Madoc. Jaargang 2003

[p. 130]

[Nummer 3]

• Ludo Jongen
Een middeleeuwse peepshow?

Net als tegenwoordig brachten middeleeuwse reizigers souveniertjes mee naar huis, ter herinnering of als cadeautje. Het merendeel van deze massaal geproduceerde hebbedingetjes is verloren gegaan. Zo'n dertig jaar geleden ontdekte men echter een groot aantal middeleeuwse insignes in de Hollandse en Zeeuwse klei. Op twee daarvan is een copulerend paartje afgebeeld dat bespied wordt door iemand achter een boom. Die twee insignes zouden een scène uit La chastelaine de Vergi [De burggravin van Vergi] representeren. Maar is dat wel zo?

Een van de meest tragische liefdesverhalen uit de Middeleeuwen is ongetwijfeld La chastelaine de Vergi. Deze zo'n 950 verzen tellende novelle draait om het celer, het geheimhouden van een liefdesrelatie. In het kort wordt daarin het volgende verteld. De hertogin van Bourgondië probeert een knappe, dappere ridder te verleiden, maar hij wenst niet op haar avances in te gaan: hij heeft al een vriendin, te weten de buitengewoon mooie burggravin van Vergi. Omdat zij gehuwd is, ontmoeten de gelieven elkaar in het diepste geheim. Tot dan toe heeft niemand lucht van hun relatie gekregen, ook de hertogin niet. Ze reageert daarom als een gebeten hond op de beleefde, doch besliste afwijzing en zint op wraak: ze weet haar echtgenoot wijs te maken dat de ridder haar heeft willen verleiden. Daarop roept de hertog de ridder op het matje. Noodgedwongen vertelt de ridder hoe de vork in de steel zit, dus dat hij een relatie heeft met de burggravin, het nichtje van de hertog. Om dat te bewijzen neemt de ridder de hertog 's nachts mee naar de plaats van het rendez-vous. Nu is de hertog overtuigd van de goede trouw van de ridder: hij belooft plechtig er met niemand over te praten. De hertogin wordt razend zodra ze merkt dat haar man de ridder niet van het hof heeft verwijderd. 's Nachts, in de echtelijke sponde, weet ze hem het geheim te ontfutselen. Op een feestdag laat de hertogin aan de burggravin doorschemeren dat ze op de hoogte is van de liefdesrelatie. De burggravin denkt dat de ridder haar ontrouw is geworden. Ze raakt er totaal door van de kaart en sterft van liefdesverdriet. Wanneer de ridder hoort dat zijn vriendin gestorven is, slaat hij de hand aan zichzelf. De hertog doorklieft de schedel van zijn boosaardige vrouw en vertrekt vervolgens op kruistocht om boete te doen.

[p. 131]

Wat stond de hertog te doen?

Deze novelle is in het Middelnederlands twee keer ‘vertaald’.¹ Het verhaal werd volledig overgeleverd in het beroemde handschrift-Van Hulthem.² Van een tweede Middelnederlandse versie resten in totaal nog slechts 501 verzen. Deze zogenaamde Gentse fragmenten volgen de Franse tekst slaafs.³ Er komt echter een hoogst merkwaardige passage in voor. Zodra de hertog het liefje van de ridder aan haar stem herkend heeft, weet hij dat zijn echtgenote hem iets op de mouw heeft gespeld. De Franse tekst vervolgt met:

Illoeques s'est ensi tenu
Toute la nuit, endementiers
Que la dame et li cevaliers
Dedens la chambre en .i. lit furent,
Qui sans dormir ensanle jurent,
A tel joie et a tel deport
Qu'il n'est raisons que nus recort (428-434)

[Daar is hij (de hertog) de hele nacht gebleven. Ondertussen lagen de dame en de ridder in de kamer in een bed en ze beleefden zonder te slapen samen zo'n pret en plezier dat het geen pas geeft dat iemand daarover vertelt]

Het Gentse fragment heeft bijna hetzelfde:

Daer staet hem dhertoge ende crauwet
Met groter genouchte al die nacht.
Entie gelieve, wel bedacht,
Alde nacht te gader lagen,
Sonder slapen, tote het ghinc dagen,
Met sulker merechte, met sulken spele,
Dat redene geift dat ict heile. (225-231)

[De hertog staat daar (...) heel de nacht. En de gelieven liggen innig tevreden heel de nacht met zoveel pret en plezier bij elkaar, zonder te slapen tot aan de dageraad. Het is gepast dat ik daarover zwijg.]

Vergelijking van het Oudfrans met het Middelnederlands leert dat in het Gentse fragment ‘ende crauwet Met groter genouchte’ is toegevoegd. De vraag is: wat staat de hertog daar te doen? Wat betekent ‘crauwet’? Volgens Verdams Middelnederlandsch woordenboek (3, 2067-2068) betekent het werkwoord crauwen ‘krabben’. In combinatie met het voorzetsel ‘met’ zou crauwen ‘strelen’ betekenen. Verdam haalt de geciteerde verzen 225-226 aan en voegt als vertaling toe: ‘hij heeft den geheelen nacht een streelend, een aangenaam gevoel’.

In zijn studie over de zestiende-eeuwse prozabewerking van De burggravin van Vergi bespreekt Resoort de episode van het nachtelijke uitstapje van de hertog. Daarbij citeert hij ook de verzen 192-194 uit het Gentse fragment:

Tote bider camere; daer hilt hi stille,
Ende decte hem na sinen wille,
So hi best mochte, onder enen bome.

1 Het verhaal is ook nog twee keer drastisch bewerkt: omstreeks 1410 nam Dirc Potter een navertelling op in Der minnen loep (Boek 2, 403-608; zie A.M.J. van Buuren, Der minnen loep. Studie over een Middelnederlandse ars amandi (Utrecht 1979) 135; en tussen 1558 en 1560 kwam een gedrukte prozaroman op de markt (zie R.J. Resoort, Een schoone historie vander borchgravinne van Vergi. Onderzoek naar de intentie en gebruikssfeer van een zestiende-eeuwse prozaroman (Middeleeuwse studies en bronnen 9/Diss. Utrecht) (Hilversum 1988). Vgl. W.P. Gerritsen, A.G. van Melle (red.), Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst (Nijmegen 1998) 80-83.

2 De Hulthem-versie is met zijn 1127 verzen tevens de langste. Voor meer informatie en literatuur zie W. Wilmink, De burggravin van Vergi. Een middeleeuwse novelle, ingeleid door W.P. Gerritsen, met een uitgave van de Middelnederlandse tekst door Ria Jansen-Sieben (Nederlandse klassieken) (Amsterdam 1997) 89-92.

3 Welk Frans handschrift aan ‘Gent’ ten grondslag heeft gelegen, valt niet uit te maken. Zie Stuip 1979 24-30. Het Gentse fragment heeft overigens deel uitgemaakt van een verzamelhandschrift: zie J.A.A.M. Biemans, Onsen speghele ystoriale in Vlaemsche. Codicologisch onderzoek naarde overlevering van de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke en Lodewijk van Velthem, met een beschrijving van de handschriften en fragmenten 2 dln. (Schrift en schriftdragers in de Nederlanden in de Middeleeuwen 2) (Leuven 1997) 57-58, 86-87, 445-450.

[p. 132]

Afb. 1. De hertog bespiedt de ontmoeting van de burggravin en de ridder. Miniatuur uit een handschrift van La chastelaine de Vergi (Parijs, Bibliothèque Nationale de France, nouv. acq. fr. 4531, f. 88r). Uit: B. Schmolke-Hasselmann ‘La Chastelaine de Vergi auf Pariser Elfenbein-Kästchen des 14. Jahrhunderts. Zum Problem der Interpretation literarischer Texte anhand von Bildzeugnissen,’ Romanistisches Jahrbuch 27, (1976), afb. 7.

[(De hertog volgde) tot bij de kamer. Daar bleef hij staan en verborg zich zo goed mogelijk achter een boom]

Op grond hiervan meent Resoort: ‘Hoewel, als gezegd, nergens staat dat hij in het bewuste vertrek van het kasteel naar binnen kan kijken, is dit mogelijk toch bedoeld geweest.’ En daarom concludeert hij dat Verdams vertaling van de verzen 225-226 ‘te passief en te verhullend [is]. Deze mededeling moet actiever en concreter worden geïnterpreteerd als een aanduiding van masturbatie.’⁴ Naar mijn mening moeten hier twee zaken onderscheiden worden, namelijk gluren en zinnenprikkelende activiteiten.

4 Resoort (zie noot 1) 84-85.

Zinnenprikkelende lectuur

In 1964 wist Jan Cremer met zijn Ik, Jan Cremer heel Nederland het hoofd op hol te brengen door de openhartige beschrijvingen van de seksuele hoogstandjes van de ik-figuur.⁵ Zo'n veertig jaar later wordt niemand nog koud of warm over de mogelijkheden van een banaan in Godin van de jacht van Heleen van Royen. Nu leidt het voor mij geen twijfel dat mannen en vrouwen in de Middeleeuwen seksueel opgewonden kunnen zijn geraakt door het kijken naar (afbeeldingen van) naakte personen en/of door fantasieën. Heilige abten als Antonius en Benedictus werden regelmatig gekweld door vleselijke lusten.

5 Blijkens een bericht in de Volkskrant van 19 september 2003 doet de naam Jan Cremer in zijn geboortestad Enschede nog steeds volop stof opwaaien.

[p. 133]

Hoogstwaarschijnlijk hadden deze asceten natte dromen. En dat kon natuurlijk niet. Net zo min als masturbatie.⁶

Ik vraag me echter af of literaire teksten bedoeld waren om de zinnen te prikkelen. Uiteraard wordt er in hoofse riderromans wat afgevreeën. Van Lancelot en Guinevere, Tristan en Isolde, Floris en Blancefloer weet iedereen dat ze het doen, met elkaar.⁷ Maar steeds trekken de auctoriële vertellers zich terug uit de slaapkamer, ver vóór het moment suprème. De verhaaldraad wordt eerst de volgende ochtend weer opgepakt. Zelfs in Chrétien de Troyes' eersteling, Erec et Enide, komt geen enkele seksscène voor. De hoofdpersonen brengen aanvankelijk weliswaar het grootste deel van de tijd tussen de klamme lappen door, maar wat ze uitspoken laat Chrétien over aan de fantasie van zijn publiek:

Erec was nu zo verliefd op haar dat hij niet meer maalde om wapenfeiten, en niet meer naar tournooien ging. Daar had hij geen zin meer in: hij ging liever zijn vrouw het hof maken; hij maakte van haar zijn vriendin en zijn maîtresse. Zijn hart en zinnen waren erop gespitst haar te omhelzen en te kussen: ander vermaak wilde hij niet.⁸

Uiteraard wist men in de Middeleeuwen heel goed waar Abraham de mosterd haalde. In Oudfranse fabliaus en Middelnederlandse boerden wordt dikwijls een weinig verhullende taal gehanteerd.⁹

6 Zie J.A. Brundage, Law, Sex, and Christian Society in Medieval Europe, (Chicago-London 1987) 109-110, 165-166, 212-214, 313-314, 398-401 en 533-536. In de Graalqueeste wordt Perceval belaagd door een duivelse vrouw. De passage is geïnspireerd op de avonturen van woestijnvaders en andere monniken. Zie hierover W. Kuiper, ‘Queeste vanden Grale. De beproevingen van Perchevael’ in: B. Besamusca (red.), Jeesten van rouwen ende van feesten. Een bloemlezing uit de Lancelotcompilatie (Middelnederlandse tekstedities 6) (Hilversum, 1999) 135-161. L. Jongen, ‘Gelubd of genaaid? Over castratio angelica en castratio diabolica’, Meta 29 (1994-1995) 21-29.

7 In de tweede kring van de hel waar de wellustigen zijn ondergebracht, laat Dante Francesca vertellen dat zij en haar minnaar Paolo elkaar begonnen te kussen bij het lezen over de de eerste kus van Lancelot en Guinevere. Wat ze verder uitspookten, wordt aan de fantasie van de lezers overgelaten. De historische Francesca was getrouwd met een oudere broer van Paolo. Toen die de minnaars op heterdaad betrapte, stak hij hen dood. Zie Dante Divina comedia. Hel. V 121-139.

8 Erec en Enide, Een roman van Chrétien de Troyes vertaald door René Stuip (Memorandum 1) (Hilversum 2001) 48. Ook Diederic van Assenede (Floris ende Blancefloer, 3093-3144) beschrijft niet wat de gelieven allemaal uitspoken.

9 Zie R.H. Bloch, The Scandal of the Fabliaux (Chicago-London 1986) en F.J. Lodder, Lachen om list en lust. Studies over de Middelnederlandse komische versvertellingen (Diss. Leiden) (Ridderkerk 1996). De Oudfranse Lai du Lecheor laat er geen misverstand over bestaan waarom ridders dappere daden verrichten. Zie De achterkant van de Ronde Tafel, De anonieme Oudfranse lais uit de 12e en 13e eeuw vertaald en toegelicht door Ludo Jongen en Paul Verhuyck (Deventer Drukken 2) (Deventer 1985) 35-36.

Gluren

Een andere vraag is of de hertog zich inderdaad manueel staat te bevredigen terwijl hij de ridder en de burggravin aan het werk ziet. Met andere woorden staat de hertog te gluren en hebben we hier te maken met een middeleeuwse peepshow? ‘Gluren’ heeft heden ten dage een negatieve connotatie. Het betekent zoiets als ‘stiekem kijken naar naakte mannen en/of vrouwen ten einde seksueel opgewonden te raken’. Zoals hierboven reeds is opgemerkt komen in middeleeuwse teksten geen expliciet beschreven seksscènes voor: de vertellers trekken zich discreet terug. Maar vaak wordt zo'n vrijpartij gadegeslagen door een personage. Zo bijvoorbeeld in de Middelnederlandse Roman van Walewein. Als Walewein in de martelkamer door Ysabele onder handen wordt genomen, worden ze bespied door een ridder:

Hi was vreet, fel ende stuer.
Subtilike haddi in den muer
Gemaect een gat daer hi sach
Die feeste die te drivene plach
Mijn here Walewein ende die fiere
Jeghen die maget goedertiere.
Hi sach se te meneger stont
Die joncfrouwe cussen an haren mont
Ende helsen na der minnen spele.
Dit was so dicken ende so vele
Dat die felle rudder wreet
Totten coninc liep gereet (vs. 7991-8002)

[Hij was boosaardig, meedogenloos en verbitterd. Behendig had hij een gat in

[p. 134]

Afb. 2. Achterkant van een ivoren kistje uit Parijs, 1320-1340 (New York, Metropolitan Museum, 17.190.177) met scènes uit het verhaal van La chastelaine de Vergi; op het tweede compartiment van links bespiedt de hertog de ontmoeting van de geliefden. Uit: Images in Ivory. Precious Objects of the Gothic Age, tentoonstellingscatalogus Detroit Institute of Arts, 1997, no. 63.

de muur gemaakt waardoor hij kon kijken naar het plezier dat heer Walewein de Dappere beleefde met de hoofse maagd. Hij zag hem de jonkvrouw vele malen op de mond kussen en haar omhelzen zoals gelieven plegen doen. Dit gebeurde zo vaak dat de boosaardige, meedogenloze ridder onmiddellijk naar de koning liep.]

Hier is geen sprake van ‘gluren’ met een seksuele lading, maar gaat het om bespieden. Ook bijvoorbeeld koning Mark en Agravain proberen respectievelijk Tristan en Isolde en Lancelot en Guinevere te betrappen.¹⁰ Het lijkt me daarom volstrekt onwaarschijnlijk dat de hertog zich staat af te trekken.

In alle versies (dus ook de Gentse) herkent de hertog de burggravin aan haar stem: het is zijn nichtje. De ridder heeft de waarheid gesproken: de burggravin is zijn vriendinnetje. Dat het paar vervolgens het bed in duikt, zal voor iedereen (zowel voor de hertog als voor het luisterende of lezende publiek) geen verrassing zijn. De hertog had huiswaarts kunnen keren: hij wist wat hij weten moest en had er verder niks meer te zoeken. Waarom blijft hij dan? De Borchgravinne van Vergi is een tekst opgebouwd uit dialogen verbonden door vertellerscommentaar. De hertog moet de ridder duidelijk maken dat hij hem gelooft. Dat kan pas na het nachtelijk samenzijn. De eerstvolgende dialoog vindt plaats tussen de ridder en de hertog, als ze op weg zijn naar huis: de hertog verzekert de ridder dat wat hem betreft de kous af is.

Maar waar was de hertog 's nachts nou mee bezig? Wellicht moeten we cnauwet in plaats van crauwet lezen. Het transitieve werkwoord cnauwen betekent ‘knagen’ of ‘knabbelen’. Overdrachtelijk heeft het de betekenis van ‘overdenken, overpeinzen’ (MNW 3,1617-1618). De verzen 225-226 kunnen dan als volgt

10 Ook in de door Resoort (zie noot 1) 84, n. 78) genoemde voorbeelden is geen sprake van gluren met een seksuele bijbetekenis. Hetzelfde geldt voor Heinrich en Koning Mark uit het artikel van A. Snow, ‘Heinrich and Mark, two medieval voyeurs’, Euphorion 66 (1972) 113-127.

[p. 135]

vertaald worden: met instemming (nl. dat hij de ridder ten onrechte verdacht heeft, c.q. de hertogin gelogen heeft) overdenkt de hertog dat daar gedurende de nacht.

De twee insignes

In de jaren zeventig van de vorige eeuw werden grote hoeveelheden middeleeuwse insignes in de Hollandse en Zeeuwse modder gevonden.¹¹ Op twee daarvan bespiedt een man achter een boom een copulerend paartje onder een andere boom. Tussen hen in staat een hond met zijn kop boven (of in) een emmer of vat. Boven het vrijend paartje hangt een banderol met het woord ‘AMOURS’. Op de banderol zit een vogel. Beide insignes zijn van een lood-tin legering en worden gedateerd tussen 1375 en 1425. Het ene insigne werd gevonden in Dordrecht en is compleet; het andere dook in het Zeeuwse Nieuwlande op, is in spiegelbeeld en het vogeltje ontbreekt. Koldeweij heeft gesuggereerd dat dit insigne een uitbeelding van het verhaal van La chastelaine de Vergi zou zijn.¹² Gerritsen neemt die suggestie schoorvoetend over en voert de crauwet-verzen uit het Gentse fragment op als extra bewijs.¹³ Nog afgezien van de hierboven geopperde emendatie van crauwet in cnauwet komt het me voor dat de afbeelding op de insignes iets anders voorstelt.

Er is mij één middeleeuws verhaal bekend waarin een man een vrijend paartje bespiedt. Het betreft Cele qui se fist foutre sur la fosse de son mari [Over de vrouw die zich liet naaien op het graf van haar man]. In deze fabliau beroemt een knecht zich niet alleen op zijn verleidingstechnieken (tegenover zijn heer), maar ook op zijn buitengewone seksuele prestaties (tegenover een diepbedroefde weduwe). Een samenvatting: na de begrafenis weigert de weduwe het graf van haar man te verlaten, omdat ze geen zin meer heeft om verder te leven. Een toevallig passerende ridder en zijn knecht zien de treurende vrouw op het kerkhof zitten. De knecht beweert dat hij haar in een mum van tijd zal weten te naaien. Zijn heer verbergt zich achter een boom met ruim zicht op het kerkhof. De knecht benadert de weduwe:

- ‘Lieve zuster, moge God u behoeden!’
- ‘Behoeden? Alsjeblieft niet! Moge Hij me de dood geven, want ik leef zeer ten onrechte: mijn heer, mijn echtgenoot, is overleden. Daarom ben ik zó van streek. Hij trok me uit de armoede omhoog en was heel erg op me gesteld: hij hield meer van mij dan van zichzelf.’
- ‘Zuster, ik ben tien keer zo bedroefd.’
- ‘Hoe dat zo?’
- ‘Ik zal het u vertellen, zuster. Ik had heel mijn hart en zinnen gezet op een zeer hoofse en intelligente dame. Haar beminde ik meer dan ik had moeten doen. Maar door mijn mateloze geilheid heb ik haar vermoord.’
- ‘Hoe dan? Kom nou! Ga toch weg!’
- ‘Door haar te naaien, lieve dame.’ - ‘God, ik heb geen zin meer om langer te leven. Beste man, kom hier! Bevrijd me van deze wereld! Dood me! Doe je best en neem mij - als je kunt - nog erger te pakken dan je dame. Je zegt immers dat je haar vermoordde bij het naaien.’¹⁴

11 H.J.E. van Beuningen en A.M. Koldeweij, Heilig en profaan. 1000 laatmiddeleeuwse insignes uit de collectie van H.J.E. van Beuningen (Rotterdam Papers 8) (Cothen 1993).

12 Zie A.M. Koldeweij, ‘Karel de Grote en De Borchgravinne van Vergi’, in: A.M. Koldeweij, A. Willemsen (red.), Heilig en profaan. Laatmiddeleeuwse insignes in cultuurhistorisch perspectief (Amsterdam 1995) 98-104. Dat de bijschriften bij de nummers 74 en 75 beginnen met ‘De Borchgravinne van Vergi betrapt door haar echtgenoot’, is pertinent onjuist: de echtgenoot komt in het hele verhaal niet voor.

13 W.P. Gerritsen, ‘De burggravin van Vergi uit het slijk gehaald. Literair-historische vragen bij twee middeleeuwse insignes’, Nederlandse letterkunde 2 (1997) 67-74.

14 L. Jongen, Van papen en hoeren. Van ridders en boeren. Tien middeleeuwse moppen (Hilversum 1995) 42-44. Vgl. E. van Altena, De jonge man met twaalf vrouwen. Boerten uit de twaalfde en dertiende eeuw (Ambo-Klassiek) (Amsterdam 1997) 156-159.

[p. 136]

Afb. 3. Insigne uit 1375-1425, gevonden te Dordrecht (Inv. 1792). Uit: H.J.E. van Beuningen, A.M. Koldeweij, D. Kicken, Heilig en profaan 2. 1200 laatmiddeleeuwse insignes uit openbare en particuliere collecties (Rotterdam Papers 12) (Cothen 2000), afb. 610.

Afb. 4. Insigne uit 1375-1425, gevonden te Nieuwlande (Inv. 0954). Uit: Heilig en profaan 2, afb. 611 (zie bijschrift afb. 3).

De knecht geeft de weduwe daarop een grote beurt. Ofschoon zijn heer toekijkt, raakt die in het geheel niet opgewonden: in tegendeel, hij komt bijna niet bij van het lachen. Deze anonieme fabliau is in zes handschriften overgeleverd. Omdat de actie wordt gesitueerd in Vlaanderen, lijkt een Noord-Franse herkomst voor de hand te liggen. Hoe dan ook, het verhaal is in de Lage Landen bekend geweest. Immers, de fabliau is een schunnige bewerking van een klassiek verhaal dat bekend staat onder de naam ‘De weduwe van Ephese’. In de versie die de Romeinse dichter Petronius (eerste eeuw na Christus) in zijn Gastmaal van Trimalchio opnam, gaat een soldaat die de lijken van enkele gekruisigde misdadigers moet bewaken, de weduwe troosten. Nadat hij haar verleid heeft, komt hij tot de ontdekking dat een van de lijken gestolen is. Omdat dat hem de kop kan kosten, stelt de weduwe het lichaam van haar man ter beschikking: ze wil na haar echtgenoot niet ook nog haar kersverse minnaar kwijtraken.¹⁵ Het verhaal was in de Middeleeuwen wijd verbreid en is verschillende malen in het Middelnederlands overgeleverd.¹⁶

Nu komt er in geen van de versies van dit klassieke verhaal een hond of vogel voor. De hond symboliseert gewoonlijk de (echtelijke) trouw; op de twee insignes zou de hond erop kunnen duiden dat de weduwe de nagedachtenis aan haar overleden echtgenoot levend wenst te houden. De vogel die op het Dordtse insigne boven het ‘spandoek’ met ‘AMOURS’ zit, staat symbool voor de liefde: het werkwoord ‘vogelen’ voor ‘copuleren’ komt al in het Middelnederlands voor.¹⁷ In de fabliau-versie van ‘De weduwe van Ephese’ offert de vrouw de huwelijkstrouw (een hond) op aan lichamelijke liefde (een vogel) in de hoop te sterven. Blijft over de emmer, teil of ton waaruit de hond op het Nieuwlandse insigne staat te lebberen.¹⁸ Zou het een seksueel symbool zijn?¹⁹

15 Zie Petronius' Satyricon § 111-112.

16 Zie H. Beelen en P. Vriesema, ‘Het weeuwtje van Ephese. De doorwerking van een milesische vertelling in de middeleeuwen’, Meta. Mededelingenblad voor Neerlandici in Leiden 16 (1981-1982) 45-52.

17 Zie MNW 9,774. Vgl. H. Heestermans, P. van Sterkenburg en J. van der Voort van der Kleij, Erotisch woordenboek (Baarn 1977) 222-223 (s.v. vogel & vogelen).

18 Op het Dordtse insigne staat dat voorwerp ook, maar daar kijkt de hond over het voorwerp naar het paartje. M. Camille, The Medieval Art of Love. Objects and Subjects of Desire (London 1998) 121 heeft als eerste op dat voorwerp gewezen bij zijn bespreking van het Dordtse insigne: ‘The couple are accompanied by a dog licking from a barrel and are being watched from behind a tree by a gentleman (a husband?) bedecked with buttons. Perhaps this told a story from a popular romance.’ Camille bespreekt het insigne als onderdeel van ‘The unmistakable dynamics of love's fourth and final stage, what [...] ordinary folk [described] as fucking’, maar verwijst niet naar La chastelaine de Vergi.

19 Op deze plaats wil ik Martine Meuwese, Saskia Prins, Bart Veldhoen en Norbert Voorwinden bedanken voor hun bemoedigende opmerkingen en hun tips.

[p. 138]

Bibliografie

H. Beelen en P. Vriesema, ‘Het weeuwtje van Ephese. De doorwerking van een milesische vertelling in de middeleeuwen’, Meta. Mededelingenblad voor Neerlandici in Leiden 16 (1981-1982) 45-52.

W.P. Gerritsen, ‘De burggravin van Vergi uit het slijk gehaald. Literair-historische vragen bij twee middeleeuwse insignes’, Nederlandse letterkunde 2 (1997) 67-74. R. Jansen-Sieben, De borchgravinne van Vergi. Naar het handschrift-Van Hulthem en het Gentse fragment. Derde, vermeerderde uitgave met een letterkundige uitleiding door F.P. van Oostrom (Utrecht 1985).

L. Jongen, Van papen en hoeren. Van ridders en boeren. Tien middeleeuwse moppen (Hilversum 1995).

A.M. Koldeweij, ‘Karel de Grote en De Borchgravinne van Vergi’, in: A.M. Koldeweij, A. Willemsen (red.), Heilig en profaan. Laatmiddeleeuwse insignes in cultuurhistorisch perspectief (Amsterdam 1995) 98-104.

R.J. Resoort, Een schoone historie vander borchgravinne van Vergi. Onderzoek naar de intentie en gebruikssfeer van een zestiende-eeuwse prozaroman (Middeleeuwse studies en bronnen 9/Diss. Utrecht) (Hilversum 1988).

R.E.V. Stuip, La chastelaine de Vergi. Édition critique du ms. B.N. f. fr. 375 avec introduction, notes, glossaire et index, suivie de l'édition diplomatique de tous les manuscrits connus du XIIIe et du XIVe siècle (Diss. VU Amsterdam) (Den Haag/Parijs 1970).

W. Wilmink, De burggravin van Vergi. Een middeleeuwse novelle, ingeleid door W.P. Gerritsen, met een uitgave van de Middelnederlandse tekst door Ria Jansen-Sieben (Nederlandse klassieken) (Amsterdam 1997).