Madoc. Jaargang 1997

[p. 3]

[Nummer 1]

artikel

• Ludo Jongen en Yolande Spaans
‘En leid ons niet in bekoring’
Over menselijke liefde, Jacobus van Vitry en Lutgard van Tongeren^1.

Zondag 16 juni 1996 was het precies zeven en een halve eeuw geleden dat Lutgard van Tongeren in het cisterciënzerinnenklooster te Aywières overleed. Ter gelegenheid van de 750ste sterfdag van deze heilige non (in de vorige eeuw uitgeroepen tot patrones van Vlaanderen) publiceerden Yolande Spaans en Ludo Jongen een bloemlezing plus vertaling van 22 hoofdstukken uit het Kopenhaagse handschrift van Het leven van Lutgard. Speciaal voor Madoc vertaalden ze nog een hoofdstuk uit deze bewerking.

Volgens de evangelist Mattheüs onderwees Christus Zijn leerlingen hoe ze moesten bidden: binnenshuis, zonder omhaal van woorden en recht uit het hart. Dankzij Mattheüs' optekening (6,9-13) is het Onze Vader het bekendste christelijke gebed geworden. Het gebed des Heren eindigt met een smeekbede: ‘En leid ons niet in bekoring, maar behoed ons voor het kwaad.’ Deze zinsnede verwijst naar het geloof in de duivel: die ligt voortdurend op de loer om mensen van het rechte pad af te leiden. Zelfs Christus bleef niet verschoond: aan het eind van Zijn veertigdaagse vasten in de woestijn werd Hij tot drie maal toe door de duivel in verleiding gebracht. Maar Jezus had diens lagen en listen uiteraard doorzien.^2.

1. Op deze plaats willen we Greet Kettenis, Anja van Leusden, Erwin Mantingh, Johan Oosterman, Theo Poelman, Remco Sleiderink en Norbert Voorwinden hartelijk danken voor hun commentaren op een eerdere versie van deze bijdrage.

2. Zie Mattheüs 4,1-11 en Lucas 4,1-13 en vgl. Marcus 1,12-13. Ofschoon aan het bestaan van de duivel niet getwijfeld werd, was het tijdstip waarop het kwaad in de wereld is gekomen, punt van discussie. Zie hierover de twee studies van Gerard Bartelink in: Gerard Rooijakkers, Lène Dresen-Coenders en Margreet Geerdes (red.), Duivelsbeelden. Een cultuurhistorische speurtocht door de Lage Landen (Baarn 1994) 21-67.

De welgeschapen dame

Christus' bekoringen in de woestijn hebben model gestaan voor bepaalde episodes in heiligenlevens. In de vitae van derde- en vierde-eeuwse woestijnheiligen uit het Midden-Oosten stapelen de voorbeelden zich op: ook deze vrome, godvrezende mannen moesten voortdurend op hun hoede zijn voor de duivel. Later wordt zo'n duivelse hinderlaag een min of meer vast onderdeel van een heiligenleven: elke heilige moet als het ware door een hel. De functie van deze verhalen is zonneklaar: ze moeten het publiek sterken in het geloof, want als men standvastig blijft, zal men, net als de heiligen, uiteindelijk het rijk der hemelen kunnen betreden.

In dergelijke bekoringsverhalen wordt telkens een bepaalde ondeugd aan de

[p. 4]

1. De Middelnederlandse dichter wordt vanuit de hemel bekroond door Lutgard (Hs. Kopenhagen, K.B., N.K.S. 168,4^o, f. 255r.)

kaak gesteld, bijvoorbeeld hoogmoed, vraatzucht of wellust. Om heilige mannen tot de zonde des vlezes te verleiden neemt de duivel gewoonlijk de gedaante van een welgeschapen dame aan: zij moet de heilige het hoofd op hol brengen. Dat lukt meestal net niet: op het allerlaatste moment weet de heilige zich aan de armen van de dame en dus aan zijn eigen wellust te ontworstelen. Sinds Antonius in zijn kluis belaagd werd door een wulpse deerne, moet elke heilige een methode bedenken om zijn wellust de baas te blijven. Zo wentelt Benedictus zijn naakte lichaam in doornstruiken en wordt Equitius door een engel gecastreerd.^3.

Deze verhalen staan in de vitae van vrome mannen. Ofschoon vrouwelijke heiligen ook regelmatig door de duivel worden lastiggevallen,^4. lijkt het verhaalmotief met de verleidelijke dame niet te passen in een levensbeschrijving van een vrouwelijke heilige.^5. Maar in hoofdstuk 2,4 van Het leven van Lutgard duikt het motief wel degelijk op. Deze dertiende-eeuwse Brabantse tekst in jambische verzen is een grondige bewerking van de Latijnse Vita Lutgardis die Thomas van Cantimpré tussen 1248 en 1262 te boek heeft gesteld.^6. Alvorens de vertaling van dit hoofdstuk te presenteren, is het zinvol iets te vertellen over de mannelijke protagonist: Jacobus van Vitry.

3. Voor meer voorbeelden zie: C.G.N. de Vooys, Middelnederlandse legenden en exempelen. Bijdrage tot de kennis van de prozalitteratuur en het volksgeloof der Middeleeuwen. (Herziene en vermeerderde uitgave, fotomechnische herdruk editie Groningen, 1926) (Groningen/Amsterdam 1974) 169-189; zie ook: Ludo Jongen, ‘Gelubd of genaaid? Over castratio angelica en castratio diabolica’, in: Meta 29 (1994-1995) 21-29.

4. In hoofdstuk 2,16 van Het leven van Lutgard (zie noot 6) wordt verklaard waarom de duivels Lutgard niet durven naderen. Vergelijk de hoofdstukken 2,13 en 2,39.

5. Uiteraard kunnen nonnen wel verleid worden door mannen. Zie: Beatrijs. Een middeleeuws Maria-mirakel (Vertaald door Willem Wilmink met een inleiding en een teksteditie door Theo Meder) (Amsterdam 1995).

6. Voor meer informatie verwijzen we naar de inleiding bij Het leven van Lutgard. Bloemlezing uit het Kopenhaagse handschrift (Samengesteld, vertaald en ingeleid door Yolande Spaans en Ludo Jongen) (Middelnederlandse tekstedities 3) (Hilversum 1996).

[p. 5]

De welbespraakte prediker

Jacobus van Vitry wordt in dit hoofdstuk voorgesteld als een begenadigd en welbespraakt prediker: hij is in staat de diepere betekenis van de Heilige Schrift haarfijn uit de doeken te doen, zowel aan geletterde geestelijken als aan ongeletterde leken. In een later hoofdstuk (namelijk 3,5) voegt de bewerker - op gezag overigens van de Latijnse brontekst - daaraan toe dat Jacobus nadien kardinaal in Rome werd en bisschop van Akko in het Heilig Land was (3,737-749) én dat hij in de nacht van 30 april op 1 mei 1240 in Rome overleed (3,944-955).^7. Tenslotte weet de bewerker - en dit maal onafhankelijk van zijn Latijnse brontekst - te melden dat Jacobus in Oignies begraven ligt (3,1699-1704). Deze summiere gegevens stemmen overeen met de vele feiten die heden ten dage over Jacobus bekend zijn.^8.

Jacobus stamt uit een adellijk geslacht in Reims. Zijn geboortejaar staat niet vast: zowel 1160 als 1170 worden genoemd. In 1208 onderbreekt hij zijn studie aan de universiteit van Parijs omdat hij heeft horen vertellen over de vrome leefwijze van Maria van Oignies: deze godvruchtige vrouw leefde samen met een aantal geestverwanten in een begijnhof vlakbij de augustijnenpriorij te Oignies, een dorpje ten oosten van Charleroi. Jacobus is zó onder de indruk van Maria's religieuze ideeën, dat hij zijn studie wil opgeven om zich bij haar groep aan te sluiten. Maar Maria weet hem tot andere gedachten te brengen: Jacobus maakt zijn studie toch af en wordt in 1210 tot priester gewijd. Vanaf 1211 trekt hij vanuit Oignies predikend door Brabant en zet hij zich in voor vrouwen die - net als zijn geestelijke moeder - een eigen invulling aan het christelijk geloof willen geven. Na het overlijden van Maria van Oignies (23 juni 1213) trekt Jacobus naar Rome om bij paus en curie een goed woordje voor de begijnen te doen. Zijn

2. Lutgard biddend voor een kruisbeeld. Houtsnede uit Henricus Adrianus, Legende oft d'Leven ons liefs Heeren Jesu Christi ende van de Maghet Maria ende alle Godts lieve Heilighen (3^e dr.; Antwerpen 1609,

7. Moderne wetenschappelijke naslagwerken (bijvoorbeeld het Lexikon des Mittelalters 5,294-295) geven steevast 1 mei als sterfdatum. Thomas van Cantimpré zegt dat Jacobus overleed op de vigilie van het feest van de heilige Philippus en Jacobus, dus op de avond van 30 april (zie: Thomas de Cantimpré, The Life of Lutgard of Aywières (Translated with introduction and notes by Margot H. King) (Peregrina Translations Series 9) (Third Impr. Toronto 1989), 77). De Brabantse bewerker volgt Thomas: op enen dach die leget naest din kalanden van den meije (3,950-951).

8. De gegevens over Jacobus' leven en werken zijn ontleend aan: Ernest W. McDonnell, The Beguines and Beghards in Medieval Culture. With Special emphasis on the Belgian scene (New Brunswick (N.J.) 1954) 8-77. Brenda M. Bolton: ‘Daughters of Rome: All One in Christ Jesus!’ in: Women in the Church. [...]. Edited by W.J. Sheils en Diana Wood (Studies in Church History 27) (Oxford, 1990) 101-115. Jacques de Vitry, The Life of Marie d'Oignies (translated by Margot H. King); Thomas de Cantimpré, Supplement to the Life of Marie d'Oignies (translated with Introduction and Notes by Hugh Feiss); The Anonymous History of the Church of Blessed Nicholas of Oignies and Marie d'Oignies (translated with Notes by Hugh Feiss) (Peregrina Papers Series 3, 4) (Toronto 1993). Brenda Bolton, ‘Spiegels van vroomheid. Relieken van Maria van Oignies’ in: De dynamiek van religie en cultuur. Geschiedenis van het Nederlandse katholicisme (Onder redactie van Marit Monteiro, Gerard Rooijakkers en Joost Rosendaal) (Kampen 1993) 124-137.

[p. 6]

roem als prediker is hem blijkbaar vooruitgesneld, want de paus stuurt hem naar Zuid-Frankrijk om een kruistocht tegen de ketterse Albigenzen te prediken. Van 1217 tot 1225 verblijft hij - met een korte onderbreking in 1222-1223 - in het Midden-Oosten als bisschop van Akko, een kruisvaardersvesting in Palestina. Daarna keert hij naar Italië terug waar hij vanaf 1228 tot zijn dood een vooraanstaande én invloedrijke positie in de pauselijke curie bekleedt: als kardinaal-bisschop van Tusculum blijft hij zich inzetten voor alternatieve manieren van geloofsbeleving.

Jacobus heeft een groot aantal geschriften nagelaten: circa 450 preken, een beschrijving van het Heilige Land plus een geschiedenis van de kruistochten tot 1193 (Historia orientalis), een contemporaine geschiedenis van de kerk in West-Europa (Historia occidentalis) én een vita van Maria van Oignies. Zijn achting en eerbied voor deze vrome begijn gingen zover dat hij een van haar vingers als reliek in een zilveren doosje om zijn hals droeg. Bovendien werden zijn eigen stoffelijke resten in 1241 (dus een jaar na zijn overlijden) herbegraven in Oignies.

De Brabantse bewerker van de Vita Lutgardis kende vele van deze feiten. De naam en faam van deze prediker waren omstreeks 1270 allerminst in de vergetelheid geraakt. Tegen deze achtergrond moeten we de gebeurtenissen uit Hoe Lutgard meester Jacobus van Vitry verloste uit de strikken van een ziekelijke liefde (2,4) lezen.^9.

9. De vertaling is gebaseerd op de diplomatische tekst in Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II: Literaire handschriften. Uitgegeven door Maurits Gysseling [...]. Deel 5. Leiden, 1985. Toevoegingen van ons staan tussen []; tussen <> staan boek- en versnummers om het nazoeken te vergemakkelijken.

Het verhaal van een ziekelijke liefde

Toentertijd leefde er in [het hertogdom Brabant] een beroemd man, meester Jacobus van Vitry genaamd; ook de edele Lutgard kende hem. De goede man was vermaard vanwege zijn voortreffelijke preken: daarin legde hij aan klerken en leken glashelder het belang van de Heilige Schrift uit. Op een dag was deze heer uit oprechte vriendschap een buitengewoon mooie vrouw gaan verplegen. Het was hem droef te moede: deze vrouw had eertijds zijn hart met menselijke liefde^10. ingepalmd. Maar of hij wilde of niet, hij moest naar haar toe, toen ze ziek in bed lag: lange tijd stond hij haar bij met zijn kennis van geneeskrachtige kruiden. Hij kon zich er niet langer tegen verzetten: een ziekelijke liefde zette hem daartoe aan. Daardoor werd hij zo apathisch dat hij het preken helemaal vergat: stilletjes kwijnde hij weg vanwege zijn liefde voor haar. Immers, zolang hij in gedachten bij haar was, vergat hij zichzelf volkomen. Is dat een wonder? Hij was immers bezeten van liefde voor haar. Deze hield hem zo in haar macht dat zijn deugdzaamheid wankelde. <2,782>

Maar Gods bruid [Lutgard] begreep waarom hij was opgehouden met preken en hoe en waarom hij van het rechte pad was afgedwaald. Inwendig was ze woedend dat hij de genade die [God] hem had gegeven, zo ondoordacht was kwijtgeraakt. Van droefenis moest ze huilen en ze bad God om deze man - mits Hem dat zou behagen - van deze ziekelijke liefde te bevrijden en hem de bedrieglijkheid ervan te doen inzien. Maar de alziende God wilde hiervan nog niet horen omdat Jacobus zijn leven niet wilde beteren en zich er niet om bekommerde genezen te worden van zijn ziekte: zo aangenaam vond hij het zich te koesteren in deze ziekelijke liefde. Dat was de schuld van de duivel, die met gemene streken Jacobus' deugdzaamheid meende te kunnen vernietigen. Vrouwe Lut-

10. In de marge bij vers 2,763 heeft iemand genoteerd: Auctor: Dilexit eam non turpi amore, sed nimis humano [De auteur (Thomas van Cantimpré zegt): Hij heeft haar niet bemind met wellustige, maar met te veel menselijke liefde]. Blijkbaar beschikte deze gebruiker over de Latijnse brontekst en wilde hij eventuele misverstanden over de aard van Jacobus' liefde uit de weg ruimen.

[p. 7]

3. Stamboom van heilige cisterciënzerinnen. Lutgard onderaan in de boom, in de derde kolom vanaf links. Anoniem schilderij uit 1635 (Kerniel, Priorij Mariënlof).

gard was diep bedroefd toen ze dit besefte. Daarom onderwierp ze haar lichaam aan een strenge tuchtiging: ze sloeg zichzelf zo hard dat ze het leven er bijna bij inschoot. Aldus bad ze smekend en in tranen tot Onze Heer om Jacobus te bevrijden uit zijn betreurenswaardige toestand: Hij moest hem terstond de kennis en het inzicht verschaffen om de meedogenloze duivel, die klaar stond om hem

[p. 8]

te gronde te richten, te kunnen overwinnen zodat hij spoedig deze ziekelijke liefde zou opgeven. God, de Koning van de hemel, Die altijd verhoorde wat de uitverkoren Lutgard Hem vroeg, zag hoe zwaar zij zichzelf kastijdde. Met uitvoerige gebeden wilde zij de man, wiens deugdzaamheid wankelde, terug doen keren tot zijn geestelijk ambt. Daarom zond God op een dag, toen de edele maagd geknield in gebed verzonken was, een boodschapper, die het volgende zei: <2,835>

- ‘Lutgard, de Koning van het paradijs laat u via mij groeten. Hij vraagt u waarom u zich zo afmat voor een man die zó slecht voor zichzelf zorgt: het kan hem immers niets schelen of God zijn ellende afweert en hem de genade schenkt zich van die ziekelijke liefde te bevrijden. Als hij niets geeft om zijn eigen zielenheil, kunt u ook best wat minder voor hem bidden. Edele maagd, dit laat Hij, Wiens bode ik ben, u weten. Blijf rustig: uw gebed kan nu niet worden verhoord.’

De edele Lutgard, Gods bruid, antwoordde: <2,855>

- ‘Ach lieve God, Die ooit barmhartig en vol genade was, als deze man zo gebukt gaat onder een ziekelijke liefde dat hij helemaal niet in de gaten heeft wat slecht voor hem is, moet hij dan van Uw hulp verstoken blijven en alles kwijtraken wat hij vroeger verwierf? Lieve God, wat moeten de arme zielen van mensen die zich overgeven aan de vele slechte zaken van deze wereld dan? Ik ben ervan overtuigd dat de duivel die mensen zal verleiden met zijn kwaadaardige bekoringen: hij zal deze zondaren naar de hel voeren omdat ze U zoveel leed berokkenen, tenzij U hun weer de genade wilt geven zodat zij tot inkeer komen en een eind maken aan hun zondige leven. Omdat ik nu alles wil zeggen wat ik in mijn hart voel - en ik wil niets veinzen -, smeek ik U, lieve Heer, uit het diepst van mijn hart: zet deze man weer snel op het juiste spoor zodat hij - of hij nu wil of niet - voor zijn eigen bestwil bevrijd wordt van deze ziekte, die hij in zijn hart koestert. Als U dat niet wilt doen, schrap mij dan maar uit het boek waarin U mij zelf hebt geschreven, zodat ik me niet meer om U hoef te bekreunen. Neem alles terug wat U mij hebt gegeven en ga weg.’ <2,896>

Luister naar het wonder dat Lutgard bewerkstelligde, want met deze woorden bracht ze de almachtige Heer tot andere gedachten. Zodra haar gebed ten einde was, merkte de goede man [Jacobus] de aanwezigheid van Gods kracht: zijn hart werd bevrijd van de ziekte waaraan het leed. Sindsdien begeerde hij nooit meer in het gezelschap van een vrouw te zijn; in tegenstelling tot vroeger schouwde hij namelijk inwendig het gevaar dat daarin school. <2,910>

De welzalige non

Het zal duidelijk zijn dat bovenstaand verhaal een variant is van het verhaaltype ‘De duivel in vrouwengedaante’, ofschoon het wellustige aspect ontbreekt. Maar in tegenstelling tot andere versies van dit verhaaltype is niet de welbespraakte Jacobus, maar de welzalige Lutgard (±1182-1246) de hoofdpersoon.

Ten tijde van de verhaalde gebeurtenissen (tussen 1208 en 1213) verbleef Lutgard in het cisterciënzerinnenklooster van Aywières.^11. Of Lutgard Jacobus van Vitry ooit in levende lijve heeft ontmoet, is niet bekend.^12. Thomas van Cantimpré maakt er in ieder geval geen melding van, en hij kon het weten: hij was haar

11. Omstreeks 1206 had Lutgard het rijke Sint-Catharinaklooster in Sint-Truiden verlaten en zich aangesloten bij een arme gemeenschap van zes vrome vrouwen die woonden rond de Sint-Stephanuskerk in Gleixhe, een dorp tussen Luik en Hoei. Rond 1210 werd deze groep opgenomen in de orde van Cîteaux. Zie: Hidden Springs. Cistercian Monastic Women. Medieval Religious Woman III (Edited by John A. Nichols & Lillian Thomas Shank) (Cistercian Studies Series 113) (Kalamazoo (MI)

12. Als bisschop van Akko zou hij haar een brief (te dateren tussen 2 november 1216 en februari 1217) hebben gestuurd. Zie: Robert Burchard Constantijn Huygens, Lettres de Jacques de Vitry (1160/1170-1240) évêque de Saint-Jean-d'Acre. Edition critique. (Diss. Leiden 1960) 52-53, 79.

[p. 9]

4. Kruisomhelzing. Schilderij van Pierre Jouet, 1617. Abdij van Soleilmont te Gilly (Charleroi).

biechtvader en zou later haar hagiograaf worden.

Het verhaal over Jacobus' bekoringen is het eerste uit een reeks waarin de kracht van Lutgards gebed wordt belicht. Nu eens weet ze door haar gebeden God te vermurwen om zielen van overleden mensen uit het vagevuur te verlossen, dan weer verlost ze een medezuster van duivelse visioenen, of bevrijdt ze een non van wellustige gedachten. In al deze hoofdstukken levert Lutgard in feite onophoudelijk strijd met de duivel. Gewoonlijk hoeft Lutgard maar tot God

[p. 10]

te bidden of de duivel maakt zich uit de voeten. In de tekst wordt Lutgard regelmatig aangeduid als ‘bruid Gods’: zij is de uitverkoren vriendin van Christus. Daarom kan God haar niets weigeren.

Maar in bovenstaand hoofdstuk komt de kracht van Lutgards gebed in een merkwaardig licht te staan. Want ofschoon ons verzekerd wordt dat God Lutgard nooit iets ontzegt, weigert Hij Jacobus van Vitry van het kwade te verlossen. Pas als Lutgard - als een stampvoetende kleuter die haar zin niet krijgt - haar hemelse Bruidegom de bons dreigt te geven, wordt Jacobus van zijn ‘ziekte’ genezen.^13.

13. Van din dat si enen haren vrint verdinghe met beden jegen Gode (3,2913-3252) kan gezien worden als een duplicaat van dit hoofdstuk: een naamloze vriend van Lutgard maakt zich schuldig aan onkuisheid; ook nu smeekt Lutgard God om hem te helpen, maar God is daartoe pas bereid zodra Lutgard Hem voor de keus heeft gesteld: òf de man helpen, òf haar naam uit Zijn boek schrappen (3,3181-3198).

De moraal van het verhaal

In dit hoofdstuk uit Het leven van Lutgard worden twee traditionele hagiografische verhaalelementen op unieke wijze gecombineerd, namelijk dat van de dame die een geestelijke wil verleiden en dat van wat het gebed van een heilige al niet bij God vermag. De Brabantse bewerker heeft het zijne ertoe bijgedragen om het droge Latijnse relaas op te kalefateren. Zo suggereert hij dat Jacobus ook nog een soort kruidendokter was, en beschrijft hij Lutgards ongenoegen veel plastischer. Op die manier wordt het publiek duidelijk gemaakt dat stervelingen alleen met Gods hulp in staat zijn aan de bekoringen van de duivel te ontsnappen. Mocht iemand dat nog in twijfel trekken, dan maakt de toegevoegde epiloog daaraan definitief een einde. Door deze moraal aan Thomas' verhaal vast te hechten krijgt de vertelling in het Middelnederlands een andere functie. Net als op vele andere plaatsen drukt de bewerker zijn publiek immers op het hart dat de enige, echte en ware liefde de liefde Gods is:^14.

‘Ik vraag u, jonge mensen die dit leerzame verhaal hier hebt horen vertellen: let erop hoe mensen op een dwaalspoor belanden. Wie gekweld wordt door een ziekelijke liefde, dwaalt van het juiste pad van de naastenliefde af. Waarom willen mensen die deze onechte liefde in de praktijk brengen, niet inzien dat zij verharden in domheid? Wat ze zouden moeten liefhebben, laten ze links liggen, en ze beminnen wat ze - voor hun eigen bestwil - zouden moeten mijden. Maar let op: willens en wetens raken deze dwazen al het goede van de Liefde kwijt. De Liefde kan dit immers schenken aan degenen aan wie zij het gunt; aan hen zal zij zeer rijkelijk en royaal van alle genadegaven schenken. Die dwazen raken echter willens en wetens in nood en ervaren kommer en kwel. Zij zijn nog dommer dan een dier dat uit eigen beweging het vuur inloopt en zich opzettelijk brandt. Daarom lijden deze mensen hevige pijnen en kwellingen en gaan daar uiteindelijk aan te gronde. Dat ze zoveel verdriet hebben, kan hun zielenheil niet meer baten. Daarom zou een ieder erop moeten toezien bijtijds de ziekelijke liefde te ontvluchten. Want zodra hij in haar strikken belandt, verliest hij zijn verstand en raakt zijn hart zo van slag dat zijn deugd hem in de steek laat, of hij wil of niet. Vanaf het moment dat hij zich in de netten van het kwaadaardige bedrog werpt, moet hij soms dingen doen die hem niet tot voordeel strekken. Daarom zouden alle jonge mensen moeten uitkijken voor deze schande en zich met grote gretigheid tot Gods liefde moeten keren. Ik kan hun verzekeren dat ze daar

14. Tot onze verbazing beweert Guido Hendrix in een interview ‘[...] de tekst in het Kopenhaagse handschrift is weinig meer dan een vertaling, zij het een literair zeer geslaagde vertaling van de Latijnse Vita Lutgardis die Thomas van Cantimpré heeft geschreven.’ (Sint Lutgart. Schutsvrouwe van Vlaanderen 38,2 (1996), 37). Hoe de Belgische Lutgard-kenner tot deze uitspraak is gekomen, is ons een raadsel. Immers, hoofdstuk ná hoofdstuk blijkt dat de Brabantse auteur meer heeft gedaan dan slaafs vertalen: elk hoofdstuk heeft hij naar zijn hand gezet. Het Kopenhaagse Leven van Lutgard moet dan ook een bewerking genoemd worden.

[p. 11]

meer profijt van hebben. Degenen die door de heldere liefde Gods verlicht worden, zullen geluk, eer en voorspoed verwerven. Zij zullen hierna tot hun voordeel het eind van hun leven bereiken. Moge dat ook voor ons zijn weggelegd. Moge God, de barmhartige Vader, ons dit gunnen. Amen.’ <2,966>

Amersfoort/Leiden, Onze-Lieve-Vrouw-Visitatie 1996