Madoc. Jaargang 2005

[p. 57]

Het begin van Bach

titel

The Mass of Tournai & St Luke Passion

uitvoering

Tonus Peregrinus, onder leiding van Antony Pitts

producent

Naxos 8.555861, 2003

omvang

69:42 min

prijs

€7, -

De Passionen van Johann Sebastian Bach behoren vandaag de dag tot de meest geliefde composities en worden algemeen gezien als bijzondere hoogtepunten in de Westerse muziekgeschiedenis. Hun muziek en tekst zijn overbekend, maar weinigen realiseren zich dat Bachs passies zich voegen in een oeroude traditie van de christelijke kerk, die dus niet specifiek protestants is: het zingen van het lijdensverhaal van Jezus in de liturgie van de Goede Week. Nog altijd wordt in de rooms-katholieke Kerk op Palmzondag het lijdensverhaal volgens Mattheus en op Goede Vrijdag dat volgens Johannes als evangelie gelezen. Maar bij voorkeur wordt het gezongen en soms zelfs gespeeld. Vóór de liturgiehervorming van het Tweede Vaticaans Concilie (in 1962) werden in de Goede Week ook de passie volgens Lucas (op woensdag) en die volgens Marcus (op dinsdag) gezongen.

Het reciterend voordragen van het evangelie is waarschijnlijk zo oud als de mis zelf: plechtig zong de diaken tijdens de mis de tekst uit de Heilige Schrift. Bij de evangelieteksten van het lijden en sterven van Jezus ontstond de behoefte om deze dramatische en cruciale gebeurtenis in de liturgie van de Goede Week op bijzondere wijze uit te voeren. Zo vormde zich het gebruik waarbij drie klerken de evangelievoordracht voor hun rekening namen. Ieder kreeg een rol: de eerste die van Christus, de tweede de evangelist en de derde de rest (Pilatus, apostelen, volk, et cetera). Voor de drie partijen werden ook verschillende recitatieftoonhoogten gekozen, zodat de verschillende protagonisten ook muzikaal onderscheiden werden.

De passie die op deze cd is opgenomen is het gezongen lijdensverhaal volgens Lucas. De muziek is afkomstig uit het vroeg-vijftiende-eeuwse handschrift British Library Egerton 3307 (het zogenaamde Windsor-handschrift). Het is de vroegst bekende meerstemmige zetting van een passie. Daarmee markeert het werk de cruciale stap in de westerse middeleeuwse muziek van eenstemmigheid naar polyfonie. Ook deze vroeg-vijftiende-eeuwse Lucaspassie kent de drie partijen. De evangelist reciteert het verhaal en er is een partij voor Jezus, beide enkelstemmig. De derde partij is voor alle anderen die spreken in het verhaal en is meerstemmig: het zeskoppige koor zingt zowel de partijen van het volk, als die van Pilatus, de hogepriesters en andere spelers. De stemkeuze is zoals bij Bach: Christus wordt gezongen door een bas om de ernst van zijn goddelijke waardigheid te

[p. 58]

benadrukken. Een tenor vertelt zingend het verhaal als evangelist. Het koor bestaat uit twee sopranen, alt en contratenor, tenor en bas.

Zo is deze Lucaspassie in wezen een lang recitatief, opgesierd met meerstemmige gedeelten. Voor wie niet tegen het gereciteerde Gregoriaans gezang kan, is deze cd soms wellicht wat langdradig. Voor alle muziek- en liturgieliefhebbers biedt deze opname echter de complete setting van de passio, zoals die in de liturgie van de Goede Week zijn plaats had. Alleen op die manier komen de afwisselend een- en meerstemmige passages tot hun recht.

Het liturgische kader ontbreekt bij het andere stuk op deze cd: de Mis van Doornik. In tegenstelling tot andere opnamen, zoals die van Marcel Pérès op het label Harmonia Mundi (hm 901353, hm 7901353 of hm 1901353, niet meer leverbaar via de uitgever), die de zes delen samen met stukken uit hetzelfde en verwante handschriften in een complete mis plaatste, biedt deze opname alleen de zes polyfone stukken van het ordinarium, de vaste gezangen van de mis (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus-Benedictus, Agnus Dei) en de wegzending (Ite missa est). De Mis van Doornik is de oudst bekende meerstemmige zetting van een mis. Daarmee staat het werk aan het begin van een lange componeertraditie die bij Bach een hoogtepunt heeft bereikt in zijn zogenaamde Hohe Messe. Waarschijnlijk gaat het bij de Mis van Doornik om delen van verschillende componisten die zijn samengevoegd in één codex. De mis is bewaard in een handschrift dat in de Doornikse kathedraal bewaard wordt. Het gaat om een verzameling van liturgische gezangen die gebruikt werden bij de Mariaverering in de kathedraal.

Het ensemble Tonus peregrinus komt uit Oxford en zingt in de Engelse traditie die zich kenmerkt door goed getrainde heldere stemmen, een zuivere en soepele uitvoering en partijen die met heldere dictie en in fraaie harmonie worden gezongen. De zangers zorgen voor een goede uitvoering van deze werken. Het begeleidende boekje bevat alle teksten in het Latijn en vertaald in het Engels en een vrij adequate introductie op de twee werken. Van de Mis van Doornik zijn er andere opnames van goede kwaliteit, voor de Lucaspassie geldt dat niet. Voor zover ik weet, is dit de eerste opname van dat werk.

Op het moment dat Tonus peregrinus repeteerde voor deze cd, werkte het ook een andere passie: Passio (1982) van de Estse componist Arvo Pärt. Deze alom geprezen opname werd ook door Naxos uitgebracht (Naxos 8.555860). Voor wie wil weten waar het polyfone verhaal van de de Matthäuspassion en de Hohe Messe ooit begon, levert Naxos voor 7 euro twee sleutelwerken in de Westerse muziekgeschiedenis. Voor nog eens 7 euro laat het ensemble ook horen hoe onze tijdgenoot Arvo Pärt op zijn eigen, indrukwekkende, wijze het genre van de passiemuziek voortzet.

Jeroen Westerman