Madoc. Jaargang 2005

[p. 130]

[Nummer 3]

Albrecht Diem
Waarom deugden interessanter dan zonden zijn
Een kleine speurtocht door de middeleeuwse cultuur en denkwereld

Dit artikel is een pleidooi voor de deugden. Een deugdzaam leven zal tegenwoordig misschien geen winst meer opleveren, de deugden als object van middeleeuws onderzoek, als toegang tot de middeleeuwse denkwereld des te meer. Een terreinverkenning.

Inleiding: Deugden en zonden in de Middeleeuwen

Als ik over deugden in de Middeleeuwen vertel, reageert vrijwel iedereen met de vraag waarom ik het niet liever over zonden wil hebben. Die zijn immers veel spannender. Het is inderdaad waar dat ondeugden of zonden, vooral het lijstje van de zeven hoofdzonden hoogmoed, gierigheid, afgunst, woede, traagheid, vraatzucht en onkuisheid, veel bekender is en meer tot de verbeelding spreekt dan deugden en deugdzaamheid.¹ Met het aanwakkeren van ondeugden kan goud verdiend worden, wat op een onschuldig-ironische manier duidelijk werd door de reclame voor zeven zonden-ijsjes die een aantal jaren geleden liep.² Met deugden, met name met de kardinale deugden prudentia (wijsheid), temperantia (gematigdheid), iustitia (rechtvaardigheid) en fortitudo (kracht), kan men volgens de wetten van de markt geen droog brood verdienen. Afgezien van fortitudo zijn ze vanuit het oogpunt van de huidige neoliberale ‘ethiek’ waarschijnlijk eerder doodzonden.

Zondig gedrag en de erachter liggende motivaties fascineren en geven aanleiding tot zelfreflectie. Misschien bevestigen ze ons ook in de behaaglijke gedachte dat we zo slecht nog niet zijn. De reflectie op deugdzaamheid en morele perfectie confronteert ons daarentegen met het ongemakkelijke besef nooit aan de gestelde eisen te kunnen voldoen. Waarschijnlijk wisten middeleeuwse theologen en zielzorgers dat ook al. In ieder geval hebben zonden in de Middeleeuwen een veel grotere belangstelling gekregen dan deugden. Met name in de dertiende en veertiende eeuw werd er in de westerse wereld een omvattend systeem van zielzorg en morele onderwijzing ontwikkeld, dat in eerste instantie georiënteerd was op zonden of ondeugden en veel minder op deugden.³ In dit artikel sta ik stil bij de reden voor het verschil in het belang van deugden en ondeugden voor morele reflectie aan de hand van ethische traktaten, vorstenspiegels, boeteboeken en pastorale literatuur,

1 De Latijnse begrippen vitium en peccatum zijn in hun betekenis nauwelijks te onderscheiden.

2 Het is opmerkelijk om te zien met welke zonden of ondeugden tegenwoordig ijs kan worden verkocht, en welke niet geschikt zijn voor de markt. Vraatzucht, gierigheid, lust en afgunst zijn geschikt om mensen aan te wakkeren tot het besteden van geld. Hoogmoed, woede en traagheid moesten voor deze reclamecampagne vervangen worden door ijdelheid, jaloezie en wraakzucht, zonden die niet bij de in de Middeleeuwen gehanteerde lijst van de zeven hoofdzonden hoorden.

3 Een lijst van teksten over zonden en deugden geeft Morten W. Bloomfield e.a., Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices, 1100-1500 A.D. (Cambridge Mass. 1979). Voor de rol van de zeven hoofzonden zie Bloomfield, The seven deadly sins (East Lansing Michigan 1967); Siegfried Wenzel, ‘The seven deadly sins: some problems of research’, Speculum 43 (1968) 1-22; Richard Newhauser, The Treatise on Vices and Virtues in Latin and the Vernacular, Typologie des Sources du Môyen Âge Occidental 68 (Turnhout 1993). De beste toegang tot laatmiddeleeuwse pastorale zorg geven de talrijke artikelen van Leonard Boyle, gedeeltelijk gebundeld in Pastoral Care, Clerical Education and Canon Law, 1200-1400, Collected Studies Series 135 (Londen 1981). Zie ook Albrecht Diem, ‘Virtues and vices in early texts on pastoral care’, Franciscan Studies 62 (2004) 194-223; idem, ‘Zielzorg met de zeven deugden. Thomas of Chobham, Robert Grosseteste en de rol van de deugden in pastorale teksten’, Millennium, verschijnt binnenkort.

[p. 131]

om vervolgens aan te tonen waarom de kardinale deugden ondanks hun geringere populariteit buitengewoon vruchtbaar kunnen zijn voor onderzoek naar de middeleeuwse cultuur en denkwereld.

Onveranderlijke zonden

Voor de oorsprong van de zeven hoofdzonden moeten wij teruggaan naar de late Oudheid. In de monastiek-ascetische wereld werden er in het kader van theologische reflectie op de ‘condition humaine’ theorieën over de menselijke zwakte en over de al dan niet natuurlijke aanleg tot zonde ontworpen. Vooral de Griekse theoloog Euagrios Pontikos (†400) en de Latijnse monastieke kerkvader Johannes Cassianus (†435) hebben hieraan bijgedragen. Cassianus ontvouwt in zijn Institutiones en Collationes een zeer fascinerend, haast modern psychologisch systeem. De grondidee daarvan is dat er acht destructieve krachten bestaan die als gevolg van de zondeval iedere mens in hun greep houden en menselijk handelen en motivaties bepalen. Deze komen overeen met de zeven hoofdzonden plus treurigheid (tristitia). Door deze acht krachten te analyseren is het mogelijk om de structurele neiging tot zonde te begrijpen. Met behulp van dit gewonnen inzicht kan de mens technieken ontwikkelen om zijn zondige staat weliswaar niet te overwinnen maar enigszins onder controle te houden. Als christen werd men geacht om gedurende het hele leven tegen de acht destructieve krachten te strijden, bij voorkeur door een ascetische leefwijze. Het ging er Cassianus niet zozeer om een lijst van slechte handelingen en motivaties op te stellen, maar om het pakket van eigenschappen te analyseren dat iedere mens door de zondeval met zich meesleept.

In de Middeleeuwen bestond veel interesse voor Cassianus' lijst, maar nauwelijks voor de psychologie en het concept van zondigheid dat Cassianus daaraan verbond.⁴ Middeleeuwse auteurs van pastorale, onderwijzende en moraliserende teksten grepen daarom ook nauwelijks op Cassianus zelf terug, maar veeleer op een kort fragment uit de Moralia in Iob, een werk van paus Gregorius de Grote (†604). In dit fragment brengt Gregorius de Cassiaanse lijst terug tot zeven zonden, stelt dat deze zeven zonden allemaal voortkomen uit de superbia (hoogmoed, trots) en levert bij iedere zonde een onderverdeling van specifieke zonden.⁵ Ondanks het feit dat er honderden traktaten bestaan die de zeven hoofdzonden aanhalen en toepassen, ontstonden er na Gregorius geen teksten meer die fundamenteel nieuwe psychologische of theologische ideeën over de hoofdzonden bevatten en daarbij een vergelijkbare autoriteit verkregen als dit korte fragment van Gregorius. Weliswaar werden er in de Middeleeuwen talrijke theologische teksten over de menselijke zondigheid geschreven, maar middeleeuwse theologen maakten daarbij nauwelijks gebruik van het hoofdzondenstelsel. Geleerden als Bernardus van Clairveaux (†1153), Albert de Grote (†1280) of Thomas van Aquino (†1274) laten de zeven hoofdzonden links liggen. Na het hoopgevende begin met de nog steeds boeiende werken van Johannes Cassianus bleken de hoofdzonden, ondanks hun grote populariteit, intellectueel een doodlopende weg.⁶

4 Cassianus' hoofdwerken, de Institutiones en de Collationes, zijn beschikbaar in een uitstekende nieuwe Engelse vertaling door Boniface Ramsey in de reeks Ancient Christian Writers 57-58 (New York/Mahwah 1997/2000). Over Cassianus' leer en vooral zijn zondenleer, zie Columba Stewart, Cassian the Monk (New York/Oxford 1998); Corad Leyser, Authority and Asceticism from Augustine to Gregory the Great (Oxford 2000). Over de receptie van Cassianus, zie ook Albrecht Diem, Das monastische Experiment. Die Rolle der Keuschheit bei der Entwicklung des Klosterwesens (Münster/Hamburg/London 2005) 95-129.

5 Gregorius I, Moralia in Iob XXXI, hfst. 87-88, Corpus Christianorum Series Latina 143B, 1610-1611. Om twee voorbeelden te noemen: uit ijdele roemzucht komen ongehoorzaamheid, snoeverij, hypocrisie, twist, koppigheid en tweedracht voort; uit de woede groeit de opzwelling van de geest in twisten, smaad, lawaai, minachting en godslastering. Gregorius reduceerde het stelsel tot zeven hoofdzonden door de superbia (hoogmoed) een status aparte als oorsprong van alle zondigheid te definiëren. Later werd de superbia weer een van de zeven zonden. Zie Siegfried Wenzel, The sin of sloth. Acedia in medieval thought and literature (Chapel Hill 1967) 23-28 en Newhauser, The Treatise on Vices and Virtues, 181-193.

6 Tekenend is bijvoorbeeld de plaats die deugden en zonden tegenwoordig nog in de catechismus van de katholieke kerk innemen. Terwijl aan de kardinale deugden een uitvoerig en behoorlijk centraal hoofdstuk gewijd is, worden de zeven ondeugden of hoofdzonden met een korte referentie aan Cassianus en Gregorius' Moralia in Iob afgedaan. Zie catechismus, deel 1, art. 7, § 1803-18011 (over deugden) en art. 8 (over de zonde), hier § 1866 over de ondeugden.

Multifunctionele deugden

Bij de kardinale deugden ligt de zaak anders - en ingewikkelder. Vandaag de dag komen wij de kardinale deugden vooral tegen in de vorm van vier gestrenge dames die evenzeer op portalen van talrijke middeleeuwse kerken te vinden zijn als op de voorgevels of beschilderingen van laatmiddeleeuwse en vroegmoderne stadhuizen en paleizen (bijvoorbeeld Amsterdam, Maastricht, Deventer, Groningen en Kampen).⁷ De rijkgeschakeerde architectonische diversiteit van de achtergrond waartegen zij verschijnen, toont echter

7 Andere voorbeelden: marktbron te Trier, plafondfresco in Schloß Ludwigsburg, Trevifontein te Rome, Stephansdom te Wenen, grafmonument van keizer Maximiliaan I in de Hofkirche van Wenen etc. Zie over de iconografie van deugden en ondeugden, Adolf Katzenellenbogen, Allegories of the Vices and Virtues in Medieval Art (Londen 1939).

[p. 132]

Afb. 1 De vier deugden die de zonden vertrappen, Straatsburg kathedraal, westportaal. Uit: C. Hourihane (ed.), Virtue & vice: the personifications in the Index of Christian art (Princeton 2000) frontispiece.

aan dat de kardinale deugden tot zeer uiteenlopende ethische systemen kunnen behoren en dat men er niet gemakkelijk greep op kan krijgen. Vanaf een kerkportaal op ons neerkijkend representeren zij een universele christelijke deugdzaamheid, zoals bevestigd wordt door een groot aantal theologische traktaten.⁸ Op het stadhuis belichamen zij daarentegen burgerlijke, seculiere deugden, namelijk de deugden van een goed stadsbestuur. Verschijnen de deugden op een paleis, of, als wij het over teksten hebben, in vorstenspiegels, dan zijn ze de deugden waarmee goede heersers zich van hun onderdanen onderscheiden. Het bezit van deze deugden vormt als het ware de legitimatie tot heerschappij.⁹ Anders dan de hoofdzonden spelen de kardinale deugden gedurende de hele Middeleeuwen een belangrijke rol in filosofische en theologische debatten en in teksten die zowel op ethiek als op politieke theorie betrekking hebben.¹⁰ Het is een concept waaraan voortdurend verder is gewerkt.

Oorspronkelijk komen de vier deugden (nog zonder hun kardinale aanduiding) uit de Griekse filosofie. In Plato's Republiek vormen zij in de hoedanigheid van politieke deugden de basis voor het samenhouden van de polis, de stedelijke gemeenschap.¹¹ Het viertal verschijnt eveneens in de ethische geschriften van Aristoteles en verwerft vervolgens een vaste plek in de stoïcijnse en (neo)platoonse filosofie. Binnen de Latijnse wereld hebben vooral Cicero, Seneca en Macrobius de kardinale deugden een sleutelpositie verleend in opvattingen over ethiek.¹² Vooral door hun geschriften raakten middeleeuwse geleerden

8 Het belangrijkste voorbeeld is de monumentale Summa de virtutibus van de dominicaan Guillaume Perault/William Peraldus (†ca. 1261), het meest verpreide middeleeuwse deugdentraktaat. Talrijke vroegmoderne drukken van dit werk zijn in Nederlandse bibliotheken beschikbaar (bijvoorbeeld Paris 1669). Over Peraldus, zie Michiel Verweij, ‘Three Peraldus Manuscripts at Gonville and Caius College, Cambridge’, Transactions of the Cambridge Bibliographical Society 12 (2002) 322-330.

9 Voorbeelden hiervoor zijn het Breviloquium de virtutibus principorum et philosophorum van de franciscaan John of Wales, (Venetië 1493, herdruk Ann Arbor 1976); Aegidius Romanus (†1316), De regimine principum (Rome 1607, reprint Aalen 1967), en uit de late Oudheid, maar met grote invloed in de latere Middeleeuwen: Martinus van Braga (†579), Formula honestae vitae, ed. C.W. Barlow, Martini episcopi Bracarensis opera omnia (New Haven 1950) 36-250. Onlangs verscheen een Nederlandse vertaling van deze tekst door István Bejczy en Michiel Verweij, Martinus van Braga. Wenken voor een eerzaam leven (Rotterdam 2004).

10 Twee voorbeelden: Petrus Lombardus, Sententiae III, dist. 33; Thomas van Aquino, Summa Theologiae I-II, q. 61-67. Zie hierover in het algemeen R.E. Houser, The Cardinal Virtues. Aquinas, Albert, and Philip the Chancellor (Toronto 2004); Odon Lottin, Psychologie et morale aux XII^e et XIII^e siècles, 6 vols., (Louvain/Gembloux) 1942-1960, vooral vol. 3; Georg Wieland, Ethica-Scientia Practica. Die Anfänge der philosophischen Ethik im 13. Jahrhundert (Münster 1981).

11 Plato, Republiek, boek IV, 427-434.

12 Zie hierover Houser, The Cardinal Virtues (zie noot 10), 6-82.

[p. 133]

bekend met het klassieke stelsel van de kardinale deugden. In de late twaalfde eeuw verkrijgt men een bredere toegang tot antieke filosofie over de deugden door de vertaling van de werken van de Nicomachische Ethiek van Aristoteles in het Latijn.¹³

Voor de meeste middeleeuwse theologen en filosofen die het concept van de kardinale deugden in hun theorieën gebruiken, is het duidelijk dat het deugdenstelsel oorspronkelijk helemaal geen christelijk concept is. In de bijbel is er nergens sprake van de kardinale deugden. Er is maar één bijbelvers dat met enige moeite als toespeling erop zou kunnen worden gelezen: Wijsheid 8,7.¹⁴ Desondanks heeft niemand van de grote scholastieke geleerden in de dertiende tot vijftiende eeuw er moeite mee om de kardinale deugden onderdeel van zijn theologie te maken. Integendeel, men kon zich op een groot aantal uitlatingen van de grote Latijnse kerkvaders Ambrosius van Milaan (†397), Hiëronymus (†420) en Augustinus van Hippo (†430) beroepen. Zij maken op een vanzelfsprekende wijze gebruik van de kardinale deugden. Ambrosius is zelfs degene die het begrip virtutes cardinales, letterlijk ‘scharnierdeugden’ invoerde. Vooral Augustinus' definities van de kardinale deugden werden, zeker na het jaar 1000, telkens weer aangehaald in middeleeuwse teksten over de kardinale deugden.

Alle drie de kerkvaders zijn degelijk geschoold in de klassieke canon. Zij kennen het werk van Plato en Aristoteles even goed als de bijbel en worstelen steeds weer met de vraag hoeveel klassiek Bildungsgut in de christelijke leer kan worden opgenomen. De kardinale deugden beschouwen zij echter alle drie als universele kennis, die weliswaar door heidenen voor de eerste keer geformuleerd is, maar daarom niet per se als onchristelijk hoeft te gelden.¹⁵

Juist door deze dubbele wortels - in de klassieke filosofie en in de geschriften van de kerkvaders - worden de kardinale deugden vanaf de twaalfde eeuw onderwerp van discussies over de waarde van het klassieke erfgoed voor een christelijke ethiek en wetenschap.¹⁶ Naast het feit dat de kardinale deugden als het ware een christelijke en een filosofische

Afb. 2 Fortitudo, Parijs, Notre Dame, westfaçade (ca. 1220-1230). Uit: C. Hourihane (ed.), Virtue & vice: the personifications in the Index of Christian art (Princeton 2000) 206.

13 Dirk-Jan Dekker (Radboud Universiteit Nijmegen) werkt momenteel aan dit onderwerp.

14 Sobrietatem enim et prudentiam docet, et justitium, et virtutem, quibus utilius nihil est in vita hominibus (Zij [de wijsheid] leert bezonnenheid en scherpzinnigheid, rechtschapenheid en moed, en niets is nuttiger in het leven van een mens dan deze deugden).

15 Zie daarover Sibylle Mähl, Quadriga virtutum. Die Kardinaltygenden in der Geistesgeschichte der Karolingerzeit (Keulen/Wenen 1969). Jasmijn Bovendeert (Radboud Universiteit Nijmegen) zal binnenkort een proefschrift over dit onderwerp voltooien.

16 Zie daarover onder meer: István P. Bejczy, ‘The Problem of Natural Virtue’, in: idem en Richard G. Newhauser, Virtue and Ethics in the Twelfth Century (Leiden, verschijnt 2005).

[p. 134]

Afb. 3 De boom der deugden (arbor virtutum), F. 129 r uit het Psalter van Robert de Lisle. Uit: L. Freeman Sandler (ed.), The psalter of Robert de Lisle in the British Library (Londen 1999) 53.

poot hebben, bestaan er ook nog twee fundamenteel verschillende zienswijzen over de aard van de kardinale deugden. Deze zijn al aangeduid in het beeld van de dames bij het kerkportaal en de paleisgevel. Aan de ene kant is het mogelijk of zelfs voor de hand liggend om de kardinale deugden als een universeel geldig ethisch concept te beschouwen. Als zodanig kunnen zij gemakkelijk hun plaats innemen in een christelijke zedenleer, die ervan uitgaat dat in principe voor iedereen dezelfde regels gelden en dat iedereen naar hetzelfde moet streven. Daarnaast representeren de vier dames gedurende de hele Middeleeuwen ook telkens weer een ethiek die juist niet voor iedereen geldig is, maar alleen voor de heersers en met name voor de vorst.¹⁷ In hun hoedanigheid als heersersdeugden vormen zij eerder een instrument om heerschappij te legitimeren, dan een middel om iedereen naar het heil te leiden of tenminste zijn gedrag te verbeteren.

Alleen aan de hand van deze twee invalshoeken - de spanningsverhouding tussen de kardinale deugden als onderdeel van de christelijke en (heidens-)filosofische deugdzaamheid en als de deugden waarmee een heerser zich moet onderscheiden van diegene die overheerst worden - wordt duidelijk waar het probleem en tegelijkertijd waar de mogelijkheden van onderzoek over deugden in de Middeleeuwen liggen. Terwijl men bij de zeven hoofdzonden van een coherent concept kan spreken, is dit voor de kardinale deugden buitengewoon moeilijk. Wie het nauwe pad van de scholastieke theologie, de wereld van

17 Zie daarover onder meer Albrecht Diem, ‘Virtus est via ad gloriam’, verschijnt binnenkort in Franciscan Studies, met een analyse van de rol van de deugden in John of Wales' Breviloquium de virtutibus.

[p. 135]

Petrus Lombardus en Thomas van Aquino verlaat en naar de rol van de kardinale deugden in vorstenspiegels, catechetische werken, biechtspiegels, encyclopedieën, exempelverzamelingen, preekhandboeken en bloemlezingen van klassieke teksten kijkt, zal daarmee iedere greep op het deugdenstelsel verliezen. De inhoud en de betekenis die door de vier dames en onder de noemer ‘kardinale deugden’ getransporteerd wordt, is zo divers dat de kardinale deugden zelf eigenlijk niet meer zijn dan een leeg omhulsel. De meest uiteenlopende boodschappen worden ermee verpakt.

Wat de deugden betekenen en welke functie zij hebben, wordt in eerste instantie door de context bepaald waarin zij verschijnen. De belangrijkste functie van de vier dames bestaat uit het verlenen van een hoge autoriteit aan een bepaalde inhoud door de eerbiedwaardige patristische en klassieke traditie die zij representeren. Om maar een paar voorbeelden te noemen: in het Breviloquium de virtutibus van de franciscaan John of Wales (†1285) hebben de deugden enerzijds de functie om een verzameling van klassieke exempla te ordenen en van een christelijke betekenis te voorzien. Anderzijds worden zij opgevoerd als de vier pilaren waarop de troon van de goede heerser rust.¹⁸ In een preekhandboek van de Engelse theoloog Thomas van Chobham (†vóór 1236) verschijnen dezelfde kardinale deugden gezamenlijk met het drietal van de zogenaamde theologale deugden geloof, liefde en hoop als een ordeningsprincipe voor alle aspecten van zielzorg. Alles waarover een priester moet preken rangschikt Chobham onder een van de theologale en kardinale deugden.¹⁹ Voor zijn tijdgenoot Robert Grosseteste (ca. 1170-1253) zijn dezelfde zeven deugden door de zondeval zozeer beschadigd, dat de mens zijn zieleheil alleen kon redden door permanent reparatiewerkzaamheden aan de beschadigde deugden uit te voeren door middel van biecht en boete.²⁰

In een ander anoniem traktaatje uit de dertiende eeuw zijn de kardinale deugden wederom de vier muren die een ascetisch levende monnik voor de gevaren van de buitenwereld beschermen.²¹ Wederom andere traktaten gebruiken de kardinale deugden uitsluitend om buiten een christelijk-theologisch oogmerk om klassieke ethische concepten te transporteren.²² Zo zijn er nog talloze andere voorbeelden, waarin de eerbiedwaardige dames telkens weer andere ladingen moeten versjouwen. Wat echter niet te vinden is, zijn middeleeuwse teksten waarin één auteur zijn lezing van de deugden tegen de lezing van een andere verdedigt. Blijkbaar was, tenminste buiten de wereld van de scholastiek, gebruik en toepassing van het deugdenstelsel in feite vrijgegeven.

18 John of Wales, Breviloquium de virtutibus, proloog (Venetië 1493), fol. 23^v-240^r.

19 Thomas of Chobham, Summa de arte praedicandi, in: Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis 82 (Turnhout 1988).

20 Robert Grosseteste, Templum dei, ed. Joseph Goering en F.A.C. Mantello (Toronto 1984). Zie hierover Diem, ‘Leven op orde’.

21 Johannes de S. Edmundo (veertiende eeuw), De virtutibus et claustro animae, MS Cambridge, Sidney Sussex College 85, fol. 122v-141^r.

22 Zie bijvoorbeeld: Moralium dogma philosophorum, ed. John Holmberg (Uppsala 1929); William of Doncaster, Explicatio aphorismatum philosophicorum, ed. Olga Weijers (Leiden 1976); Florilegium Morale Oxoniense Ms. Bodl. 633, prima pars: Flores Philosophorum, ed. Ph. Delahaye (Leuven/Lille 1955).

Onderzoek over deugden

Wie onderzoek over de kardinale deugden wil doen en hierbij inderdaad ervan uitgaat dat de kardinale deugden op een enigszins coherente manier als concept ‘echt’ bestonden, zal dingen moeten vergelijken die minder met elkaar gemeen hebben dan appels met peren. Het is weliswaar mogelijk om van de kardinale deugden te spreken binnen de grenzen van het scholastieke discours, maar wie zich hiertoe beperkt zal weinig meer tot stand brengen dan een paar voetnoten bij de al bestaande filosofische standaardwerken over de kardinale deugden.²³ Dat betekent echter geenszins dat de kardinale deugden niet als uitgangspunt zouden kunnen dienen voor belangrijk onderzoek.

Zoals in de Middeleeuwen het deugdenkwartet een multifunctioneel instrument was waarmee zeer diverse boodschappen overgebracht konden worden, zo kunnen zij als multifunctioneel instrument fungeren om inzicht te verkrijgen in morele, bestuurlijke en pastorale praktijken in de Middeleeuwen. Dit is op twee niveaus mogelijk. Aan de ene kant geven de kardinale deugden ons op een exemplarische manier toegang tot de contexten

23 Vooral de werken van Houser, Wieland en Lottien, zie noot 10.

[p. 136]

waarin zij verschijnen. De rol van prudentia, iustitia, fortitudo en temperantia in vorstenspiegels laat ons één manier zien hoe middeleeuwse vorsten hun macht lieten legitimeren en hun opvattingen over rechtvaardige heerschappij lieten wortelen in filosofische en theologische tradities.²⁴ Auteurs van teksten die zich met pastorale zorg bezig houden (boeteboeken, catechetische teksten, preekhandboeken) stonden voor de uitdaging abstracte theologische onderwerpen zo te verwoorden dat zij de ongeschoolde gelovige konden bereiken. Hoe dit transformatieproces werkt, laat zich met behulp van de kardinale deugden uitstekend duidelijk maken.²⁵

Een van de belangrijkste intellectuele uitdagingen van de middeleeuwse ‘Geistesgeschichte’ is het probleem, hoe men als christen met het antieke erfgoed om moet gaan, hoeveel waarheid, nut en inspiratie te vinden is in teksten die buiten de goddelijke openbaring geschreven zijn. De kardinale deugden vormen dankzij hun dubbele wortels het brandpunt van deze discussie en bieden daarmee een geschikt uitgangspunt voor iedereen die dit centrale aspect van de middeleeuwse intellectuele geschiedenis beter wil begrijpen.²⁶ De Nijmeegse theoloog/historicus Krijn Pansters heeft recentelijk nieuwe inzichten over laatmiddeleeuwse vroomheid gepresenteerd door de vraag te behandelen in welke contexten de kardinale deugden in laatmiddeleeuwse devotionele teksten verschijnen en in welke ze juist achterwege gelaten worden.²⁷ Wie zich met getallenmystiek, allegorie of onderwijs bezig houdt, heeft met de rol van de kardinale deugden in zijn specifiek bronnenmateriaal zeker een vruchtbare invalshoek, en het zal weinig moeite kosten om nog andere deuren te vinden die zich met de sleutel van de kardinale deugden laten openen.

De kardinale deugden vormen echter niet alleen een toegang tot het hierboven genoemde palet van tekstvormen en de daaraan ten grondslag liggende praktijken. Ook de reis zelf die de vier dames door de middeleeuwse Geistesgeschichte ondernemen, de metamorfosen die zij ondergaan, de technieken waardoor hun autoriteit op steeds andere manieren in dienst van nieuwe inhoud gesteld wordt, vormt als studieobject een bron van inzicht in de vele gestalten van het middeleeuwse denken. Wie wil weten hoe niet alleen grote middeleeuwse geleerden, maar ook eenvoudige schoolmeesters dachten en argumenteerden, hoe zij traditie en auctoritas in de dienst van hun ideeën stelden, en vooral in hoeverre ‘het’ middeleeuwse denken anders is of juist gelijk is aan het onze, die heeft met het dit veelkleurige damesclubje zeker een goed beginpunt voor zijn speurtocht door de Middeleeuwen.

Dit artikel was in zijn oorspronkelijke versie bedoeld als inleiding bij een bundel van lezingen over de rol van de kardinale deugden in de intellectuele geschiedenis, die door omstandigheden niet tot stand gekomen is. Het verwerkt de resultaten van mijn participatie aan het onderzoeksprojekt ‘A Genealoy of morals; The Cardinal Virtues in Medieval Discourse, 500-1500’, gesubsidieerd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek en de voormalige Katholieke Universiteit Nijmegen. Het wordt voltooid tijdens mijn aanstelling aan het Institut für Mittelalterforschung van de Österreichische Akademie derWissenchaften, gesubsidieerd uit middelen van de Wittensteinpreis van het Fonds zur Förderung der wissenschaftlichen Forschung. Dank aan Jasmijn Bovendeert, Symke Haverkamp en Matthieu van de Meer voor aanvullingen en correcties.

24 Zie daarover onder meer Diem, ‘Virtus est via ad gloriam’, (zie noot 17). Het pionierproject ‘A Genealogy of Morals’ zal binnenkort een bundel over Princely Virtues in the Middle Ages publiceren.

25 Zie hierover Diem, ‘Zielzorg met de zeven deugden’, (zie noot 3).

26 Bejczy, ‘The problem of natural virtue’ (zie noot 16).

27 Krijn Pansters, ‘De “vier doechden”. Over kardinaliteit en marginaliteit van een klassiek motief in de Lage Landen (1200-1500)’, in: Millennium 18 (2004) 105-122.