Madoc. Jaargang 2002

[p. 63]

[Nummer 2]

Anne de Snoo
De val van Oldenbarnevelt: de ‘Zeefprenten’ van Adriaen van de Venne¹

Momenteel is er veel belangstelling voor de 17de-eeuwse schilder, tekenaar en dichter Adriaen van de Venne.² Zijn brede oeuvre lokt zowel historici, neerlandici als kunsthistorici. Van de Venne is vooral bekend door zijn schilderij de Zielenvisserij dat zich in het Rijksmuseum te Amsterdam bevindt.³

Naast zijn veelkleurige schilderwerk legde hij zich toe op het vervaardigen van grisailles en maakte hij de ontwerptekeningen voor prenten, voornamelijk boekillustraties. Veel van Cats' werk werd door Van de Venne van afbeeldingen voorzien.⁴ Maar hij illustreerde ook zijn eigen boeken en gedichten.⁵ Daarnaast maakte Van de Venne een aantal historisch-politieke en politiek-religieuze prenten, die deels als pamflet verschenen. Om dit brede genre aan te duiden zal ik de term ‘historieprenten’ gebruiken, ook al is dit een niet geheel adequate benaming. Deze categorie is tot op heden maar mondjesmaat onderzocht. De enige die zich in 1988 over de politieke prenten van Van de Venne boog, was Martin Royalton-Kisch in zijn onderzoek betreffende Adriaen van de Venne's Album.⁶

Eén van de meest intrigerende historieprenten van Adriaen van de Venne is wel de Rechtveerdighe Sifte.⁷ Het motief van de zeef intrigeert door zijn zeldzaamheid en door het verhaal dat erachter schuilgaat: het wegwerken uit de samenleving van een hele bevolkingsgroep, de Arminianen. Deze zeefprent wordt tegenwoordig vaak gebruikt als illustratie in tentoonstellingscatalogi of geschiedenisboeken.⁸ De rol die deze prent, net als vele andere historieprenten, in de 17de eeuw vervulde was echter meer dan alleen maar een illustratie. Prenten vormden destijds een krachtig propagandamiddel, omdat zij een direct beroep deden op emoties. Die emoties konden hoog oplopen in de strijd tussen de religieuze en politieke partijen in de Republiek. De Arminianen of remonstranten, volgelingen van Arminius, waren in een gecompliceerd theologisch geschil verwikkeld met de Gomaristen of contraremonstranten over de predestinatie.⁹ Dit liep zo hoog op dat de politiek zich niet aan stellingname kon onttrekken.

1 Dit artikel maakt deel uit van een dissertatieonderzoek naar de politieke prenten van Adriaen van de Venne.

2 Delft 1589-Den Haag 1662. Zijn ouders waren gevluchte protestanten uit Vlaanderen en woonden eerst te Lier, later in Delft. Adriaens aanwezigheid in Middelburg is vanaf 1614 gedocumenteerd. In 1625 verhuist hij naar Den Haag. Literatuur over Van de Venne o.a.: D. Franken, Adriaen van de Venne (Amsterdam 1878); G. Knuttel, Das Gemälde des Seelenfischfangs von Adriaen Pietersz. van de Venne (Den Haag 1917); L.J. Bol, diverse publicaties o.a.: Adriaen Pietersz. van de Venne, painter and draughtsman (Doornspijk 1989); Plokker, Adriaen Pietersz. van de Venne (1589-1662) (Leuven/Amersfoort 1984); M. Royalton-Kisch, Adriaen van de Venne's album in the Department of Prints and Drawings in the British Musuem (Londen 1988); M. van Vaeck, Adriaen van de Vennes ‘Tafereel van de belacchende Werelt’ (Den Haag 1635) 3 dln. (Gent 1994); M. Westermann, ‘Fray en Leelijck, Adriaen van de Venne's invention of the ironie grisaille’ in: Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 1999 (Zwolle 2000) 221-257.

3 De Zielenvisserij, 1614, Rijksmuseum Amsterdam. Paneel 98 × 189 cm.

4 Adriaen van de Venne illustreerde o.a.: Silenus Alcibiadis (1618), Self-Stryt (1620), Tooneel van de Mannelicke Achtbaerheyt (1622) en Houwelijck (1625). Zie F.W.H. Hollstein, Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts, ca. 1450-1700 (Amsterdam 1949-), XXXV.

5 De geheel door Van de Venne verzorgde uitgaven zijn o.a.: Tafereel van Sinne-Mal (1623), Sinne-Vonck op den Hollantschen Turf (1634) en Tafereel van de Belacchende Werelt (1635). Zie voor het literaire werk van Van de Venne o.a.: M. van Vaeck, Adriaen van de Vennes ‘Tafereel van de belacchende Werelt’ (Den Haag 1635) 3 dln. (Gent 1994).

6 M. Royalton-Kisch, Adriaen van de Venne's Album in the Department of Prints and Drawings in the British Museum (Londen 1988), 57-73. Zelfs in de monografie over Van de Venne door Laurens J. Bol uit 1989 worden deze historieprenten nauwelijks behandeld.

7 F. Muller, De Nederlandsche Geschiedenis in Platen. Beredeneerde beschrijving van Nederlandsche Historieplaten, Zinnebeelden en Historische Kaarten (Amsterdam 1863-1882) nr. 1360; Atlas van Stolk, Katalogus der Historie-, Spot- en Zinneprenten betrekkelijk de geschiedenis van Nederland (Amsterdam 1895-1931) nr. 1389.

8 Bijvoorbeeld in de tentoonstellingscatalogus Maurits, prins van Oranje (Amsterdam 2000) 159.

9 J.I. Israel, The Dutch Republic, its rise, greatness, and fall 1477-1806 (Oxford 1998) 425. Na het indienen in 1610 van een protest of remonstrantie bij de Staten van Holland werden de Arminianen ook remonstranten genoemd. Deze remonstrantie voorzag in een herziening van de Belijdenis, stelde de Staat boven de Kerk, en steunde Arminius' visie op de predestinatie. De streng orthodoxe Gomaristen stelden prompt in het zelfde jaar nog een contra-remonstrantie op.

[p. 64]

Afb. 1. Prent De Rechtveerdighe Sifte, oktober 1617, de Arminianen worden uit de samenleving gezeefd door prins Maurits en de leden van de Staten-Generaal. Ontwerp van Adriaen van de Venne, graveur onbekend. Gravure, 27,5 (met tekst 51) × 35,5 cm. o.a. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.

[p. 65]

Afb. 2. Details van De Rechtveerdige Stifte; boven de Staten, onder de Stadhouders

[p. 66]

De wat ‘rekkelijke’ Arminianen, met veel regenten onder hun aanhang, werden vereenzelvigd met Oldenbarnevelt. Zij werden door diens vredesonderhandelingen geassocieerd met een pro-Spaanse en dus tevens pro-katholieke houding. De ‘precieze’ Gomaristen vonden uiteindelijk in Maurits hun leider. Brede lagen van de bevolking werden door deze godsdienstige kwestie in beroering gebracht. Beide partijen bestookten elkaar met pamfletten. Deze werden onder meer uitgegeven als een los blad, waarop tekst en beeld een pakkende combinatie vormden en een duidelijke boodschap verkondigden.

Een voorbeeld hiervan is de prent op het pamflet de Rechtveerdighe Sifte. Gewoonlijk wordt deze prent gedateerd in het jaar 1618. De voortekening is bewaard gebleven en er bestaat ook een tweede, enigszins veranderde versie van de prent. Deze is getiteld d'Grote Seeff (afb. 3).¹⁰. Royalton-Kisch is degene die de voortekening op grond van stijlkenmerken toeschrijft aan Adriaen van de Venne.¹¹.

In dit artikel staat de vraag centraal of aan de hand van de politieke situatie de prenten preciezer gedateerd kunnen worden - ofwel: welke politieke situatie past het best bij deze afbeelding, welke datering vloeit daar dan uit voort en waarom bestaan er twee versies? Daartoe worden beeld en tekst in samenhang bestudeerd. Dit onderzoek leidde ertoe de prent de Rechtveerdighe Sifte te plaatsen in het najaar van 1617 en d'Grote Seeff iets later, of eventueel nog in de eerste maanden van het jaar 1618. De reden om dit laatste pamflet opnieuw uit te geven kan diverse oorzaken hebben gehad. Misschien is één daarvan gelegen in het voor een groter publiek willen presenteren van de eerste versie.

Adriaen van de Venne zelf komt in dit artikel nauwelijks aan bod. Toch staat de kunstenaar niet los van zijn product. In de eerste plaats woonde Van de Venne in Zeeland, dat op de Rechtveerdighe Sifte prominent vermeld wordt. Hij zal, gezien het streng calvinistische klimaat in die provincie en zijn Zuid-Nederlandse afkomst, ongetwijfeld contraremonstrantse visies hebben gehad. Dat hij ook voorstander was van Maurits' politiek is niet zo'n gewaagde veronderstelling. Zijn latere carrière dicht bij het Haagse hof bevestigt dat beeld. Hij was, om de laatste zin op het pamflet te parafraseren, waarschijnlijk een goede patriot, die Gods kerk, het land en Maurits beminde. Uit zo'n ideaal kon alleen maar een mooie, geïnspireerde prent voortkomen.

10 Tekening in Van Stolk, Atlas, nr. 1388. Veranderde versie: Muller, Historieplaten 1361, Van Stolk, Atlas, nr. 1390.

11 Royalton-Kisch, Album 60.

De pamfletten en de voortekening

De prenten Rechtveerdighe Sifte en d'Grote Seeff zijn bijna identiek en betreffen het uitzeven van de Arminianen uit de samenleving door de prinsen van Nassau en de leden van de Staten-Generaal. Zij zijn als pamflet, voorzien van uitvoerige tekst bewaard gebleven.¹² Signatuur en datering ontbreken op de prenten. Het dichtwerk daarentegen is wel ondertekend, maar met de onbekende pseudoniemen JO PEAN en V.E.G.B. De prenten en teksten komen inhoudelijk overeen. Tevens is de bijbehorende voortekening voor de Rechtveerdighe Sifte behouden. De tekening bevindt zich in de verzameling van de Atlas van Stolk te Rotterdam.¹³

12 Van Stolk, Atlas, nr. 1389 (Rechtveerdighe Sifte) en 1390 (d'Grote Seeff); Muller, Historieplaten, nr. 1360 (Rechtveerdighe Sifte, foutief gespeld als Regtveerdighe) en nr. 1361 (d'Grote Seeff, maar hier zonder titel).

13 Van Stolk, Atlas, nr. 1388. Bruine (verkleurde?) pen met grijs gewassen inkt 35,2 × 27,1 cm. Zie Royalton-Kisch, Album, 59.

[p. 67]

De tekening wordt door Royalton-Kisch op overtuigende wijze aan Adriaen van de Venne toegeschreven op grond van twee andere gesigneerde tekeningen, waarvan één uit 1618.¹⁴

Bij de eerste blik op deze prenten vormt de enorme zeef het meest opvallende element. In en onder de zeef is een aantal gedeeltelijk doorgezeefde figuren zichtbaar en op de opstaande rand staat de (huidige) titel: Rechtveerdighe Sifte en op de andere prent d'Grote Seeff. De zeef steunt op twee stenen muurtjes en wordt heen en weer bewogen door twee groepen, aangeduid met de tekst ‘Nassouwsche Kracht’ bestaande uit drie heren aan de rechterkant en aan de linkerkant de ‘Mogende Macht’, zeven man sterk. Achter deze mannen zijn nog diverse andere figuren te ontwaren, onder andere soldaten met lansen en vaandels. In de lucht zweeft op een wolk Justitia met zwaard en weegschaal in de hand.¹⁵ Links en rechts van de wolk staan twee wapenschilden, één waarin de wapens van de zeven provinciën zijn samengevoegd en één van prins Maurits. In de orde van de Kousenband om het wapenschild van Maurits staat de niet geheel correct gespelde spreuk van de orde van de Kousenband: Honi soit qui mael pense.¹⁶ De tekening is in vergelijking tot de prent in spiegelbeeld, zoals gebruikelijk bij een tekening die een prentontwerp is. Op de tekening staat echter maar één tekstje en dat is de spreuk Honi siot qui mali pense om het rechter wapenschild. De tekst is op de tekening niet gespiegeld en bovendien niet goed leesbaar.¹⁷ Dat de tekening was bedoeld om als voorbeeld voor een prent te dienen, blijkt uit het feit dat de orde van de Kousenband op de prent om prins Maurits' juiste linkerbeen is weergegeven en op de tekening dus om zijn rechterbeen.¹⁸ Het blijkt verder ook uit het feit dat de velden in de wapenschilden eveneens geheel gespiegeld zijn getekend en dus pas in prentvorm de correcte versie tonen.

Op de prent d'Grote Seeff komt een aantal belangrijke verschillen voor ten opzichte van de Rechtveerdighe Sifte. Het meest opvallend zijn de drie koorden waarmee Justitia de zeef vasthoudt. Bovendien is het merkwaardig dat de orde van de Kousenband op de prent d'Grote Seeff ontbreekt. Maurits draagt hier onder beide knieën gewone gestrikte kanten kousenbanden. Verder staat midden-onder de uitgezeefde personen in plaats van ‘vergift’ het woord ‘berenvel’ te lezen. Er zijn nog vele andere kleine verschillen. Bijvoorbeeld de opstaande rand en de gaten in de zeef, een kraagvorm en de lansen op de achtergrond.¹⁹

Er is eveneens verschil in technische uitvoering. De Rechtveerdighe Sifte vertoont een fraaie en precieze lijnvoering, de schaduwpartijen lopen mooi over naar het licht en de details zijn met liefde weergegeven. D'Grote Seeff heeft een wat grovere lijnvoering en minder geraffineerde schaduwpartijen, die bovendien donkerder zijn aangezet. Ook de verhoudingen komen anders over. Vooral de hoofden van Oldenbarnevelt en Maurits lijken groter, mogelijk door het net even minder precies overtrekken van het voorbeeld, door wijze van graveren en door de plaatsing van de schaduwpartijen. Op de Rechtveerdighe Sifte zijn bijzonder fraaie, gekalligrafeerde letters gebruikt, met veel lussen en krullen. Hierbij steken de inscripties op d'Grote Seeff maar magertjes af.

14 Royalton-Kisch, Album, 60.

15 Onder de figuur van Justitia staat ‘Eendracht maect macht’, naast haar hoofd staat links ‘Justi’ en rechts ‘tia’.

16 Meestal wordt dit geschreven als Honi soit qui mal y pense. Op de prent d'Grote Seeff staat mal .i. pensi.

17 De woorden mal en i zijn te lezen als mall en zijn op de prent weergegeven als mael pense, zonder i.

18 Royalton-Kisch, Album, 60.

19 De in profiel weergegeven tweede man van links in de zeef draagt op d'Grote Seeff een platte kraag, maar op de beide andere afbeeldingen een plooikraag. Nog enkele andere voorbeelden: de tekst in de wolken; de vorm en schaduw van de wolken; de helmen van de soldaten; de piccadillekens aan het wambuis van de ruggelings door de zeef vallende man; de arm en de mouw van Oldenbarnevelt; de rand, de nageltjes en textuurweergave van de zeef.

[p. 68]

Opmaak en zetsel van de teksten verschillen nogal. Onder Rechtveerdighe Sifte staat de tekst verdeeld over drie kolommen in romeinlettertype. Daarboven staat over de volle breedte de titel.²⁰ De tekst is ondertekend met JO PEAN en de slotregel, ook over de volle breedte, luidt: ‘VVt Amsterdam, voor de goede Patriotten ghetrou, die beminnen Gods Kerck, en 't Landt, metten Prins van Nassou’. Om de tekst heen is een sierrand geplaatst. Het pamflet d'Grote Seeff, waarvan de tekst ondertekend is met V.E.G.B., is gezet in gotisch schrift.²¹ Op beide pamfletten is gebruik gemaakt van gepaard eindrijm. Rijmsoort, stijl en woordkeus geven weinig aanknopingspunten voor het ophelderen van de signaturen.

20 ‘Verclaringhe van IVSTITIA, Ende levendighe verthooninghe van t'ghene over veel jaren gheschiet is, als mede het ghene noch teghenwoordich gheschiet’.

21 Jo Pean zou een soort strijdkreet kunnen zijn. Io was een vreugdekreet en péan is een oud Frans woord voor een lof- of krijgszang.

De afgebeelde personen en de historische situatie

In de oorlogvoering tegen de Spanjaarden werd al in een vroeg stadium gebruikt gemaakt van het gedrukte woord om ideeën en standpunten te verspreiden. Gecombineerd met ‘plaatjes’ deed men een beroep op emoties. Zo versterkten tekst en beeld elkaar op ideale wijze. Om de boodschap op een pamflet goed te laten overkomen werd het wereldbeeld neergezet in simpele termen van ‘goed’ en ‘slecht’. Liefst in overdreven vorm.²²

Dat is eveneens het geval bij de zeefprenten van Adriaen van de Venne. Het onderwerp van het pamflet is de staat van het land, die in gevaar komt door de Arminianen en door Oldenbarnevelts politiek. Er is maar één oplossing: Oldenbarnevelt en de Arminianen moeten verdwijnen en Maurits zal dat met hulp van zijn familie en de Staten-Generaal tot stand brengen. Alles wat met Maurits en met de contraremonstranten te maken heeft, is goed. Oldenbarnevelt en de remonstranten zijn slecht. Wat de goeden en de slechten zijn, moet in een oogopslag duidelijk zijn. Daarom staat er bijna altijd een inscriptie op een dergelijke politieke prent. Ook zijn de individuen meestal te herkennen aan hun attributen en kleding.

Op de prenten zijn, behalve de figuur van Justitia, alleen groepen benoemd. Rechts staat de ‘Nassouwsche Kracht’ van drie man sterk, links een groep van zeven personen, de ‘Mogende Macht’. Kennelijk werd het niet nodig gevonden om de afzonderlijke figuren te benoemen. Zij moeten dus voor het toenmalige publiek makkelijk te herkennen of te plaatsen zijn geweest. De ‘Nassouwsche Kracht’ zijn kennelijk de prinsen van Nassau. Maar welke prinsen betreffen het hier? Zij zijn immers niet afzonderlijk benoemd. Het antwoord is eenvoudig te vinden in de tekst onder de prent van de Rechtveerdighe Sifte. Maurits wordt ten tonele gevoerd als de grote held. Bij de opsomming van verrichte handelingen worden de namen van de overige twee leden van het huis van Nassau vermeld: ‘Nassou, Graeff Willem, met Graeff Ernst’ die aan het zeven zijn.²³

Naast de tekst geven ook de portretten, de kleding en zelfs ook enige voorwerpen diverse aanwijzingen voor een interpretatie.²⁴ De voorste figuur rechts naast de zeef op de Rechtveerdighe

22 D.R. Horst, De opstand in zwart-wit. Propagandamateriaal uit de Nederlandse opstand 1565-1584 (Amsterdam 2000. Dissertatie VU) 6-10.

23 Een deel van de tekst luidt: ‘Oock sagh ick op de aerd' van volck een groot ghetal, Nassou, Graeff Willem, met Graeff Ernst bovenal’. De Atlas van Stolk vermeldt Maurits, Willem Lodewijk en Frederik Hendrik. Frederik Muller noemt alleen ‘Maurits en eenige Prinsen ter regterzijde’.

24 Willem Jacobsz Delff, schoonzoon van Michiel van Mierevelt, maakte vele gravures naar Mierevelts portretten. W. Kloek, ‘Maurits en de beeldende kunst’ in: Cat. tent. Maurits, Prins van Oranje (Amsterdam 2000) 139-159, 143. Van Mierevelt moet meerdere keren in de gelegenheid geweest zijn om Maurits van nabij te zien, omdat zijn prototype bij het ouder worden telkens aangepast werd.

[p. 69]

Afb. 3. Prent d'Grote Seeff, eind 1617, begin 1618. Ontwerp Adriaen van de Venne, graveur onbekend. Gravure, 26 (met tekst 40) × 35 cm. o.a. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam. Prent d'Grote Seeff, eind 1617, begin 1618. Ontwerp Adriaen van de Venne, graveur onbekend. Gravure, 26 (met tekst 40) × 35 cm. o.a. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.

Sifte laat inderdaad geen twijfel, dat is Maurits. Zijn wapenschild staat boven zijn hoofd. Hij draagt de op 4 februari 1613 uitgereikte Orde van de Kousenband.²⁵ Bovendien lijkt zijn profiel op een portret dat eveneens in de Atlas van Stolk voorkomt en waarop bo-

25 J. den Tex, Johan van Oldenbarnevelt (Den Haag 1980) 201. Royalton-Kisch, Album, 60. De orde wordt onder de linkerknie gedragen. Op de tekening is de kousenband op het rechterbeen getekend, een bewijs dat, gezien de overige zorgvuldig uitvoering van details, de tekening bedoeld was als voorbeeld voor een gravure.

[p. 70]

vendien praktisch dezelfde tekst voorkomt als op de Rechtveerdighe Sifte.²⁶ Dit portretje betreft de en profil weergegeven kop van de prins met de tekst: ‘Mavritius. P^r Dorangie’.²⁷ Behalve de gelijkenis en de overeenkomsten in de tekst, is de houding van hoofd en lichaam en ook de kleding op het portretje en op de Rechtveerdighe Sifte vrijwel hetzelfde.²⁸ Dat Van de Venne over een lijkend portret van Maurits kon beschikken, blijkt uit het feit dat hij in 1618 of eerder portretten van Maurits en Frederik Hendrik schilderde.²⁹ Gezien het grote formaat en de representatieve functie, moeten we niet op voorhand uitsluiten dat Maurits niet voor dit portret geposeerd kan hebben.³⁰ De kleding op dit schilderij komt tot in het detail overeen met de kleding op de prenten. De hoed heeft weliswaar een andere versiering, maar het model van de kledingstukken, de kraag, de manchetten en het dessin van de stof zijn vrijwel identiek.³¹ Ook het gedraaide handvat met knop van het zwaard komt overeen. Het schilderij toont een penning aan een lint. Dat is de bij de orde van de Kousenband horende St. Jorispenning.³² De orde van de Kousenband was een zeer prestigieuze onderscheiding, die men op portretten vol trots liet afbeelden. Op de prent de Rechtveerdighe Sifte is wel een lint te zien, maar niet de penning. Dat was ook niet nodig omdat de kousenband zelf duidelijk zichtbaar is. De kousenband is in feite een soort riempje met een gesp waarop de tekst Honi soit qui mal y pense.³³ Deze ceintuurvorm omcirkelt eveneens het wapenschild van Maurits, dat rechtsboven is afgebeeld. Het is merkwaardig dat op de prent d'Grote Seeff de orde van de Kousenband om Maurits' been ontbreekt, terwijl deze wel voorkomt om het wapenschild. Het blijft gissen naar de reden hiervan. Was het een slordigheidje van de graveur? Die optie is niet zo aannemelijk, want de graveur van deze prent hanteert weliswaar een lossere stijl, maar is zeker niet slordig te noemen. Besefte hij niet dat het een ordeteken betrof en verving hij daarom dat rare riempje door een fatsoenlijke kousenband?

26 Van Stolk, Atlas, nr. 1389. Boven het kader staat in gotische letters ‘Justitia ende levendighe verthooninghe van 't gheen over veel Jaren gheschiet/ als mede noch teghenwoordich geschiet’. Onder de afbeelding staat ‘Uyt Amsterdam voor de goede Patriotten ghetrou, Die beminnen Gods Kerck, t'Lant, metten Prins van Nassou, Anno 1618’. De tekst op Rechtveerdighe Sifte: zie noot 20. Onderaan: ‘VVt Amsterdam, voor de goede Patriotten ghetrou, Die beminnen Gods Kerck, en 't Landt, metten Prins van Nassou’.

27 W. Kloek, ‘Maurits en de beeldende kunst’ in: Cat. tent. Maurits. (Amsterdam 2000), 152, cat. nr. 30.

28 Waarschijnlijk zouden de twee afbeeldingen op hetzelfde voorbeeld teruggevoerd kunnen worden.

29 Bol, Van de Venne, 69. Van de Venne zou in 1618 of iets eerder, portretten van Maurits en Frederik Hendrik geschilderd hebben, waarvan Willem Jacobsz. Delff gravures maakte. Deze werden in 1618 bij Adriaens broer Jan Pietersz. in Middelburg uitgegeven met privilege van de Staten-Generaal van 18 augustus 1618. Cat.tent. Vorstelijk Vertoon aan het hof van Frederik Hendrik en Amalia (Den Haag, Haags Historisch Museum 1997-1998) 198. Hier wordt het schilderij van Maurits circa 1616 gedateerd. Kloek, ‘Maurits en de beeldende kunst’ in: Cat. tent. Maurits. (Amsterdam 2000), 152. Van de Venne zou voor het gegraveerde portret van Maurits met de hoed bij Van Mierevelt te rade zijn gegaan. De geschilderde versie zou wel eens na het midden van de eeuw kunnen dateren.

30 M. Tiethoff-Spliethoff, ‘Representatie en rollenspel. De portretkunst aan het hof van Frederik Hendrik en Amalia’ in: Cat. tent. Vorstelijk Vertoon (Den Haag 1997-1998) 161-201, 163. Volgens Tiethoff-Spliethoff had Maurits een hekel aan poseren. Hij zou voor Van Mierevelt slechts één keer, in 1607, geposeerd hebben.

31 Portret van Maurits, circa 1618, doek 130 × 103 cm. Den Haag, Koninklijk Huisarchief, Inv.nr. SC/249. Het betreft een wambuis met korte schootpandjes, een ceintuur in de taille met afhangende lip en knopen middenvoor; een over de schouder teruggeslagen mantel, aan de binnenzijde een breder streepdessin dan de buitenkant; een knielange pofbroek. Het dessin is een horizontale streep met een gestileerd rankenmotief. In o.a.: Cat.tent. Maurits (Amsterdam 2000) 284.

32 Op de rand staat het motto Honi soit qui mal y pense. Binnen de rand is de heilige Joris te zien is die de draak verslaat. De heilige Joris was (en is nog steeds) de beschermheilige van de orde.

33 G. Baudartius, Memorien ofte cort verhael de ghedenckweerdighste soo kercklijcke als wereltlijcke gheschiedenissen van Nederlant (2de druk; Arnhem 1624) vijfde boek, fol. 18. De orde van de Kousenband die Maurits in 1613 uitgereikt kreeg, bestond uit ‘de Garter vol kostelijcke Diamanten’ (..) ‘Sijnde van blaeu fluweel, ontrent eenen vinger breet, als eenen mans riem’ (..), en uit een ‘seer costelicke Bagge vol schoone Diamanten, in de welcke costelijck is ghevrocht eenen Ridder, die men Sint Joris noemt (..), welcke medalie hangende aen een blaeu zijden sluyer (..)’.

[p. 71]

De middelste prins is Willem Lodewijk, Maurits' neef en vertrouweling en zijn rechterhand in krijgszaken. Hij was tot zijn dood in 1620 stadhouder van Friesland.³⁴ De afgebeelde persoon vertoont overeenkomsten met het portret van Willem Lodewijk uit 1604 dat in Van Mierevelts atelier ontstond.³⁵ De ietwat vlezige kop is in driekwart stand; voorhoofd, jukbeen en baard vormen een verticale lijn en de vorm van de kinbaard is bijna vierkant.

Lang werd verondersteld dat Frederik Hendrik de achterste persoon voorstelde.³⁶ Goed lezen van de tekst van de Rechtveerdighe Sifte had al veel eerder het juiste antwoord kunnen opleveren. Daar staat namelijk: ‘Oock sagh ick op de aerd' van volck een groot ghetal, Nassou Graeff Willem, met Graeff Ernst bovenal’. Graaf Ernst is Ernst Casimir (1573-1632), de jongere broer van Willem Lodewijk.³⁷ De tekst onder de prent d'Grote Seeff geeft geen namen, wel algemene aanduidingen: ‘die de seef vast houen/ Sijn Staten van het Lant/ en't Huys van 't eel Nassouwen’. De eerste die opperde dat het hier Ernst Casimir betreft, is Royalton-Kisch. Hij voerde echter als reden hiervoor niet de tekst aan, maar beargumenteerde dat Frederik Hendrik al in 1617 duidelijk had gekozen voor de remonstranten en zodoende op een antiremonstrants pamflet niet afgebeeld zou zijn.³⁸ Toetsen we de tekstuele aanwijzing op overeenkomsten met het beeld, dan kan de afgebeelde persoon inderdaad Ernst Casimir zijn. Deze figuur oogt jonger dan Maurits en Willem Lodewijk. Maurits was in 1618 eenenvijftig jaar oud, Willem Lodewijk achtenvijftig, terwijl zijn broer Ernst Casimir (pas) vijfenveertig jaren telde. Vergelijken we de afbeelding van Ernst Casimir op de zeefprenten met zijn portret, zoals dat bijvoorbeeld is afgebeeld in La Genealogie des Illustres Comtes de Nassau, dan kunnen we zeker spreken van enige gelijkenis.³⁹ Die is vooral gelegen in het nogal breed op de oren uitgolvende haar, de dun ogende borstelige snor en het puntige sikje. Ook de iets gebogen neus komt overeen. Op dit portret is Ernst Casimir duidelijk een jonge man, net als op de beide zeefprenten.

We kunnen ons eventueel nog afvragen welke andere leden van het Huis van Nassau in aanmerking zouden kunnen komen om op de zeefprenten te figureren. Vier zonen van Jan van Nassau kozen voor een militaire loopbaan in de Republiek.⁴⁰ Afgezien van Willem Lodewijk en Ernst Casimir waren dat Filips en Lodewijk Günther. De eerste was echter al in 1595 overleden, Lodewijk Günther stierf in 1604.⁴¹ De overige drie broers uit deze tak (de zonen van Jan van Nassau), Johan, George en Johan Lodewijk speelden in de Nederlanden geen rol van betekenis.⁴² Filips Willem, de ‘echte’ prins van Oranje, sleet zijn leven min of

34 Willem Lodewijk (1560-1620) was een zoon van Jan de Oude, oudste broer van Willem de Zwijger. Hij werd in 1584 stadhouder van Friesland. A.Th. van Deursen, Maurits van Nassau (Amsterdam 2000) 215. Maurits' hele carrière zou zonder Willem Lodewijk ondenkbaar zijn.

35 Atelier van Michiel Jansz. van Mierevelt: Portret van Willem Lodewijk van Nassau, 1604. Rijksmuseum Amsterdam.

36 Van Stolk, Atlas, nr. 1389.

37 Van Deursen, Maurits, 215, Maurits beschouwde familiebanden als zeer belangrijk. A.Th. van Deursen, Maurits in: Nassau en Oranje in de Nederlandse geschiedenis (Alphen aan de Rijn, 1979) 105. Ernst Casimir noemde zijn in 1619 geboren tweede zoon naar Maurits. In 1620 volgde hij Willem Lodewijk op als stadhouder van Friesland. Daarvoor was hij de Gelderse luitenant-gouverneur.

38 Royalton-Kisch, Album, 60. Zie ook: Den Tex, Oldenbarnevelt (1980) 224. Op 23 juli 1617 ging Maurits voor het eerst openlijk naar een dienst in de net gekraakte Kloosterkerk in Den Haag. Frederik Hendrik en zijn moeder Louise de Coligny bleven echter ter kerke gaan in de hofkapel, waar de remonstrant Uytenboogaert predikte.

39 J. Orlers, La Genealogie des illustres Comtes de Nassau.. (enz.) (2de druk; Amsterdam 1616) z.fol.nr. De prent is in potlood genummerd: 4.

40 Van Deursen, Maurits, 93.

41 Filips, geboren in 1566, was gouverneur van Nijmegen. Van Deursen, Maurits, 93. Ernst Casimir werd samen met zijn jongste broer Lodewijk Günther (1575-1604) naar het Friese hof gestuurd om zijn opvoeding te voltooien.

42 P.C.A. Geyl, Christofforo Suriano, resident van de serenissime republiek van Venetië in Den Haag 1616-1623 (Den Haag 1913) 99,14. De kinderen van de twee eerst genoemden komen eventueel ook nog in aanmerking, omdat zij al oud genoeg waren om iets te kunnen betekenen in het Staatse leger of de Nederlandse politiek. Maar alleen Johan Ernst (1582-1617), een neefje van Willem Lodewijk, koos voor een carrière in de Republiek. Hij werd eveneens opgevoed aan het hof van zijn oom in Friesland.

[p. 72]

meer in gevangenschap en overleed in 1618. Wat betreft de tweede generatie: daar was het maar moeizaam mee gesteld. Maurits was niet getrouwd, Willem Lodewijk had geen kinderen en de eerste zoon van Ernst Casimir werd pas in 1612 geboren. Het is duidelijk dat er voor de ‘Nassouwsche Kracht’ geen andere kandidaten zijn dan Maurits, Willem Lodewijk, Ernst Casimir en Frederik Hendrik. Waarbij we op grond van de tekst, het portret en het religieuze argument, Frederik Hendrik kunnen uitsluiten.

De zeven mannen die de ‘Mogende Macht’ representeren, staan onder een wapenschild waarin de wapens van de zeven Provinciën zijn ondergebracht. D'Grote Seeff betitelt de zeven mannen als ‘menich treff'lijck man’ en even verderop als ‘Staten van de Lant’. De tekst op de Rechtveerdighe Sifte spreekt over: ‘En noch veel Heeren trou uyt Zee-lant sonder schroemen, Met seven mannen vroet, die ick hier niet can noemen’. De heren zonder schroom, ofwel zonder vrees, zijn in het gezelschap van zeven wijze mannen, die niet genoemd kunnen worden. Zij vertegenwoordigen ongetwijfeld de zeven Staten, ook al gelet op het wapenschild en de inscriptie ‘Mogende Macht’ op de prent. De leden van de Staten-Generaal lieten zich na 1609 aanspreken met Hare Hoog Mogenden.⁴³ De zeven wijze mannen worden in de tekst van de Rechtveerdighe Sifte niet bij name genoemd. Welke rol speelde de Staten-Generaal eigenlijk in dit geheel? Konden zij iets uitrichten tegen Oldenbarnevelt? Het antwoord luidt ja en nee. De Staten-Generaal had zeven stemmen, voor elke provincie één, plus de landsadvocaat. Holland stond uiteraard onder diens directe invloed, maar ook Utrecht en Gelderland waren nog lang pro-Oldenbarnevelt. Daar de vertegenwoordigers van de noordelijke provincies vaak verstek lieten gaan, was een meerderheid voor Oldenbarnevelt snel bereikt.⁴⁴ Het was dus zaak voor Maurits om de provincies mee te krijgen voor zijn standpunt en op ieders aanwezigheid aan te dringen. Dan zouden de stemmen in zijn voordeel kunnen uitvallen. In dit licht is het niet vreemd dat men hoopte dat de Staten-Generaal een ommekeer teweeg kon brengen. In 1617 was die meerderheid er nog niet en was het zodoende ook niet mogelijk die te benoemen. Dat de zeven mannen personificaties van de zeven Staten zouden voorstellen, lijkt gezien het vrijwel geheel ontbreken van personificaties op de zeefprenten niet zo voor de hand te liggen. Bovendien worden de zeven provincies altijd als vrouwen afgebeeld.⁴⁵

In de hele tekst van de Rechtveerdighe Sifte staan maar drie woorden in hoofdletters weergegeven: Mauritius, Zee-lant en Justitia. Dat Maurits en gerechtigheid in de strekking van het verhaal een belangrijke rol vervullen, is duidelijk. Maar Zeeland? De trouwe heren zonder vrees uit Zeeland kunnen de figuren en de soldaten op de achtergrond voorstellen. Gerekruteerd uit de vele fanatieke contraremonstranten die Zeeland telde. Zeeland was bovendien Maurits' eigen provincie, waar hij de eerste edele was.⁴⁶ De ontwerper van de prent, namelijk Adriaen van de Venne, woonde ook in Zeeland.

In en onder de zeef zijn eveneens enige figuren afgebeeld met zeer persoonlijke trekken. Deze personen hebben in de afbeelding geen naamsvermelding. De tekst van de Rechtveerdighe Sifte vertelt ons dat de zeef gevuld is met ‘menschen veelderhande/ die neerstich hadd'gepoocht te bringhen haer in schande’ met het doel om ‘Siften 't quae uyt 't goe’. De tekst

43 Van Deursen, Maurits, 229.

44 Israel, Dutch Republc, 293. Van Deursen, Maurits, 254. In maart 1617 werd Gelderland nog druk bewerkt door Maurits.

45 Zie bijvoorbeeld de prent t'Arminiaens Testament. Personificaties van de Staten, zoals hier het geval zou moeten zijn, zijn mij niet bekend. Zie: Cat.tent. Maurits, 103.

46 Maurits liet zich in de Staten van Zeeland door Jacob de Malderé vertegenwoordigen.

[p. 73]

onder d'Grote Seeff maakt gewag van ‘menschen alderhande/ Van d'Heeren van de Ste'en/ de grootste vande lande’. De mensen in de zeef behoren kennelijk niet tot een vast omschreven groep, zoals bijvoorbeeld de leden van de Staten-Generaal. De heren van de steden zijn de pensionarissen van de steden en de grootste van het land kan slaan op de grootste steden in het land. Hugo de Groot was pensionaris van Rotterdam, Rombout Hogerbeets pensionaris van Leiden en Gilles van Ledenbergh was secretaris van de Staten van Utrecht. Slaat de formulering ‘de grootste vande lande’ op Oldenbarnevelt? Of zou dat te veel eer zijn voor de door velen gehate staatsman? Toch was hij in 1617 nog steeds de belangrijkste leidsman van de Republiek, ook in contraremonstrantse ogen. Het bindend element van de groep in de zeef is hun slechtheid, het brengen van schande. Wat verderop, bijna aan het eind van de tekst van d'Grote Seeff staat te lezen wat men nu precies aan het uitzeven is: ‘hoemen tans sift een soort van volck die w'arminianen noemen’. Hier komt de aap uit de mouw. Men is bezig de Arminianen en hun invloed uit de samenleving te verwijderen. Op de prenten staan onder de doorgezeefden nog een toevoeging. Het woord vergift op de Rechtveerdighe Sifte en Beren vel op d'Grote Seeff. Het laat geen twijfel, de Arminianen vormden het vergif in de samenleving en Oldenbarnevelt was voor de contraremonstranten een ruwe, ongelikte beer.

De duidelijkst uitgebeelde figuur op de prenten is onmiskenbaar Oldenbarnevelt. Hij valt als eerste door de zeef. Velen in de Republiek beschouwden rond 1617, 1618, de macht van Oldenbarnevelt als een slechte zaak. Afgezien van zijn remonstrantse voorkeurspolitiek, speelden nog andere motieven een rol bij deze negatieve visie op de landsadvocaat. Hij zou heulen met de vijand, omdat hij steun zocht bij het katholieke Frankrijk en hij zou uit zijn op een vrede met Spanje, die onder andere vrijheid van godsdienstuitoefening voor de katholieken beoogde.⁴⁷ Vergelijken we portretten van Oldenbarnevelt met de afbeelding op de zeefprenten, dan is er wel gelijkenis, maar minder overtuigend dan het geval is bij de ‘Nassouwsche’ heren. De zeefprenten tonen een vrij rond hoofd, terwijl dat op andere afbeeldingen wat langwerpiger is. Hij draagt een jas met bontrand, een model dat door juristen en geleerden veel gedragen werd.⁴⁸ Ook de overige kledingstukken komen overeen met kleding waarin hij vaker afgebeeld is en wat past bij een oudere (burger)man: eenvoudige donkere kleding zonder veel opsmuk.

De anderen moeten Oldenbarnevelts medestanders zijn, de Arminianen. Samen met Oldenbarnevelt werden Hugo de Groot, Hogerbeets en Ledenberg gearresteerd. De tweede man onder de zeef ziet men op de rug. Het haar lijkt van een lichte kleur en het hoofd oogt jong en glad.⁴⁹ Dit zou Hugo de Groot (1583-1645) kunnen zijn. In 1618 was hij 35 jaar, nog jong dus. Aangezien het gelaat enigszins afgewend is en veel schaduw vertoont, is het lastig vergelijken met andere portretten van De Groot. Net onder de rand van de zeef is een derde hoofd te zien: een wat oudere man met rimpels en een ietwat forse neus. Het afgebeelde hoofd is veel kleiner dan dat van Oldenbarnevelt en ook minder uitgewerkt. Daardoor is het moeilijk te bepalen wie hier bedoeld is, maar Hogerbeets (1561-1625) lijkt een aannemelijke

47 Van Deursen, Maurits, 240.

48 J.H. der Kinderen-Besier, Spelevaart der mode. De kledij onzer voorouders in de zeventiende eeuw (Amsterdam 1950). Dit is de zestiende-eeuwse tabbaard, die ook door oudere heren en geestelijken gedragen werd. J. den Tex, Oldenbarnevelt (Haarlem 1966) IV, 65. Bijna alle portretten van Oldenbarnevelt zijn terug te voeren op het portret dat Michiel van Mierevelt van hem maakte in 1616 en waarop hij zo'n mantel aan heeft. Zie: Cat. tent. Maurits, 187.

49 Hugo de Groot was blond, zoals het portret van Jan van Ravensteyn uit 1599 laat zien. Paneel, diam. 30cm. Foundation Custodia (coll. F. Lugt) Institut Néerlandais, Parijs. Zie Cat. tent. Dawn of the golden age. Northern Nederlandish art 1580-1620 (Amsterdam Rijksmuseum 1993-1994) cat. nr. 54.

[p. 74]

keuze. In 1618 was deze 57 jaar oud en vergeleken met andere afbeeldingen komen de neusvorm en het korte haar aardig overeen.⁵⁰

Nog vier personen zitten boven in de zeef, zij zijn nog niet helemaal doorgezeefd. Twee daarvan zijn slechts summier aangeduid, de overige twee lijken pogingen tot echte portretten. De man geheel rechts is het meest duidelijk. Dit moet wel de 68-jarige Ledenberg (1550-1618) zijn, met zijn kalende hoofd.⁵¹ Kopstukken van de grootste steden van het land zijn in beeld gebracht: Hugo de Groot van Rotterdam, Ledenberg van Utrecht en Hogerbeets van Leiden.

De figuur van Justitia wordt afgebeeld met haar vaste attributen en met haar naam in grote letters ter weerszijden van haar hoofd. D'Grote Seeff vermeldt expliciet dat zij de zeef vasthoudt, en dat doet zij op de voorstelling dus letterlijk. De vermelding van het vasthouden komt niet voor in de tekst van de Rechtveerdighe Sifte en (dus) ook niet op de bijbehorende gravure. Waaruit we kunnen afleiden dat de prent van d'Grote Seeff aangepast werd om hem met de tekst overeen te laten komen.

Op beide voorstellingen komen drie gehelmde mannen voor, terwijl de lansen de aanwezigheid van troepen suggereren. Geen van beide teksten vermeldt concreet iets over soldaten die bij het uitzeven van de kwade krachten aanwezig waren of daarbij geholpen zouden hebben, of het moet de volgende regel uit de Rechtveerdighe Sifte zijn: ‘En noch veel Heeren trou uyt Zee-lant sonder schroemen’. Soldaten zal men niet snel als heren aanduiden, maar mogelijk moeten heren zonder vrees toch soldaten kunnen voorstellen. Als we ons trachten te verplaatsen in de tijd, is het weergeven van troepen wel te begrijpen. Zij waren het instrument, waarmee Maurits de in de tekst genoemde heldendaden verrichtte. Misschien waren het wel Zeeuwse soldaten waarmee Maurits in 1617 het garnizoen in Den Briel verving.

Een interessant item dat op de Rechtveerdighe Sifte in woord en beeld aan bod komt zijn de uit de zeef vallende muntstukken: ‘Daer viel oock sommich ghelt, alsoo ick conde mercken’. Dit onopvallende detail is interessant vanwege de politieke interpretatie die eraan gegeven kan worden. Vermoedelijk verwijst dit geld naar de - mogelijk met opzet - verspreide geruchten over omkoping. De remonstranten zouden door Spanje betaald worden om een voor Holland onvoordelige vrede te sluiten.⁵² Op sommige (latere) prenten is dit zelfs het hoofdonderwerp. De Gulden Legende van den Nieuwen St. Jan uit 1618 toont een op een altaar staand borstbeeld van Oldenbarnevelt met een vette geldbuidel in de hand; de Gouden Blaes-Balck, eveneens 1618 gedateerd, laat zien hoe een Spanjaard en een jezuïet met een blaasbalg geldstukken in de schoot werpen van Oldenbarnevelt en enige remonstranten; en op de na 13 mei 1619 vervaardigde Afbeeldinghe van den ouden ende nieuwen tijdt staat een grote spaarpot.⁵³ In de tekst van het pamflet de Rechtveerdighe Sifte sluit een andere verwijzing naar geld hierbij aan: ‘O Iudas hertich volck! Door gelt-giericheyt blint’. Deze regel laat weinig aan de verbeelding over. De Arminianen verkopen, net als Judas, hun ziel aan de vijand, verblind door het geld dat hun geboden wordt om het land te verraden. Ook op d'Grote Seeff komt het woord omkoping voor: ‘De stemmen cocht men om/ men maeckt een nieu verbont’. Deze regel figureert in een opsomming van de ‘misdaden’ van de Arminianen. Het is de vraag of het te ver gezocht is om te veronderstellen dat deze omgekochte stemmen het aannemen van de Scherpe Resolutie mogelijk maakten. Want vooral het tot stand komen ervan werd als on-

50 Zie afbeelding in: Baudartius, Memorien, fol. 60-61.

51 Ibidem, fol. 60-61.

52 Van Deursen, Maurits, 255. Den Tex, Oldenbarnevelt (1966) III 397-398. Deze geruchten werden vooral in Zeeland verspreid.

53 Muller, Historieplaten, nrs. 1370, 1371, 1373.

[p. 75]

terecht ervaren. Van tevoren had namelijk een soort beraad plaatsgevonden, waarin men een meerderheid vóór de resolutie had bekokstoofd. En een dergelijke manier van factievorming was destijds ongehoord en zette veel kwaad bloed.⁵⁴

54 Den Tex, Oldenbarnevelt (1966) III, 491-495. Het was bovendien vlak voor het zomerreces van de Staten en de leden wilde graag naar huis. Enkele leden waren al vertrokken.

Het motief van de zeef

Het meest opvallende onderdeel op de prenten is de enorme zeef. Het afbeelden van een zeef om uit te drukken dat niet-gewenste elementen uit een samenleving dienen te verdwijnen, komt zelden voor. Zover ik heb kunnen nagaan verschijnt dit motief pas rond 1617-1618 op slechts enkele prenten en steeds in verband met de figuur van Maurits. Een prent uit circa 1618, getiteld Den Nieuuen Barne Valschen Handel toont Maurits staande op een toren, die de zeef Hooch Nodich schudt. De zeef wordt vastgehouden door een hand uit de wolken. Dit onderdeel maakt deel uit van een grotere, complexe voorstelling.⁵⁵ Deze compositie komt eerder voor, namelijk al in 1598. Maar hier ontbreekt de toren met de zeefschuddende Maurits.⁵⁶ Beide zijn zinneprenten op de vredesvoorstellen van Spanje. Het detail met de zeef is overgenomen van de prent t'Arminiaens Testament, een 1618 gedateerde gravure, zo mogelijk nog ingewikkelder van voorstelling dan Den Nieuuen Barne Valschen Handel. Ook hier is de zeef niet de hoofdvoorstelling, maar de Piramide of Tombe, opgebouwd uit de overmeesterde remonstrantse steden.⁵⁷ Er bestaat ook een gespiegelde, verkleinde variant, eveneens t'Arminiaens Testament geheten.⁵⁸ Maurits schudt vanaf de transen een zeef die wordt opgehouden door een hand uit de wolken der Vromen Hulp genaamd. Aan de andere kant van de zeef helpt een zwevende arm met het schudden.⁵⁹ De eerstgenoemde versie van het t'Arminiaens Testament is van S. de Fries en bijgewerkt door C.J. Visscher, met vermelding ‘gedruckt in't Jaer 1618’. In de tekst wordt zelfs een datum genoemd: 16 oktober. Dit geeft een goed uitgangspunt om de politieke strekking van t'Arminiaens Testament met die van de zeefprenten te vergelijken. De inscriptie onder de voeten van de maagden op t'Arminiaens Testament geeft al aan dat het gedaan is met de Arminianen, want ‘De Vry-vereende Landen (zijn) Triumpherende over haer Subyte en wonderlycke Verlossinghe’. En onder de gevallen steden staat nog eens duidelijk: ‘Dat hof is uyt’. Vrij vertaald kunnen we dus zeggen dat in oktober 1618 de overwinning van de contraremonstranten vaststaat en de Verenigde Provincies verlost zijn van de Arminianen en Oldenbarnevelt. Zoals ook de keuze van de scènes in de piramide laten zien.⁶⁰ Bovendien staan op de voet van de toren geketende waardgelders en in de lucht verdrijft vader Tijt Twist, Gewelt en Bedroch.⁶¹ De uitgezeefde figuren zijn Wagghelmutsen ofwel twijfelaars, de laatste restjes Arminianen die ook moe-

55 Van Stolk, Atlas, nr. 1394. Muller, Historieplaten, nr. 1368. Een in de lucht zwevende ‘Tijt’ verjaagt ‘Twist’ en ‘Bedroch’. Verder komen o.a. voor Oldenbarnevelt, Uytenbogaert en de stad Utrecht.

56 Muller, Historieplaten, nr. 1086 d, supplement. ‘Bedekte Tiranni’ als priester verkleed nadert de Hollandse Leeuw. Rechts de toren met Maurits, boven zijn hoofd de tekst Je Main Tiendrai.

57 Muller, Historieplaten, nr. 1329a: er bestaan diverse varianten van deze prent.

58 Van Stolk, Atlas, nr. 1348. Muller, Historieplaten, 1330. Op deze prent zijn nogal wat veranderingen aangebracht. Er bestaat tevens een eerdere versie van de piramide, getiteld: Pyramis Pacifica (Muller, Historieplaten, nr. 1270). Dit is een zinneprent op het Bestand en kan daardoor in het jaar 1609 gedateerd worden. Hierop komt dezelfde toren voor, maar zonder de zeefschuddende Maurits.

59 Om de arm worden de zeven pijlen der zeven Provinciën op zijn plaats gehouden door een lint met de tekst Concordia res perva crescun(t).

60 Elke stad toont zijn kenmerkende gebeurtenissen. In Utrecht bijvoorbeeld wordt het afdanken van de waardgelders weergegeven.

61 Dezelfde scène komt ook voor op Den Nieuuen Barnevalschen Handel.

[p. 76]

ten verdwijnen. De Verscheyde Natien staan goedkeurend toe te kijken. Woord en beeld laten de politieke situatie van oktober 1618 zien.

Een geheel ander beeld van prins Maurits die ongewenste figuren uitzeeft, is te zien op een prent getiteld Laest Nassov vri wannen es kan nichts schaden, Dan das wannen, ist ihm gaer wol geraten.⁶² Maurits houdt hier als enige persoon de zeef vast, een soort wan met handvatten in mandvorm. Er zijn negen toeschouwers, onder wie Frederik Hendrik en Willem Lodewijk. Van de uit de zeef vallende personen is Van Ledenberg te herkennen aan het pennenmesje waarmee hij in september 1618 zelfmoord pleegde. Op de achtergrond een als door de bliksem getroffen vallende figuur, waarschijnlijk Oldenbarnevelt. Gezien het motief van het pennenmesje, kan deze prent niet vóór 19 september 1618 gemaakt zijn, de dag waarop Ledenberg zelfmoord pleegde. Bovendien is de aanwezigheid van Frederik Hendrik in 1618 beter te plaatsen dan in 1617.

Waarschijnlijk is Van de Venne de eerste die het motief van de zeef in de beeldende kunst invoerde. Dit was geen kunstzinnige noviteit, maar het gevolg van het letterlijk illustreren van de tekst. Veel navolging heeft dit niet gehad. De enkele prenten waarop een soortgelijke zeef voorkomt, zoals t'Arminiaens Testament, zijn, naar het zich laat aanzien, op dit voorbeeld gebaseerd.

62 Muller, Historieplaten, nr. 1362. Van Stolk, Atlas, nr. 1391

De tekst

Tekst en afbeelding van beide prenten vormen een hechte eenheid. De afbeelding illustreert zo getrouw de inhoud van het geschrevene dat we ervan uit kunnen gaan dat de tekst de basis vormt. Nu zijn er niet alleen twee verschillende prenten, maar ook twee verschillende teksten. Deze zijn weliswaar in opbouw en inhoud ongeveer gelijk, maar in hun woordkeuze zeker niet. Hoe kan dit verschil verklaard worden? Waarom werd er voor het tweede pamflet een andere graveur en een andere schrijver aangetrokken? Omdat men kennelijk niet (meer) beschikte over het zetsel en de koperplaat, maar toch aan een mooie en actuele prent geld wilde verdienen door hem geschikt te maken voor een groter publiek. Waren de koperplaat en het zetsel echter door de drukker zelf vernietigd, dan was het meestal politiek gevoelig materiaal, gericht tegen het gevestigde gezag.⁶³ Na de arrestatie eind augustus 1618 van Oldenbarnevelt was dat Maurits. In het jaar 1617 had Oldenbarnevelt echter nog genoeg autoriteit om zo'n prent niet te tolereren. Daarom is het van belang het pamflet te dateren, omdat juist in 1618 het gezag wisselt. Oldenbarnevelt wordt op 29 augustus 1618 gearresteerd.⁶⁴ De situatie was in september dus radicaal veranderd. De noodzaak om na september 1618 een dergelijke prent te maken, zal niet zo groot zijn geweest, omdat de ‘droom’ waarover gesproken wordt toen al voor een deel bewaarheid was.

Nu spreekt de tekst op de Rechtveerdighe Sifte wel van een tijdstip, maar helaas niet van een jaar. Dat tijdstip staat vermeld in de eerste regel en luidt: ‘Nu onlangs in der Maent September lest gheleden’. Het pamflet zou dus na de maand september gemaakt kunnen zijn, maar was dat 1617 of 1618? Als we de tekst geloven, dan zou men kunnen concluderen dat, gezien

63 Israel, Dutch Republc, 439; C.E. Harline, Pamphlets, printing, and political culture in the early Dutch Republic (Dordrecht, Boston, Lancaster 1987) 127, 182; I. Weekhout, Boekencensuur in de Noordelijke Nederlanden. De vrijheid van drukpers in de zeventiende eeuw (Den Haag 1998) 108, 109, 113, 114. Na het drukken van verboden drukwerk vernietigden de drukkers zelf vaak het zetsel en de bijbehorende correspondentie. Verklikkers kregen een beloning en huiszoekingen vonden regelmatig plaats.

64 Den Tex, Oldenbarnevelt (1980) 241-243.

[p. 77]

de politieke situatie van september 1618, de drang om een dergelijke prent te maken niet zo groot meer was. Terwijl de wens Oldenbarnevelt en de remonstranten te stoppen, in 1617 nog zeer groot was.

Ook weersomstandigheden zouden tot een datering kunnen leiden. De volgende drie pamfletregels geven daarover informatie: ‘Ginck ic tot mijn vermaeck, de velden groen betreden, Die Flora hadd' besaeyt met blomkens veelderley/ Sephyrus soetelijck blies ghelijck als inden Mey’. Slaan we Buisman erop na met zijn gegevens over het weer in de Lage Landen, dan blijkt dat de zomer van 1617 kil was en de herfst droog. De herfst van 1618 is wederom droog.⁶⁵ De tekst van het pamflet duidt op een zachte, warme herfst, dat hoeft droog niet uit te sluiten. Van Deursen daarentegen noemt de zomers van 1615, 1616 en 1617 lange, hete zomers.⁶⁶ ‘Lang’ zou in het geval van een hete zomer kunnen betekenen dat het in september nog steeds lekker weer was. Maar de zomer van 1618 was kennelijk niet lang en heet, dus ook september niet. Al met al nogal tegenstrijdige informatie waarmee we niet veel opschieten. Afgaande op de gegevens van Buisman, kan het zowel in de herfst van 1617 als van 1618 aangenaam weer zijn geweest. Moeten we Van Deursen geloven, dan komt alleen de herfst van 1617 in aanmerking voor de septembermaand zoals die op het pamflet beschreven is. Daar we ervan uit kunnen gaan dat d' Grote Seeff later werd vervaardigd, is het begrijpelijk dat de maker de verwijzing naar tijd en weer wegliet. Misschien moet ook de mogelijkheid, dat mooi weer in september overdrachtelijk bedoeld was, niet geheel worden uitgesloten. In dat geval behoren 1617 en 1618 beide tot de mogelijkheden, want in het najaar van 1617 hóópt iedereen dat het met Oldenbarnevelt gedaan is en in 1618 wéét iedereen dat het zo is.

De politieke situatie geeft dus een goede indicatie voor de datering. Beide teksten leggen aan de hand van veel historische informatie uit, dat de Arminianen de zo zwaar bevochten gerechtigheid weer in gevaar konden brengen. Wanneer de ikpersoon uit zijn droom wakker schrikt, geeft hij iedereen het advies goed na te denken: ‘Dus oordeelt by u selfs, men magh hier niet veel segghen’. Uit het tweede deel van deze regel blijkt dat men zich kennelijk nog niet zo heel openlijk over deze zaken kon uitlaten. Deze voorzichtige formulering zou toch wat overbodig zijn na de arrestatie van Oldenbarnevelt, wiens naam zelfs niet wordt genoemd terwijl hij al in 1617 op straat beledigingen nageroepen kreeg en in de eerste maanden van het jaar 1618 in pamfletten persoonlijk aangevallen wordt.⁶⁷ Dit alles zou pleiten voor een datering in de herfst van 1617. Bovendien ontstond, gedurende de weken die volgden op de Scherpe Resolutie van 4 augustus 1617, in brede kringen het gevoel dat Maurits de macht zou grijpen en Oldenbarnevelt en de Arminianen ten val zou brengen. Dat gevoel werd gevoed door een oproer in begin september 1617 te Delft, waarbij de Arminiaanse magistraten uit hun ambten gezet werden.⁶⁸ Maurits zelf trad eind september eindelijk handelend op en begaf zich naar Den Briel om daar het garnizoen te vervangen. Het ‘uitzeven’ was dus al aan de gang.⁶⁹ Ook in Leiden was de magistraat bang voor oproer en besloot het centrum geheel af te grendelen met een houten ommuring.⁷⁰ Min of meer dezelfde situatie treffen we aan in 1618. Maurits

65 J. Buisman, Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen IV (Franeker 2000) 319, 325.

66 A.Th. van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen. Kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarnevelt (Assen 1974) 323.

67 Den Tex, Oldenbarnevelt (1980) 223,243.

68 Israel, Dutch Republc, 442,443.

69 Israel, Dutch Republc, 442,443. Israel plaatst dit ingrijpen van Maurits in oktober. Van Deursen, Maurits, 264. Van Deursen geeft september aan. Baudartius, Memorien, 9de boek, fol 67. Baudartius vermeldt dat Maurits met zijn broer Frederik Hendrik op de laatste dag van september naar Den Briel ging, om de volgende dag terug te keren naar Den Haag.

70 Israel, Dutch Republc, 442. Van deze Arminiaanse Schans zijn diverse prenten gemaakt. Zie Muller, Historieplaten, nr. 1327b, 1328-1330, en Van Stolk, Atlas, 1345-1348.

[p. 78]

moest nog veel aanhangers van Oldenbarnevelt verwijderen en vervangen door contraremonstranten. De Arminianen waren nog geenszins geheel uit beeld verdwenen. Dat zou de voorzichtigheid van het pamflet kunnen verklaren, ware het niet dat soortgelijk drukwerk uit dezelfde periode een heel andere toon aanslaat, zoals bijvoorbeeld het op oktober 1618 gedateerde t'Arminiaens Testament, Den Arminiaenschen Dreck-waghen en de Warminiaen. Daarin wordt op niet mis te verstane wijze uitgebeeld dat Oldenbarnevelt en de Arminianen monsterlijk uitschot zijn.⁷¹ De Gulden Legende van den Nieuwen St. Jan schildert de gewezen advocaat van Holland af als een katholieke heilige met een vette geldbuidel.⁷² Ook de Gouden Blaes-balck uit 1618 legt het accent op het Spaanse geld dat Oldenbarnevelt en zijn makkers uit de blaasbalg opvangen, terwijl de Dood zit af te wachten.⁷³ In Den Haag werd in september 1618 zelfs een pamflet verspreid, dat opriep tot moord op Maurits.⁷⁴ Men zou hierop een heftiger reactie verwachten dan de toch vrij keurige Rechtveerdighe Sifte.

D'Grote Seeff spreekt in de inleiding over de ondergaande zon en de donkere lucht als de ikpersoon in gepeins verzinkt. Waarschijnlijk is dit een overdrachtelijk beeld van de situatie op dat moment, in 1617, in Nederland. In het najaar van 1618 was die lucht al aardig opgeklaard met de gevangenneming van Oldenbarnevelt en de remonstrantse leiders. D'Grote Seeff gaat dieper in op de vredesvoorstellen die ‘dwingelant’ Oldenbarnevelt aan het bekokstoven zou zijn, zonder echter zijn naam te noemen. Voorstellen voor een vrede die schadelijk is en 't land in rep en roer brengt, mede omdat men een nieuwe leer wil invoeren. De tekst spreekt ook van het aannemen van waardgelders:

En socht een nieuwe leer met loosheyt in te voeren
Men stal de Prins sijn eer/ o Godt vergeten mont:
Die eerst seyd'dat Nassou na t'Lants voochdije stont
Quistgelders nam men aen/ om met gewelt te dwingen
Dat d'ouwe trouwe Geus een ander liet sou singhen.

Dit zou kunnen duiden op de situatie zoals die was na de Scherpe Resolutie. Dit besluit werd verordend op 4 augustus 1617, als laatste poging van de Staten van Holland om greep op de situatie te krijgen. De maatregel die de meeste weerstand opriep was het instellen van waardgelders. Deze - niet-reguliere - soldaten moesten de orde in de steden handhaven en trouw zweren aan de overheden die hen betaalden.⁷⁵ Bovendien werd de Scherpe Resolutie gezien als een vernedering voor prins Maurits, die in feite geen zeggenschap meer had over een deel van

71 Den Arminiaenschen Dreck-waghen: Van Stolk, Atlas, 1380; Muller, Historieplaten, nr. 1352a, b, c. Twee met Nederlandse tekst en een met Franse tekst, alle gedateerd 1618. In de kar zitten remonstrantse predikanten en theologen, die zich richting Rome begeven, hoewel een van de paarden richting Oldenbarnevelt wil afslaan. Warminiaen: Van Stolk, Atlas, nr. 1384; Muller, Historieplaten, nr. 1355a. De Warminiaen stelt een monster voor en een van de opschriften luidt: ‘De nieuwsgierige hoop, 't Veelhoofdich Wonderdier, Verliest nu al syn cracht, door Godes recht bestier’.

72 Muller, Historieplaten, nr. 1370.

73 Ibidem, nr. 1371.

74 Van Deursen, Bavianen, 359. ‘Isser niet een Brutus te vinden?’ Wie Maurits doodt is geen moordenaar maar een verlosser.

75 Israel, Dutch Republc, 441; Den Tex, Oldenbarnevelt (1980) 225, 226. Twee andere belangrijke maatregelen waren: verbod voor de Hoven van Justitie om zich te bemoeien met de magistratuur van de steden en het reguliere leger (onder leiding van Maurits) moest gehoorzamen aan bevelen van de stad of staten waar zij gelegerd was. Den Tex, Oldenbarnevelt (1966) III, 471. Al sinds honderd jaar bestond de praktijk van het aannemen van waardgelders in gevallen van nood.

[p. 79]

de troepen. Dat men de waardgelders op een gegeven moment ‘quistgelders’ ging noemen, ligt wel voor de hand. In de ogen van contraremonstranten waren zij een verkwisting, die zwaar op het budget van de steden drukte. Deze term wordt in ieder geval ook door Baudartius gebruikt als de ontslagen waardgelders in augustus 1618 wegtrekken uit Leiden.⁷⁶ Maar of deze term dan nieuw is, of al langer in gebruik, is niet geheel duidelijk.

Iedereen weet dat men bezig is de Arminianen te ziften, die onlangs de prins een toontje lager wilden doen zingen: ‘Ick denck een yeder weet/ en hoort wel daechlijcks hoemen/ Tans sift een soort van volck die w'arminiaenen noemen. Dat onlancx setten wou ons Prins op lager trap’. De derde regel en vooral het woord ‘onlancx’ is in feite alleen maar te koppelen aan de Scherpe Resolutie. Maurits werd door deze maatregelen in wezen op een zijspoor gezet. Zou men in oktober 1618, meer dan een jaar later, nog van ‘onlangs’ spreken? Dan zit Oldenbarnevelt al een maand in arrest (29 augustus 1618) en zijn ook de overige kopstukken gevangen gezet of gevlucht. Het was iedereen duidelijk dat Maurits en de contraremonstranten de overwinning zouden boeken. Er is op dat tijdstip geen sprake van een situatie waarin Maurits ‘onlangs’ een vernedering te slikken had gekregen. Het feit dat men elke dag hoort over het ziften van de Arminianen, zou kunnen zinspelen op de acties van Maurits in oktober 1618 om de remonstrantse magistraten te vervangen. Echter, hierboven is al aangetoond dat ook in september 1617 al enig ziften plaats vond.

76 Baudartius, Memorien, 10de boek, fol. 60. Begin juli 1618 keurden de Staten-Generaal het afdanken van de waardgelders goed.

Conclusie

Terwijl tot op heden beide prenten circa 1618 werden gedateerd, heb ik met een analyse van tekst en beeld willen aantonen dat er een preciezere datum mogelijk is. Vergelijken we bovendien de zeefprenten met gedateerde en soortgelijke afbeeldingen, dan blijkt eveneens dat de Rechtveerdighe Sifte beter past bij oktober 1617 dan 1618. Het pamflet d'Grote Seeff zal iets later, of eventueel nog in de eerste maanden van het jaar 1618 uitgegeven kunnen zijn.

Leggen we de prenten en de tekening naast elkaar, dan wordt duidelijk dat de voortekening geheel overeenkomt met de Rechtveerdighe Sifte en dat alle afwijkingen alleen voorkomen op d'Grote Seeff. D'Grote Seeff is een vrije kopie van de Rechtveerdighe Sifte. Mogelijk zijn de prenten ook voor een verschillend publiek bedoeld, zoals uit het zetsel, keuze van lettertype, zorgvuldigheid van de afdruk te interpreteren valt. Het eerste pamflet is zeer verzorgd en door een bekende kunstenaar ontworpen. Later werd een nieuwe versie gepubliceerd voor een wellicht wat breder publiek.

Drie personen zijn met zekerheid te identificeren, Maurits, Willem Lodewijk en Ernst Casimir. De zeven heren aan de andere kant van de zeef zijn de leiders van de provincies in de Staten-Generaal. Waarom zij niet aangeduid kunnen worden, zoals de tekst van de Rechtveerdighe Sifte ons mededeelt, is niet geheel opgehelderd - misschien omdat de Staten in 1617 niet bepaald eensgezind waren. Holland en Utrecht waren nog pro Oldenbarnevelt en de meerderheid voor Maurits kon vaak door afwezigheid van de noordelijke Staten niet bereikt worden. Wat precies de rol is van de ‘Heeren trou uyt Zee-lant’ blijft vaag.