Madoc. Jaargang 1998

[p. 2]

[Nummer 1]

serie

• Martine Meuwese
De animatie van margedecoratie in Monty Python and the Holy Grail^*

De Arthurfilm ‘Monty Python and the Holy Grail’ uit 1975 is een dankbaar studieobject voor het spel van de Pythons met literaire Arthurmotieven, ‘interlace’, filmgenres, en hun gebruik van humor, ironie en parodie.^1. De vijf tekenfilmpjes van Terry Gilliam die de speelfilm onderbreken zijn echter nauwelijks bestudeerd. Zo werd Gilliams directe inspiratiebron voor deze animaties nog niet eerder gesignaleerd.^2. Een blik over de schouder van een moderne miniaturist die zich baseert op middeleeuwse margedecoratie.

Jozef van Arimathea liet een eigenaardige inscriptie na op de wand van een grote donkere grot: ‘He who is valourous and pure of heart may find the Holy Grail in the Aaaaaarrrrrrggghhh...’ De Graalridders verbazen zich over deze vreemde aanwijzing. Broeder Maynard oppert dat Jozef stierf terwijl hij deze tekst inkraste. Arthur acht dat onwaarschijnlijk, waarop Galahad suggereert dat Jozef misschien dicteerde. Bedevere vraagt zich nog af of er misschien op de Camargue gedoeld wordt, en ontwaart dan iets wat de anderen niet zien: het legendarische monster van Arrghhh (‘a huge, unpleasant, fairly well drawn cartoon beast’) verspert de ingang van de grot. De scène wordt voortgezet als de animatiefilm ‘The Monster of Aaargh’, waarin het verschrikkelijke monster de broeder verslindt en de vluchtende Graalridders door de grot achtervolgt. Een voice-over zegt: ‘As the horrendous black beast lunged forward, escape for Arthur and his knights seemed hopeless, when suddenly... the animator suffered a fatal heart attack.’ Een filmshot toont hoe de tekenaar onder het slaken van de kreet ‘Aaaaagh!’ dramatisch aan zijn tekentafel bezwijkt, waarna het vreselijke monster wit wordt en in het niets oplost. De stem vervolgt: ‘The cartoon peril was no more... the quest for the Holy Grail could continue.’

* Dit is de eerste aflevering van een reeks artikelen over de Middeleeuwen in de film.

1. D.D. Day, ‘Monty Python and the Medieval Other’, Cinema Arthuriana. Essays on Arthurian Film, ed. K. Harty (New York/Londen 1991) 83-92; R.H. Thompson, ‘The Ironic Tradition in Arthurian Films Since 1960’, Cinema Arthuriana. Essays on Arthurian Film, ed. K. Harty (New York/Londen 1991) 93-104; M. Burde, ‘Monty Python's Medieval Masterpiece’, The Arthurian Yearbook 3, ed. K. Busby (New York/Londen 1993) 3-20. De film is in 1988 uitgebracht door CBS/Fox Video als VHS video onder het nummer 2146.

2. T. Gilliam, Animations of Mortality (Londen 1978) geeft een bloemlezing van Gilliams animaties. Voorbeelden uit Monty Python and the Holy Grail ontbreken echter.

Animatiefilmpjes

Terry Gilliam, de achter zijn tekentafel stervende tekenaar, maakte niet alleen vijf meesterlijke animatiefilmpjes in Monty Python and the Holy Grail, hij speelde ook enkele rollen en verzorgde met Terry Jones de regie van de film. De

[p. 3]

Samenvatting van de speelfilm
(in cursief de plaats van de animatiefilmpjes)
Het is het jaar 932 na Christus. Koning Arthur verzamelt ridders met het doel om naar Camelot te gaan. Daar geeft God hen als opdracht om de Heilige Graal te zoeken (The Quest for the Holy Grail). De ridders gaan gezamenlijk op pad en worden smadelijk vernederd door een scheldende Franse ridder. Een hedendaagse ‘Bekende Historicus’ deelt mee dat de ridders van de Ronde Tafel hebben besloten om afzonderlijk de zoektocht naar de Graal voort te zetten, en wordt dan geveld door een passerende ridder te paard. De ridders beleven verschillende avonturen. De niet zo dappere Sir Robin wordt geconfronteerd met een reusachtige ridder met drie hoofden, en neemt de benen. (The Tale of Sir Galahad). Galahad wordt beproefd in een maagdenkasteel, waar hij nog net op tijd wordt weggevoerd door Lancelot. Arthur krijgt te maken met de ridders die ‘Ni’ zeggen en onmogelijke opdrachten verstrekken. Ondertussen arriveert de politie bij de dode historicus. (The Tale of Sir Launcelot). Lancelot stort zich op het redden van een zingende prins. Dan treffen de Arthurridders elkaar weer (Season Animation). Ze ontsnappen ternauwernood aan het monster van Aaargh (The monster of Aaargh) en steken de gammele doodsbrug over. De ridders die dan nog in leven zijn varen naar het Graalkasteel, maar worden verhinderd in het bereiken van hun heilig doel doordat het arrestatieteam van de politie met gillende sirene arriveert.

andere tekenfilmpjes (‘The Quest for the Holy Grail’, ‘The Tale of Sir Galahad’, ‘The Tale of Sir Launcelot,’ ‘Season Animation’) zijn niet zo nauw verweven met de speelfilm als de slotanimatie ‘The Monster of Aaargh’ dat ze een wending aan de plot geven. Meestal functioneren ze als luchtige tussendoortjes.

Neem bijvoorbeeld ‘The Tale of Sir Launcelot’. Deze animatiefilm is geplaatst tussen de scène met politiemannen bij de gesneuvelde historicus, en het verhaal van de zingende prins die door Lancelot wordt bevrijd. Dit filmpje toont in close-up hoe de tekst ‘The Tale of Sir Launcelot’ wordt geschreven en gedecoreerd in een stijl die Keltisch aandoet. Hevig gedreun zorgt er echter voor dat de pen van de schrijver uitschiet en door de tekening krast. Het beeld zoomt nu uit. Een geleerde schrikt in zijn studeerkamer op door de zware dreunen, en loopt geïrriteerd de kamer uit. Terwijl het gedreun onafgebroken doorgaat, loopt de man via een Escher-achtige hal met verdiepingen met trappen en galerijen door de voordeur naar buiten. Hij staat nu voor zijn huis en ziet hoe de wolken en zon gymnastiek doen: zowel de zon als de wolken hebben twee benen waarmee ze telkens op de grond dreunen, om vervolgens weer de hemel in te springen. De wolken lopen daarna, gevolgd door de zon, het beeld uit, en de avond valt met een zonsondergangslucht. Tenslotte komt het beginbeeld met de Keltisch ogende titel weer in beeld. Het filmpje vormt weliswaar de introductie op het navolgende avontuur van Lancelot in de speelfilm, maar staat er inhoudelijk los van.

De tekenfilmpjes bevatten veel middeleeuwse beeldmotieven. In ‘The Tale of Sir Launcelot’ blijft dat beperkt tot de Keltisch ogende tekst; de rest van deze animatie is vormgegeven in Gilliams eigen tekenstijl. ‘The Quest for the Holy

[p. 4]

1. Oriënterende schetsen van Terry Gilliam met nummers die naar de illustraties in het margedecoratie-boek van Lilian Randall verwijzen. Uit: Monty Python and the Holy Grail (Book) 1977/1989 bij p. 6.

Grail’ bevat een romaanse Christus en bestaat verder uit gotische personages. ‘The Tale of Sir Galahad’ en ‘Season-Animation’ worden eveneens hoofdzakelijk bevolkt door personages die regelrecht aan vroeg veertiende-eeuwse handschriftillustratie ontleend lijken te zijn. Dat is inderdaad gebeurd.

2. Oriënterende schets en aantekening van Terry Gilliam voor The Tale of Sir Galahad. Uit: Monty Python and the Holy Grail (Book) 1977/1989 bij p. 36.

[p. 5]

3. Vliegende slak voor kasteel. Tekening van Terry Gilliam. Uit: Monty Python and the Holy Grail (Book) 1977/1989, tweede fotokatern.

Schetsen en hun bron

Het screenplay van Monty Python and the Holy Grail is in boekvorm uitgegeven.^3. Het bevat het script met alle later aangebrachte wijzigingen, dat voornamelijk is afgedrukt op de rechterbladzijden, en er zijn drie katernen toegevoegd met stills en kleurenfoto's uit de film. De linkerpagina's zijn opgesierd met zwart-wit foto's van de film(opnamen), stukken storyboard, en oriënterende schetsen van Terry Gilliam. Deze schetsen tonen voorstudies van de animatiefilmpjes, en bevatten ook invallen die uiteindelijk niet zijn uitgevoerd (afb. 1). Het bootje op een waterberg, een traditionele middeleeuwse manier om een grote hoeveelheid water te suggereren, zou zich volgens Gilliams schetsen met waterberg en al naar een kasteel aan de rechterkant moeten verplaatsen. Deze originele ingeving getuigt van een subtiel spel met middeleeuwse conventies. Andere schetsen zijn wel in kleur uitgewerkt, maar komen evenmin in de uiteindelijke speelfilm voor. Het kasteel met luikjes, een windmolen met haan erop, en van rechts aanvliegende reusachtige slak met ogen op steeltjes, is hier een voorbeeld van (afb. 3). Hetzelfde geldt voor koning Arthur die met zijn kasteel en een compleet leger in de kelkvormige Graal geplaatst is en angstvallig over het randje kijkt. De Graal wordt vastgehouden door grote losse arm die uit een wolk steekt (zie de afbeelding op het omslag).

Slechts een selectie van Gilliams schetsen is afgebeeld, maar dat zijn er genoeg om te zien dat Gilliam zich inspireerde op vroeg veertiende-eeuwse handschriftverluchting. Naast de meeste middeleeuws aandoende schetsen staat een nummer (afb. 1). Op andere plekken staan notities als ‘612 Amazing Angel’ of

3. Monty Python and the Holy Grail (Book) (Londen 1989; eerste druk 1977).

[p. 6]

4. Reus voor kasteel uit Smithfield Decretals uit Engeland, tweede kwart veertiende eeuw (Londen, British Library, Royal 10 E IV, f.89r). Uit: Randall 1966 afb. 212.

‘112 Monk gives absolution doing sign of cross then on last movement kungfu's the lady’ (afb. 2). Deze nummers bij de schetsen en notities verraden waar Gilliam zijn informatie vandaan haalde, want de cijfers corresponderen wonderwel met de afbeeldingnummers van het standaardwerk van Lilian Randall over gotische margedecoratie uit 1966.^4. Gilliams tekeningen van het kasteel met de windmolen en van Arthur in de Graal zijn rechtstreeks op illustraties uit het boek van Randall gebaseerd. De toren van het kasteel is wat schever gezet, de reus uit Randall 212 is vervangen door de vliegende slak, en de compositie is gespiegeld, maar verder is de overeenkomst met de margedecoratie verbluffend (afb. 4). Arthur met zijn ridders en kasteel in de Graal is geïnspireerd op Randall 672, een psalterafbeelding waar Maria temidden

5. Maria en apostelen in kelk, uit het Gorleston Psalter, Engeland 1310-1325 (Londen, British Library, Add. 49622, f.218r). Uit: Randall 1966 afb. 672.

4. L.M.C. Randall, Images in the Margins of Gothic Manuscripts (Berkeley/Los Angeles 1966.

[p. 7]

6. Monnik neemt non de biecht af, uit getijdenboek uit Luik, ca. 1300 (Londen, British Library, Stowe 17, f.190v-191r). Gebruikt voor Terry Gilliams The Tale of Sir Galahad. Uit: Randall 1966 afb. 112.

van apostelen in een kelk zit (afb. 5). Randall 112 toont een monnik die een knielende non de biecht afneemt (afb. 6), zoals Gilliam omschrijft (afb. 2). Het laatste deel van zijn notitie, ‘...then on last movement kungfu's the lady’, is uiteraard niet afgebeeld, maar is wel tekenend voor de manier waarop hij met zijn bronnenmateriaal omgaat: hij laat het op een komische manier bewegen.

Handschrift en film

In de animatie ‘The Tale of Sir Galahad’, die aan het avontuur van Galahad in het meisjeskasteel voorafgaat, wordt duidelijk hoe Gilliam verschillende elementen uit margedecoratie neemt en er een vrolijk verhaaltje van maakt. De schets bij pagina 36 toont een rij biddende monniken op een bladrank, waarvan er een op een springplank veert en een voorover in het water duikt met als commentaar: ‘procession of monks stopping & starting; they run down board’ (afb. 2). In het filmpje schuifelt een schijnbaar eindeloze rij identieke elkaar voortduwende biddende nonnen, die een lopende variant zijn van de knielende non uit Randall 112, over een bladrank naar links. De rank eindigt in een springplank waarop tot tweemaal toe de voorste non veert, gelanceerd wordt, en met het hoofd naar beneden in het water duikt, waarna de rij weer een plaatsje doorschuift. Het water, waarin ook een eendje zwemt, bestaat uit een natuurlijk bassin in een rankwerkkrul die uitmondt in een vrouwenhoofd. Hiervoor maakte Gilliam gebruik van Randall 52, waar apen in een met water gevulde bladrank zwemmen (afb. 7). Ook de rank die uitmondt in een vrouwenhoofd is daar exact uit overgenomen. Het eendje gaat terug op Randall 654.

De derde non springt met aanmerkelijk meer plezier op de duikplank dan haar voorgangsters, met als resultaat dat ze over het bassin heen wordt geslingerd naar een gehistorieerde initiaal. De G van deze initiaal markeert de introductietekst ‘The tale of Sir Galahad’, en het erin opgenomen tafereel is de al eerder genoemde monnik die de non de biecht afneemt van Randall 112 (afb. 6). De vliegende non maakt een tussenlanding op het hoofd van de biechtende non en valt dan door tot onder de bladrank. De biechtende non duikelt door de klap vijf keer over de

[p. 8]

7. Zwemmende aap en vrouwenhoofd aan bladrank, uit Gents psalter, eerste kwart veertiende eeuw (Oxford, Bodleian Library, Douce 6, f.153r). Gebruikt voor Terry Gilliams The Tale of Sir Galahad. Uit: Randall 1966 afb. 52.

kop over de dwarsbalk van de letter G en komt ondersteboven tot stilstand, waardoor haar habijt afzakt en haar blote billen zichtbaar worden. Blijkbaar heeft Gilliam de gedachte van de monnik die aan vechtsport doet toch verlaten.

8. Scène uit Terry Gilliams The Quest for the Holy Grail. Uit: Monty Python and the Holy Grail (Book) 1977/1989 bij p. 25.

[p. 9]

9. Engel met portatief orgel uit Lancelot en Prose uit Noord-Frankrijk, eerste kwart veertiende eeuw (Manchester, John Rylands Library, Rylands Fr. 1, f.82r). Gebruikt voor Terry Gilliams The Quest for the Holy Grail. Uit: Randall 1966 afb. 3.

‘The Quest for the Holy Grail’ opent met naakte trompetteraars (een kruising van Randall 433 en 543) die staand met het hoofd tussen hun benen via hun achterste trompet spelen. Dan komen er twee identieke gespiegelde engelen met een portatief orgeltje klapperend met hun vleugels van onder naar boven door het beeld vliegen, gevolgd door opstijgende zieltjes in een doek, en een romaanse zegenende Christus in een mandorla met stralen. Trompetterende engelen stijgen op, en dan volgt het van gehistorieerde initialen voorziene titelbeeld met de tekst ‘The Quest for the Holy Grail’, dat ratelend wordt opgetakeld door een gevleugelde heilige vrouw rechts en wederom een engel met een portatief orgel links (afb. 8). De engel met het portatief orgel die herhaaldelijk in deze animatie voorkomt is afkomstig uit Randall 3 (afb. 9).

De ‘Season Animation’ gaat vooraf aan de episode van Tim the Enchanter en toont net als ‘The Monster of Aaargh’ de Graalridders in getekende vorm. De ridders trekken zwaar bepakt (zie Randall 68) door een bos, achter een heuvel langs waarin het met zijn ogen rollende monster van Aaargh alvast even verschijnt. Op de achtergrond klinkt de ‘Sir Robin tune’. Het weerzien met Lancelot bij een tentenkamp zorgt voor veel vreugde (afb. 10). Dan blaast een hoofd aan een bladrank de opkomende zon weg, en wordt de berg waar de stoet arriveert bedekt met ijs. De minstrelen van de zogenaamd dappere Sir Robin worden in de berg opgegeten, en ook dat veroorzaakt veel vreugde.

Een jaar gaat voorbij: een herder in een bruine mantel zit met twee schapen

[p. 10]

10. De Graalridders ontmoeten Lancelot bij een tentenkamp, scène uit Terry Gilliams Season Animation. Uit: Monty Python and the Holy Grail (Book) 1977/1989, derde fotokatern.

op een besneeuwde berg met een kale boom. Dan wordt het lente en de sneeuw verdwijnt, er komen kruinen aan de boom en de man doet zijn mantel uit. In de zomer gaat de herder languit liggen, dan wordt het plotseling weer winter met sneeuw, en daarna volgt de herfst waarbij de boomkruinen bruin worden en integraal afvallen. Een van die kruinen valt op het hoofd van de herder. Links van het telkens veranderende beeld van de herder met de schapen op de heuvel staat een opmerkelijk huis met een toren rechts en een in de lucht zwevende bovenbouw die links op een boom rust (afb. 11). Dit eigenaardige bouwwerk is gebaseerd op Samson die het paleis van de Filistijnen laat instorten in Randall 633 (afb. 12). Zowel de toren rechts als de zwevende bovenbouw zijn identiek. Alleen toont de margedecoratie geen boom aan de linkerkant, maar een hoge zuil waar Samson aan sjort. De zuil die tegen de toren stond is ook weggelaten.

Moderne miniaturist

Deze voorbeelden illustreren dat de werkwijze van Terry Gilliam vergelijkbaar is met die van een miniaturist.^5. Deze moderne kunstenaar valt net als veel van zijn middeleeuwse voorgangers op de vingers te kijken. Zijn oriënterende schetsen en aantekeningen lijken op de beknopte aanwijzingen die een miniaturist naast de te vervaardigen illustratie krabbelde of tekende; ook daar was nog verandering in mogelijk.

Gilliam neemt sommige motieven onveranderd over uit zijn voorbeeldboek, maar als dat uitkomt varieert hij erop, combineert hij elementen uit verschillende afbeeldingen, of past hij zijn bron aan voor zijn eigen verhaal. Via het boek van Randall gebruikt Gilliam beeldmotieven uit verschillende soorten manuscripten. Zo komt het zwembad met bijbehorende rank met vrouwenhoofd uit een

5. Zie voor de werkwijze van miniaturisten J.J.G. Alexander, Medieval Illuminators and their Methods of Work (New Haven/Londen 1992).

[p. 11]

11. De zomer, scène uit Terry Gilliams Season Animation. Uit: Monty Python and the Holy Grail (Book) 1977/1989 bij p. 68.

psalter dat omstreeks 1325 te Gent vervaardigd werd (Oxford, Bodleian Library, Douce 6). De monnik die de non de biecht afneemt, de schuifelende nonnen, en de fantasievolle architectuur gaan terug op een Luiks getijdenboek uit circa 1300 (Londen, British Library, Stowe 17). Naast andere religieuze handschriften is er ook een motief gebruikt uit een vroeg veertiende-eeuwse Noord-Franse Lancelot en Prose (Manchester, John Rylands Library, Rylands Fr.1). De engel met het portatief orgel komt dus uit een Arthurroman. Middeleeuwse miniaturisten plukten ook regelmatig thema's van hun gading uit verschillende soorten bronnen.^6.

Gilliams creaties volgen de gebruikte middeleeuwse modellen opvallend goed, zodat het mogelijk is om de stijl, datering en herkomst van de gebruikte voorbeelden door de animaties heen te zien. Het is niet helemaal duidelijk hoe Gilliam te werk ging, maar kleine afwijkingen in zijn tekeningen verraden dat hij niet regelrecht fotografische reproducties uit het boek van Randall gebruikte. Hoewel alle illustraties in het boek van Randall in zwart-wit zijn afgebeeld, stelde Gilliam een geloofwaardig kleurengamma samen voor de inkleuring van zijn animaties. Bovendien moest hij toch een aantal details aanpassen en combineren. Terry Gilliam is er, zonder letterlijk te kopiëren, bijzonder goed in geslaagd om de sfeer van het origineel te treffen.

6. Zie bijvoorbeeld M. Meuwese, ‘Jacob van Maerlant's Spiegel Historiael: Iconography and Workshop’, Flanders in a European Perspective. Manuscript Illumination around 1400 in Flanders and Abroad. Proceedings of the International Colloquium Leuven, 7-10 September 1993, eds. M. Smeyers & B. Cardon (Leuven 1995) 445-456. Ik zal hier uitgebreider op ingaan in mijn dissertatie over de verluchte handschriften van Maerlants Rijmbijbel en Spiegel Historiael, en in een artikel getiteld ‘Recycling Sacred Iconography’ (ter perse).

Reanimatie van margedecoratie

De vijf animatiefilmpjes in de speelfilm Monty Python and the Holy Grail functioneren op een vergelijkbare manier als margedecoratie in een handschrift. Soms hebben ze een geledende functie en introduceren ze nieuwe episoden in de film (‘The Quest for the Holy Grail’, ‘The Tale of Sir Launcelot’, ‘The Tale of Sir Galahad’), zoals randversiering vaak aan het begin van nieuwe tekstgedeelten geplaatst is. Daarnaast zijn het losstaande vrolijke tussendoortjes die geen

[p. 12]

12. Samson laat het paleis van de Filistijnen instorten, uit getijdenboek uit Luik, ca. 1300 (Londen, British Library, Stowe 17, f. 122v). Gebruikt voor Terry Gilliams Season Animation. Uit: Randall 1966 afb. 633.

betrekking hebben op de hoofdfilm. Gilliams humor sluit naadloos aan bij de aard van gotische margedecoratie. Soms loopt het verhaal van de hoofdfilm door in de animaties (‘Season Animation’, ‘The Monster of Aaargh’), zoals ook in de randversiering van handschriften wel gebeurt. De Graalridders komen Lancelot tegen, ontdoen zich op een praktische manier van de minstrelen van Sir Robin, en ontsnappen ternauwernood aan het verschrikkelijke monster van Aaargh door de plotselinge dood van de tekenaar. Zijn fatale hartaanval vormt meteen het einde van alle tekenfilmpjes in de speelfilm.

Terry Gilliam begreep niet alleen perfect hoe middeleeuwse margedecoratie werkte; hij ging ook te werk als een miniaturist. Dat hij zich baseerde op het rijk geïllustreerde boek van Lilian Randall over gotische margedecoratie, pleit voor zijn kennis van zaken. Randalls studie is nog steeds onovertroffen. De aard van Gilliams medium stelde hem in staat om een extra dimensie aan zijn middeleeuwse bronnen toe te voegen. Terry Gilliam kon de gotische margedecoratie laten bewegen en heeft deze mogelijkheid geheel in de geest van zijn middeleeuwse voorgangers uitgebuit om hun kunst weer leven in te blazen.