Madoc. Jaargang 2005

[p. 222]

Column

Winter

Zoals we met de lente zijn begonnen, zo eindigen we met de winter, een nat en koud seizoen met slijm als overheersend vocht en een flegmatisch temperament tot gevolg. Om de kwade invloed daarvan tegen te gaan, rieden de artsen in navolging van Galenus van Pergamon (2e eeuw na Chr.) warm en droog voedsel aan met geroosterd vlees van rammen (mannelijke schapen) en wild, scherpe specerijen uit Azië zoals peper, gember en kaneel, en rode wijn. Ook zuidvruchten zoals vijgen en noten werden dan aanbevolen, maar geen drankjes om te braken of te laxeren. Want anders dan in de herfst (zie de vorige column) moest men het in de winter niet hebben van medicinale ingrepen in de stoelgang en ook niet van aderlaten, tenzij in uiterste noodzaak. Door verstandig te eten en zijn maag niet te overladen en verder door lichamelijke inspanning, matig warme baden en voorzorgen tegen kouvatten kon men dan heel goed gezond blijven. Lezen we er Jacob van Maerlant, Heimelijkheid der Heimelijkheden, vs. 1177-1199 maar op na:

Winter es coud ende nat;
Ghetidich es dan tetene dat,
Dat warem es van naturen:
Hoenre sijn goet dan ter curen;
Wederin vleesch, haerste ghebraden,
Heet ende droghe, mach dan niet scaden;
Heete specien, machmense ghecrighen;
Noten sijn goet dan ende figen;
Root wijn, die beste die men vint,
Es dan van naturen ghemint.
Dan es den live ombequame
Laten, ende vardighe lechame,
Het ne doe die grote noot.
Men sal scuwen maeltiden groot,
Dat men nature dan niene verlade;
Tidich sijn dan ghetemperde bade;
Wandelen, pinen ne scaet dan niet,
Noch dat men vrouwen minne pliet.
Tuterste coude den lechame bint,
So dat men binnen meer hitten vindt,

[p. 223]

 

Ende dies verduwet men vele de bet.

 

Alexander, nu houd dese wet,

 

Ende setti hier na alse die vroede.

De winter is koud en nat;
gezond is het dan om datgene te eten,
dat warm is van aard:
kippen zijn dan goed voor de verzorging;
ramsvlees, op het rooster gebraden,
heet en droog, kan dan niet schaden;
scherpe specerijen, als men ze kan krijgen;
noten zijn dan goed en vijgen;
rode wijn, de beste die men vindt,
is dan van nature geliefd.
Dan is het voor het lichaam ongeschikt
ader te laten en te purgeren,
tenzij het heel noodzakelijk is.
Men moet grote maaltijden vermijden,
opdat men zijn maag dan niet overlaadt;
gezond zijn dan gematigd warme baden;
wandelen, zich inspannen schaadt dan niet,
noch dat men liefde met vrouwen bedrijft.
De koude buitenshuis bindt het lichaam,
zodat men binnenshuis meer warmte vindt,
en zo verteert men veel spijzen des te beter.
Alexander, houdt u nu aan deze wet,
en stelt u zich hierop in als de wijzen.

De laatste regels verwijzen naar de zogenaamde brief van Aristoteles aan koning Alexander de Grote, die het kader vormde van de Arabische encyclopedie uit de 10e eeuw, getiteld Sirr-al-Asrar, die als Secretum Secretorum in het Latijn werd vertaald en door Jacob van Maerlant in het Middelnederlands verdicht. De gezondheidsleer per seizoen vormde daarvan maar een klein gedeelte, dat hij in de verzen 1202-1204 met de volgende conclusie afsloot:

Alse langhe als du behoude die hitte
Ende wacheit ghetempert in di,
Alse langhe mogestu leven vri.

Zolang als gij de warmte behoudt
en de vochtigheid met mate in uzelf,
zolang kunt ge in vrijheid leven.

De hoedanigheden van de lente, warm en vochtig, golden als de optimale levensvoorwaarden, die in elk seizoen moesten worden nagestreefd in een afgewogen balans met en tegenwicht tegen de telkens

[p. 224]

heersende weersomstandigheden. De aanwijzingen voor aderlaten, baden, purgeren en braken, die per seizoen verschilden, hingen daarmee samen. In de winter moest men op dat punt geen kunstgrepen toepassen, maar in de herfst juist wel, en ook in de lente werden laxeerdrankjes en aderlaten aanbevolen. Verder gold in de winter sexueel contact niet als schadelijk, iets wat in sommige seizoensregimina in de zomer en de herfst sterk werd afgeraden en in de lente met mate werd toegestaan. Jacob van Maerlant liet zich daarover niet uit voor de lente en de herfst, maar voor de zomer leerde hij in vers 1130:

Scuwe vrouwen boven maten;

vermijd sexueel contact ten sterkste;

Men vindt in deze raadgevingen de sporen terug van de zogenaamde sex res non naturales, de zes dingen waarop de mens moet letten voor het behoud van zijn gezondheid. Ze zijn ontleend aan de inleiding van de negende eeuwse Arabische geleerde Hunain ibn Ishaq, of in het Latijn Joannitius, op de leer van Galenus. Deze zes dingen zijn in de gangbare middeleeuwse volgorde: 1) verandering van lucht, 2) beweging en rust, 3) eten en drinken, 4) slapen en waken, 5) vullen en ledigen, en 6) stemmingen van het gemoed. De punten 1 en 6 komt men impliciet in alle seizoensregimina tegen, omdat de wisseling der seizoenen verandering van atmosfeer en van stemming meebrengt; punt 4 vinden we af en toe; punt 2 wel vaker en zeker als daarbij ook het baden wordt meegeteld; punt 5 geregeld, mits men daartoe zowel de sexuele omgang als ook aderlaten en purgeren rekent; en punt 3, eten en drinken, altijd. Men kan dus niet zeggen dat de gezondheidsregels systematisch volgens dit principe zijn opgebouwd, maar ze staan zeker onder invloed daarvan. Ook bij Jacob van Maerlant zijn we ze in de loop van deze vier columns bijna allemaal tegengekomen. Daarnaast propageert hij geheel in de lijn van Galenus de matigheid: overlaad je maag niet en neem ‘getemperde bade’. Daar kunnen ook mediëvisten gezond bij blijven.

Johanna Maria van Winter