Madoc. Jaargang 2004

[p. 281]

Van Adriatische bodem

Terra Adriatica. Chants sacrés des terres croates et italiennes au Moyen-Age. Ensemble Dialogos o.l.v. Katharina Livljanic. l'Empreinte Digitale, ED 13138 (of: ED 13107). 2002. 66″09′. € 15, -

In de negende eeuw overspoelde de ‘Karolingische Reformatie’ het Karolingische rijk. Deze keizerlijke hervormingsbeweging probeerde onder meer een uniforme liturgie te verspreiden over alle delen van het nog jonge rijk van Karel de Grote. Overal waar de nieuwe muzikale structuur in aanraking kwam met de bestaande liturgische tradities, veroorzaakte dit een ware ‘Culturele Revolutie’. Veel van de lokale tradities overleefden de Karolingische Reformatie niet, anderen bleken vitaler en bestaan tot op de dag van vandaag, zoals de Ambrosiaanse liturgie die nog steeds is te horen in Milaan. Weer andere tradities vermengden zich met elkaar tot wat wij tegenwoordig ‘Gregoriaans’ noemen.

Op 4 september 2004 trad het Ensemble Dialogos op tijdens het Festival Oude Muziek in Utrecht, samen met het Ensemble Sequentia. De ensembles brachten met Guerres de Chantres [Stemmenoorlog] een concert, waarin de muzikale stijl van de Karolingische Reformatie wordt geconfronteerd met enkele van de lokale tradities die botsten met deze stijl. Een uniek concert, dat een goede aanleiding bood nader kennis te maken met één van de ensembles, Dialogos.

De drijvende kracht achter het Ensemble Dialogos is de Kroatische Katharina Livljanic. Livljanic is niet alleen een vooraanstaand musicologe, maar ook een uitstekend musicus. In 1996 richtte zij Dialogos op, dat zich specialiseert in middeleeuwse muziek en liturgisch repertoire van rond de Middellandse Zee. Bij het bepalen van de juiste manier van uitvoeren van deze oude muziek, baseert Livljanic zich enerzijds op oorspronkelijke middeleeuwse manuscripten en anderzijds op de orale overlevering. Dialogos bestaat uit twee groepen zangers, één van acht mannen en één van zeven vrouwen. De musici komen van over de hele wereld (Noorwegen, Venezuela, Bulgarije, Kroatië, Zweden, Noorwegen, Frankrijk en Duitsland) en brengen elk hun eigen traditie in bij het ensemble. In een ‘atelier’ brengt het ensemble programma's tot leven, waarbij de nadruk niet alleen op de muziek ligt, maar waarin de zangers tegelijkertijd als acteurs op het podium staan. Zo ontstaat een bijzondere vorm van muziektheater, een soort Gesamtkunstwerk dat uniek is in Europa. ‘Dialogos’ schept een echte dialoog, niet alleen tussen de leden van het ensemble onderling, maar ook tussen het ensemble en het publiek en zelfs tussen middeleeuwse muzikale stijlen.

Het ensemble heeft sinds de oprichting in 1996 flink aan de weg getimmerd en de revolutionaire aanpak heeft grote indruk gemaakt op het publiek en de critici. Livljanic laat met overtuiging zien dat ‘oude muziek’ helemaal niet zo stoffig hoeft te zijn: door er op een frisse manier mee om te gaan en het liturgisch repertoire te gebruiken als vitaal en levend materiaal toont ze aan dat deze muziek ook nu actueel kan zijn. De cd Terra Adriatica is hiervan een prachtig voorbeeld.

Terra Adriatica (vrij vertaald: ‘Van Adriatische bodem’) is de derde cd van het Ensemble Dialogos. Op de cd staan werken van beide zijden van de Adriatische

[p. 282]

Zee, uit Kroatië en Italië. De cd laat als een soort tweeluik de verschillen horen tussen enerzijds volkstalige muziek uit Kroatië en anderzijds mediterrane Latijnse liturgische muziek. De Kroatische muziek, die gedurende de gehele middeleeuwen gezongen werd in de volkstaal, is overgeleverd in het glagolitische schrift van het middeleeuwse Kroatië, meestal zonder muzieknotatie. De teksten werden voor de gelegenheid ontleend aan een verzameleditie van glagolitische liederen uit Poljica, Kroatië. Voor de interpretatie maakte het ensemble gebruik van mondeling overgeleverde eeuwenoude technieken. De Latijnse muziek die op de cd te horen is, stamt uit verschillende bronnen, waaronder het Laudario van Cortona, een zeer vroeg manuscript uit het eind van de dertiende eeuw. Voor de interpretatie volgde het ensemble de traditie van de Parijse Notre Dame-school, waar in de late twaalfde eeuw voor het eerst meerstemmige kerkmuziek werd geschreven.

De samenstellers van Terra Adriatica hebben duidelijk geprobeerd een zo divers mogelijk beeld te geven van de muziek uit de regio. Hierdoor ontbreekt de samenhang tussen de verschillende teksten wel enigszins, en zo kan het gebeuren dat het Credo wordt voorafgegaan door een gezang met de complete genealogie van Christus, van Abraham tot Jezus. Het tekstboekje bij de cd vermeldt overigens wel zeer nauwkeurig de vindplaatsen van de teksten van de liederen en geeft bovendien een vertaling van alle teksten in het Frans en het Engels.

Al met al maakt het Ensemble Dialogos zijn faam met Terra Adriatica volledig waar. De loepzuivere stemmen van de zeven zangeressen creëren een emotionele, maar uiterst transparante klank. De bijzondere versieringen die de muziek overal verfraaien, dragen bij aan een zinderende spanning. De cd ademt een authentiek Midden-Europese sfeer, waarin West-Europese en Oosters-orthodoxe kerkmuziek elkaar ontmoeten. De afwisseling tussen solo's en koor, tussen volkstalige en Latijnse muziek, tussen muziek van Oost en West, laat zien hoe veelzijdig het middeleeuwse muzikale repertoire kan zijn. Terra Adriatica is een cd van uitstekende kwaliteit, die het beluisteren meer dan waard is.

Marten Tilstra