Madoc. Jaargang 2002

[p. 186]

Kennis en kennismaken

István Bejzcy, Een kennismaking met de middeleeuwse wereld (Coutinho; Bussum 2001). 224 p. ISBN 90 6283 257 1. €27,- Het dagelijks leven in de Middeleeuwen. De wereld van boeren, burgers, ridders en monniken (Tirion Uitgevers; Baarn 2001). 352 p. ISBN 90 4390 222 5. €31,75

Niet alleen in de gewone wereld is het soms oneerlijk verdeeld, ook in die van de Middeleeuwenboeken komt dat voor. Kort gezegd: de inhoud van Bejzcy's boek zou de vormgeving van Het dagelijks leven in de Middeleeuwen verdiend hebben, terwijl de grijzige en eenvoudige uitvoering van zijn Een kennismaking met de middeleeuwse wereld de inhoud van het Tirion-boek perfect zou hebben weerspiegeld. De Nederlandse uitgeverswereld zit vreemd in elkaar als een gebonden boek met anderhalf keer zoveel pagina's en honderden fraaie kleurenafbeeldingen op zwaar papier maar 4,75 euro duurder hoeft te zijn dan een heel eenvoudig geïllustreerde paperback.

In beide gevallen gaat het om boeken die basisinformatie willen verschaffen. Het zijn geen werken voor specialisten, maar inleidingen, vooral bedoeld voor nietmediëvisten en, in het geval van Bejzcy's boek, ook voor (beginnende) studenten. Als studieboek heeft Een kennismaking met de middeleeuwse wereld echter wel een geduchte concurrent in Blockmans' en Hoppenbrouwers' Eeuwen des onderscheids, dat in ieder geval in Utrecht op de lijst staat voor de eerstejaars Geschiedenis.

Een kennismaking met de middeleeuwse wereld is naar mijn idee net geen echt handboek, met name omdat de verantwoording van het vermelde summier is. Er wordt vooral verteld hoe het zit, de problemen die schuil gaan achter bijna al die beschrijvingen blijven - en dat is gezien het doel van het boek logisch en terecht - buiten beeld. Het werk maakt nog het meest de indruk van een ouderwets schoolboek (ouderwets in de zin van ‘uit de tijd voor de tweede fase’), met name door de tien ingevoegde grijze pagina's (‘intermezzi’ genoemd), waarin specialisten kort een specifiek thema aan bod stellen. Overigens zijn dat stuk voor stuk prima bijdragen van onder andere Marco Mostert, Rob Meens, Karl Heidecker, Jasmijn Bovendeert, Remco Sleiderink en Nico Lettinck. Het is een boek met verhelderende kaarten, stambomen en overzichten van pausen en koningen. Je kunt er dingen in opzoeken, geholpen door het keurige register en door de chronologische indeling van het boek.

Bejzcy werkt met vijf hoofdstukken, die weer zijn onderverdeeld in paragrafen van gemiddeld drie à vier pagina's. Er zijn twee hoofdstukken over de Vroege Middeleeuwen (ca. 400-ca. 750 en ca. 750 - ca. 1000), één over de Hoge (ca. 1000-ca. 1200), en dan weer twee over de Late Middeleeuwen (ca. 1200-ca. 1350 en ca. 1350-ca. 1500). Over de chronologische grenzen is natuurlijk altijd te twisten (die van ca. 1200 bevreemdt mij bijvoorbeeld, omdat die de ontwikkelingen op het gebied van de volkstalige literatuur wat betreft de romans in verzen en proza lijkt te doorsnijden), maar de indeling is helder. De paragrafen behandelen de te verwachten onderwerpen; kopjes als ‘Het intellectuele leven’ en ‘Het economische leven’ keren in meerdere hoofdstukken terug en stellen de lezer in staat om ook specifieke delen uit de verschillende hoofdstukken te koppelen. In

[p. 187]

de paragraaf ‘Paus en kerk’ vind ik de onderverdeling ‘vijanden van buiten: heidenen’, ‘vijanden van binnen: ketters’ elegant, al is Bejzcy vast niet de eerste die hem gebruikt. Verder staat er wat verwacht mag worden. Voor de gevorderde mediëvist is er weinig nieuws te vinden, maar bij het lezen kreeg ik wel steeds het idee dat ik het gebodene interessant zou vinden als ik het nog niet wist, een indruk die bevestigd werd op terreinen waar ik minder mee vertrouwd ben. Ik vond bijvoorbeeld de uiteenzetting over de bedelorden en de begijnen, begarden en tertiarissen boeiend. De auteur heeft duidelijk zijn uiterste best gedaan de zaken zo helder en duidelijk mogelijk uit te leggen en daarbij afgezien van stilistische tierelantijnen. Voor wie veel al weet, wordt het wel eens saai en opsommerig, maar dat ligt dan meer aan de kennis van die lezer dan aan het boek.

Het lijkt eenvoudig om een boek als dit te schrijven - het gaat immers om basiskennis - maar dat is het niet. Bejczy heeft een prestatie van formaat geleverd en laat zien op heel veel terreinen goed genoeg thuis te zijn om er helder de essentie van te kunnen aanduiden en uitleggen. Dat hij het terrein van de literatuur minder goed in de vingers heeft, zij hem vergeven. Daar zijn andere boeken voor, evenals een website als www.literatuurgeschiedenis.nl. Een kennismaking met de middeleeuwse wereld biedt een schat aan kennis, en wie meer wil kan elders altijd dieper graven om meer inzicht in de onderliggende problemen te krijgen. Wat dat betreft, is het jammer dat de Bibliografische handreiking wel erg verwijzend en summier van aard is. Bovendien, voor dit publiek wel Millennium noemen en Madoc onvermeld laten?

Het (blijkens de titelpagina anonieme) boek Het dagelijks leven in de Middeleeuwen ziet er heel mooi uit, echt iets voor de koffietafel. Het uiterlijk verleidt tot aanschaf. Nadere bestudering leert dat het gaat om de vertaling van een Duits boek, gemaakt door de schrijver Rolf Schneider en een aantal Duitse mediëvisten (merendeels emeriti, de jongste is geboren in 1944), met daarbij een enkele Fransman en Vlaming. Het is vertaald door de firma Expertext, die blijkbaar Sietske Chardon, Willy Temmerman, Ingrid Buthod-Girard en Agave Kruijssen aan het werk zette. Linke soep, zo'n vertaling: moet de tekst worden aangepast aan het Nederlandse publiek? Er is blijkbaar besloten dat niet te doen en dat maakt de inhoud er niet beter op, maar misschien was die ook wel niet zo belangrijk.

De opzet is ambitieus, zo meldt ‘de uitgever’ in een hoogdravend ‘Geachte lezer’-stukje. Tirion (of spreekt hier de Duitse uitgever, of Rolf Schneider zelf in koninklijk meervoud?) geeft hoog op van de culturele en economische eenheid, van de ‘uniformiteit van het wereldbeeld en de levensverhoudingen’ die de Middeleeuwen zouden kenmerken en zegt dan: ‘Tegen deze achtergrond bewandelt dit boek een nieuwe en ongewone weg. Wij doen een poging de wetenschappelijke benadering te combineren met een literair-artistieke. Om de lezer een rijk geschakeerd beeld van de Middeleeuwen te geven hebben wij de schrijver Rolf Schneider gevraagd in gedetailleerde beschrijvingen het reilen en zeilen van het middeleeuwse leven in al zijn uiteenlopende facetten weer te geven. Tegelijkertijd hebben wij prominente Europese mediëvisten uitgenodigd de belangrijkste historische ontwikkelingen en hun achtergronden in de politiek, economie en techniek, Kerk en cultuur in essays te analyseren. Deze poging middeleeuwse geschiedenis op deze manier door te geven is zeker ongewoon en niet zonder risico. Maar de verbintenis tussen een wetenschappelijke

[p. 188]

en artistieke weergave zou kunnen leiden tot een nieuwe, intensieve ontmoeting met deze periode. Dat is onze hoop en bedoeling.’

Even afgezien van het geschakeerde beeld van die uniformiteit, klinkt dit in eerste instantie niet eens onaardig, maar er komt helemaal niets van terecht. De stukken van de wetenschappers zijn ouderwets, degelijk en supersaai, en Rolf Schneider herhaalt in wat vagere termen wat zij te berde brengen. Zijn stijl moge wat beter zijn, hij maakt er geen verhaal van (en zijn studieuze collega's lijken al hun best te doen om zoveel mogelijk hap-snap en kris-kras door de Europese Middeleeuwen te schieten), en dat had ik nu juist gehoopt op basis van de beloften aan de lezer. Daar komt nog bij dat veel van de hoofdstukken de Duitse wetenschappelijke stijl hanteren en dat de Nederlandse vertalers zich daar niet van hebben kunnen losmaken. Misschien is de volgende zin acceptabel in het Duits: ‘Het technische kenmerk van de middeleeuwse vooruitgang werd de diversificatie van de waterradaandrijving als een door de innovatie van de nokkenas voorbereide en mogelijk gemaakte complementering van het Europese graanmolenbestand met verdere werktuigen op industrie- en mijnbouwgebied.’ (p. 107), in het Nederlands kan ik er weinig van begrijpen. Het boek bekijken is prettig, het lezen is een moeizaam proces.

Er zijn hoofdstukken over: ‘Politieke ontwikkelingen in Europa 800-1500’, ‘Vruchtbaarheid en armoede: de boeren’, ‘Landbouw in de Middeleeuwen’, ‘Technische vooruitgang en verandering’, ‘Bont, gevarieerd en smerig: de steden’, ‘De ontwikkeling van de steden tussen 800 en 1517 en de opkomst van de handel’, ‘De ontwikkeling van de kerk in de Middeleeuwen’, ‘Tussen helse benauwingen en de kinderlijkste pret: de Kerk’, ‘De culturele ontwikkeling’, ‘Man van mond en hand: de adel’ en ‘Balans en Perspectief’. Daarna volgt nog een tijdbalk. De hoofdstukken met een dubbele punt in de titel zijn geschreven door Rolf Schneider.

Inhoudelijk heeft het boek helaas weinig te bieden, maar misschien is het ook wel meer bedoeld voor kopers en kijkers dan voor aandachtige lezers. De afbeeldingen zijn prachtig, maar zelfs in de bijschriften gaat het nogal eens mis. Zo staat er op het frontispice een afbeelding van het labyrint waarin Theseus tegen de minotaurus vecht. Zij zijn samen in het midden afgebeeld en worden in de tekst op de afbeelding genoemd. Het bijschrift luidt echter: ‘De wereld als labyrint. Oud strijdtafereel in een Regensburgse miniatuur, eind 12de eeuw’ De verantwoording van de illustratie (p. 351) geeft slechts: ‘Bayerische Staatsbibliothek, München’. Bij afbeelding 7 wordt geen datering gegeven, maar de voorstelling van de bestorming van Jeruzalem door sultan Saladin zou een ‘boekminiatuur uit die tijd’ zijn. Wat is ‘die tijd’? De Middeleeuwen? Of het tijdstip van de bestorming? Uit de tekst is het niet te halen want die gaat hier uitgebreid in op de politieke ontwikkelingen rond het Slavische Oosten en Gisela, de dochter van de Beierse hertog Hendrik de Twister (p. 15-17: Twister is hier te interpreteren als ruziemaker, het gaat om Heinrich der Zänker, 951-995). De Paltskapel van Aken wordt wel afgebeeld, maar zou volgens het bijschrift later ‘overbouwd’ zijn (p. 19). Meestal gaat het gelukkig wel goed en de kwaliteit van de afbeeldingen is hoog. De vele afbeeldingen laten zien hoe mooi zij informatie over de middeleeuwse wereld kunnen aanvullen en de kennismaking veraangenamen. Jammer dat de afbeeldingen uit Het dagelijks leven niet bij de teksten van Bejzcy staan.

Frank Brandsma