, kan een schilderij van Enguerrand Quarton wellicht antwoord geven. Op 23 april 1453 bestelde kanunnik Jean de Montagnac bij de kunstenaar een schilderij van de Kroning van de Heilige Maagd voor de kartuizer kloosterkerk in Villeneuve-lès-Avignon (afb. 9). Het contract is gelukkig bewaard gebleven en biedt een fascinerend inzicht in wat de opdrachtgever voor ogen had. Montagnac wilde per se cherubijnen en serafijnen in zijn schilderij, maar liet de invulling van hemel, vagevuur en hel grotendeels over aan de schilder: ‘Item, doit avoir en paradiz dessusdit de tous estas du monde à l'ordonnance dudit mestre Enguerand’ (Ook moeten zich in het bovengenoemde paradijs alle standen van de wereld bevinden volgens de beslissing van de genoemde meester Enguerrand) en ‘Item, en Purgatoire et en Enfert aura de tous estas, selon l'adviz dudit maistre Enguerand’ (Ook zullen het vagevuur en de hel alle standen bevatten volgens het besluit van de genoemde meester Enguerrand).²² Nergens in het contract worden kinderen genoemd, maar voor meester Enguerrand waren die kennelijk essentieel, want in de beide groepen heiligen aan weerskanten van de kroningsscène knielt vooraan een groot aantal naakte kinderen (afb. 10a). Dit zouden de Onnozele Kindertjes kunnen zijn, ontdaan

22 C. Sterling, Enguerrand Quarton: le peintre de la Pieta d'Avignon (Parijs 1983) 201-202, document 8, punt 10 en 23.

[p. 141]

Afb. 10 Details van (a) de kinderen in de hemel en (b) de ongedoopte kinderen in het limbus puerorum in Enguerrand Quartons Kroning van de Heilige Maagd (1453). Uit: C. Sterling (Parijs 1983) afb. 36-37.

[p. 142]

van de witte kleden die AElfric ze eerder had toebedacht. Wellicht zijn het echter ‘gewone’ gedoopte kinderen, want de schilder voegde links onderaan een afzonderlijke grot toe: het limbus puerorum (afb. 10b). Hierin knielen de ongedoopte kinderen, die instinctief hun blinde ogen naar de hemelschare wenden. Uit het feit dat de schilder zonder specifieke instructies kinderen toevoegde en Montagnac dit schilderij boven een van de altaren in de kerk liet plaatsen, mogen we afleiden dat het idee van kinderen in de hemel inmiddels geaccepteerd was. Dit blijkt ook uit de gewelfschotel met de naakte Onnozele Kindertjes in de hemel, die dateert van na een brand in 1509 in het dwarsschip van de kathedraal van Norwich (afb. 5).

Conclusie

Het verhaal van de Onnozele Kinderen van Bethlehem riep zowel voor auteurs en kunstenaars als voor theologen netelige problemen op. Vooral hun uiteindelijke bestemming na hun dood vormt een interessant vraagstuk dat tevens betrekking heeft op het lot van kinderen in het algemeen, gedoopt en ongedoopt. In discussies over de vraag of de Middeleeuwen nu wel of niet bekend waren met het fenomeen ‘kind’ wordt meestal voorbijgegaan aan het theologische idee van destijds dat kinderen in de hemel niet als zodanig bestonden.

Zowel het schrikbeeld van eeuwige verdoeming van ongedoopte kinderen als het ideaal van de perfecte leeftijd voor iedereen in het hiernamaals zullen weinige gelovigen werkelijk hebben aangesproken. Naarmate het individu in de loop van de Middeleeuwen belangrijker werd, kon het niet uitblijven dat ook kinderen steeds meer op hun eigen waarde werden beoordeeld, al zou de invloed van Augustinus nog lang blijven gelden. De mogelijke afschaffing van het limbus puerorum door de katholieke kerk is slechts een recente stap in de lange geschiedenis en acceptatie van het kind.