Madoc. Jaargang 2003

[p. 186]

Een krijgshaftige mis

Busnois, Missa l'homme armé. Domarto, Missa Spiritus al mus en andere meerstemmige werken, The Binchois Consort onder leiding van Andrew Kirkman, 79.09 min.. Hyperion CDA67319, 2002. Prijs: circa €22, -

‘L'homme armé. L'homme armé doibt on doubter. On a fait partout crier que chacun se viegne armer d'un haubregon de fer. L'homme armé doibt on doubter.’ (‘De gewapende man. Vreest de gewapende man. Overal is rondgeroepen dat een ieder zich toerust met rijn ijzeren maliënkolder. Vreest de gewapende man.’). Het Franstalige lied L'homme armé moet onder componisten één der populairste melodieën van de vijftiende eeuw zijn geweest. Waar en wanneer het geschreven werd, is niet met zekerheid bekend. De oudste bron waarin het is teruggevonden, is een Napolitaans handschrift van kort voor 1500. Maar het lied is ouder, want de melodie werd al omstreeks 1450 gebruikt voor andere composities. De krijgshaftige tekst zou mogelijk wijzen op een kruistocht tegen de Turken. Anderen brachten het lied in verband met Bourgondische en Habsburgse vorsten. Dat de liedmelodie aanvankelijk vooral door Zuid-Nederlandse componisten is gebruikt, zou inderdaad kunnen wijzen op een relatie met de Bourgondische hertogen.

Toch is het L'homme armé-lied geen uitzonderlijk middeleeuws lied. De melodie is niet bijzonder uitgesproken of fraai; het lied heeft soms eerder het karakter van een recitatief. Het ritme is dreigend, alsof de gewapende man stap voor stap dreunend dichterbij komt. De dalende kwint in de melodie lijkt een hoornsignaal van de wacht te suggereren, waarschuwend voor een naderende vijand. Dat ritme en een gebrek aan eigenheid in de melodie maakten het lied bij uitstek geschikt om te bewerken en er andere melodieën in contrapunt tegenover te plaatsen. Daar dankt het l'Homme armé dan ook zijn grootste faam aan: als thema voor de basismelodie (cantus firmis) van vele grootse, meerstemmige miscomposities. De krijgshaftige tekst van het lied is echter mijlenver verwijderd van het religieuze karakter van de miscomposities die de melodie van het lied als basis kregen. Maar daarbij ging het dan ook om de melodie en niet om de tekst.

Het is juist de gezongen mis, waarin de vijftiende-eeuwse componisten hun grootste rijkdom aan ideeën en ingevingen toepasten. Zo werd het in de loop van de eeuw gebruikelijk dat meerstemmige composities van het ordinarium (de vaste gezangen van de mis, namelijk Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Benedictus en Agnus Dei) als een muzikaal geheel werden geschreven. De meest effectieve manier om dat te bereiken was het gebruik van gelijke basisthema's in de verschillende delen. Dit leidde tot het gebruik van dezelfde melodie als onderstem (tenor of cantus firmus). Om deze onderstem zowel met hogere als lagere stemmen te kunnen omspelen, werd een lagere stem, de bassus (Lat. laag), toegevoegd. Boven de tenor kwam een hogere stem, de altus (Lat. hoog) en als hoogste stem de discantus, cantus of superius. Deze onderverdeling is tot op de heden de standaard onderverdeling in vier stemmen (bas, tenor, alt en sopraan). Toch is zo'n cantus firmus lang niet altijd eenvoudig te herkennen. Vaak werd deze in lange noten als basisstem bij rijkversierde andere stemmen gebruikt, zodat deze alleen bij herhaald luisteren, bij voorkeur met notenvoorbeeld, kan worden herkend.

Voor minstens dertig overgeleverde missen uit de periode 1450-1700 vormde

[p. 187]

de melodie van het lied L'homme armé het uitgangspunt. Het is daarmee een van de meest gebruikte motieven uit de Frans-Vlaamse school. Beroemde componisten als Guillaume Dufay (±1400-Kamerijk 1474), Johannes Ockeghem (Henegouwen ±1420-Tours 1497), Jacob Obrecht (Bergen op Zoom ±1450-Ferrara 1505), Pierre de La Rue (Doornik ±1460-Kortrijk 1518) schreven een mis op basis van deze melodie. Josquin des Prés componeerde er zelfs twee (de Missa ‘L'Homme armé’ sexti toni en de Missa ‘L'Homme armé’ super voces musicales). Deze traditie klonk nog na in de late zestiende en zeventiende eeuw: ook Cristóbal de Morales (Sevilla ±1500-Malaga 1553) en Palestrina (Rome ±1525-Rome 1595) componeerden een mis op dit basisthema. In 1989 maakte Paul Van Nevel met zijn Huelgas Ensemble op het label Vivarte een bijzondere opname van fragmenten van zes L'Homme armé-missen (‘La Dissection d'un Homme armé’, SK 45 860). Het gaat om een cyclus van zes veelstemmige missen door een anonymus, die op het L'Homme armé-thema zijn gebaseerd en die zich bevinden in het handschrift te Napels. Op prachtige wijze toont Van Nevel hoe het thema op verschillende wijze in de miscomposities vervlochten werd.

Een van de eerste van naam bekende componisten die een mis schreef op het thema was de Zuid-Nederlander Antoine Busnois (±1430-Brugge ±1492). De missen uit het Napolitaanse handschrift zijn ook wel aan hem toegeschreven. In 1523 beweerde Pietro Aaron zelfs dat Busnois de schrijver van de L'homme armé-melodie was. Ook volgens Johannes Tinctoris, muziektheoreticus te Antwerpen, zou het lied geschreven zijn door Busnois, die een beroemde en - vanwege zijn levensstijl - beruchte figuur uit het laatmiddeleeuwse muziekleven moet zijn geweest. Tinctoris droeg een van een van zijn traktaten op aan Busnois en Johannes Ockeghem gezamenlijk.

De enige L'homme armé-mis mis die met zekerheid aan Busnois kan worden toegeschreven staat op deze nieuwe cd van het Binchois Consort. Deze mis was al in de vijftiende eeuw vermaard, wat blijkt uit de vele componisten die zich door het stuk lieten inspireren of er zelfs de muzikale structuur van overnamen. De mis is bovendien overgeleverd in zeven verschillende handschriften, wat veel is voor een mis uit circa 1460. Een goede nieuwe opname van dit muziekhistorisch belangrijke werk is dan ook meer dan welkom.

Niet alleen vanwege de opname van de Missa L'Homme armé is deze cd interessant. Naast de mis bevat de cd ook twee meerstemmige motetten van Busnois: Anima mea liquefacta est en Gaude celestis domina. Daarmee is het niet gedaan. De fraaie opname van het Gilles Binchois Consort biedt hier namelijk ook nog een werk van de vijftiende-eeuwse componist Petrus de Domarto. Het gaat om de meerstemmige Missa Spiritus almus. Voor zover ik kon achterhalen, is er niet eerder werk opgenomen van deze onbekende componist, een iets oudere tijdgenoot van Busnois. Domarto was evenals zijn collegae Jean Pullois, waarvan het motet Flos de spina ook nog op deze cd staat, en Johannes Ockeghem verbonden aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Antwerpen.

Al met al biedt deze cd een prachtig programma vijftiende-eeuwse muziek uit de Zuidelijke Nederlanden. Het Binchois Consort zingt met verve en nuance en zorgt voor bijna 80 minuten luisterplezier. De twee missen en drie motetten vormen muzikaal en musicologisch een bijzondere opname.

Jeroen Westerman