Madoc. Jaargang 1996

[p. 263]

multimediëvist

Elektronische congressen en editieprojecten

Het doorleven van middeleeuwse praktijken in de wereld van Internet en e-mail werd al enigszins symbolisch weergegeven in de van het Web gehaalde afbeelding bij de eerste aflevering van deze rubriek: de monnik achter de computer. De laatste bijdrage van mijn hand zal gewijd zijn aan het elektronische congres waarvan deze afbeelding het logo was en aan één van de hoofdonderwerpen van dat congres: de mogelijkheden van de nieuwe media voor editieprojecten. Dit laatste thema demonstreert ook de continuïteit. Is de moderne editeur met zijn CD-ROM en scanner immers niet de erfgenaam van de monnik met zijn ganzeveer?

The Electric Scriptorium

Via e-mail kan men snel met tal van individuen van gedachten wisselen. Het berichtenverkeer in discussielijsten heeft soms veel van een ronde tafel-gesprek of forum-discussie. Gekoppeld aan de prikbord-functie van het World Wide Web, leidt dit alles als vanzelf tot het idee een elektronisch congres te organiseren, waaraan men achter de eigen computer deelneemt via e-mailberichten of zelfs via een lezing, gepubliceerd op de Website van het congres.

In het najaar van 1995 organiseerde het Calgary Institute for the Humanities samen met de Society for Early English and Norse Electronic Texts (SEENET) een dergelijk experimenteel congres onder de titel ‘The Electric Scriptorium. Electronic Approaches to the Imaging, Transcription, Editing, and Analysis of Medieval Manuscript Texts’. Er was een echt congres, met echte sprekers, lezingen, kritische vragen, borrels enzovoorts, maar daaraan vooraf ging een e-maildiscussie over de thema's van het congres. Er werd gepraat over de volgende vragen. Welke kwaliteit moeten de digitale afbeeldingen van handschriften hebben? Hoe moet een elektronische transcriptie van een tekst eruit zien? Voor welke doeleinden en voor wie worden elektronische edities gemaakt? In hoeverre biedt een elektronische editie meer mogelijkheden dan een traditionele uitgave? En, als de bibliotheek het Internet opgaat, hoe zal zij er dan uitzien?

De hoofdlijnen van de binnengekomen e-mailberichten zouden door de moderator van de lijst tijdens de ‘physical conference’ naar voren gebracht worden. Behalve via deze vertegenwoordiging was het voor de niet-lijfelijk aanwezige deelnemers ook mogelijk te reageren op de lezingen, die ten tijde van hun presentatie in Calgary ook gelijk op de Website zouden verschijnen. Tenminste, dat was de bedoeling. Er waren lezingen over het ‘Canterbury Tales Project’, over de elektronische Beowulf, Piers Plowman en Sir Gawain and the Green Knight en over

[p. 264]

‘Managing Medieval Gigabytes’, dus ik wachtte gespannen af, steeds weer de Website opzoekend in de hoop de bijdragen aan te treffen. Na enige tijd bleek dat het toch niet zo eenvoudig was de aangeboden verhalen op het Web leesbaar te maken. Slechts enkele lezingen verschenen op het scherm, maar daarbij ontbraken dan weer de wat complexere onderdelen, zoals schema's en illustraties. Het prettige gevoel van er-bij-zijn, dat tijdens de lijstdiscussie tot stand gekomen was, viel weg juist toen de echte conferentie aan de gang was, vooral omdat via het Web ook weinig van de weergave van de lijstdiscussie terug te vinden was. Nu, een jaar later, zijn de beloofde lezingen nog altijd niet op het Web gezet, terwijl ook de samenvattingen van de discussies over de verschillende thema's nog op zich laten wachten.

Als experiment was ‘The Electric Scriptorium’ zeker de moeite waard. Het liet zien dat een bevredigende vorm voor een elektronisch congres nog niet gevonden is, maar ook dat het mogelijk is op korte termijn een fors aantal geïnteresseerden op een specifieke discussielijst te laten brainstormen over de (on)mogelijkheden van de computer in de omgang met middeleeuwse handschriften en teksten. Het is dan ook verheugend dat in het najaar van 1996 de Scriptorium-discussielijst nieuw leven ingeblazen is.

Elektronische edities

Een van de zwaartepunten van de Scriptorium-discussie was de gelaagdheid van elektronische tekstuitgaven. Waar een uitgave in boekvorm gewoonlijk òf een facsimile òf een diplomatische tekst òf een kritische tekst òf een vertaling bevat, is het op bijvoorbeeld een CD-ROM of Webbestand mogelijk al deze lagen weer te geven, en wel op een zodanige manier dat men eenvoudig van de ene naar de andere laag kan overschakelen (vgl. Queeste 2 (1995), p. 81-82). De steeds verfijnder en handzamer wordende scanners leveren zeer acceptabele kleurenafbeeldingen van handschriftbladen op. Dit brengt het handschrift via muis en beeldscherm onder handbereik van de moderne lezer, die zo de woorden, interpunctie, tekstversiering en eventuele afbeeldingen kan waarnemen zoals de middeleeuwse (voor)lezer dat deed, en bovendien door een druk op de knop een moderne transcriptie, woordverklaring of vertaling te hulp kan roepen. Andersom werkt het natuurlijk ook: bij het lezen van de kritische tekst of de vertaling kan men bekijken hoe de regels in het handschrift weergegeven zijn, welke woorden afgekort zijn, waar de lombarden zich bevinden, enzovoort. Het is denkbaar dat elk woord in de transcriptie een vertaling of korte toelichting, een overzicht van de varianten in andere handschriften en een reeks van grammaticale en morfologische labels meekrijgt. Dit zal het doorzoeken van het tekstbestand op bijvoorbeeld grammaticale categorieën of dialectkenmerken versnellen.

Hoewel over deze laatste mogelijkheden in het kader van een standaardisatie van dergelijke labels en tekstcoderingen uitgebreid gespeculeerd is en wordt, liggen zij dicht aan tegen de grens van wat zo'n elektronische editie nu wel en niet zou moeten bevatten. In de wereld van de nieuwe media lijkt de ‘meer is beter’-ideologie te gelden, maar de gelimiteerde fondsen voor dit soort projecten maken

[p. 265]

beperkingen onvermijdelijk, nog afgezien van het feit dat het in een gegeven tijdsbestek natuurlijk beter is eerst een complete transcriptie van een tekst/handschrift te vervaardigen dan in de beschikbare tijd primair alle denkbare kenmerken van - en publikaties over - vs. 1-100 te willen ontdekken en weergeven. De beoogde gebruikers, de verhoopte onderzoeksmogelijkheden en de complexiteit van de handschrifttraditie (zijn er bijvoorbeeld meerdere gelijkwaardige redacties/handschriften of is er slechts één handschrift?) zullen betrokken moeten worden bij de vaststelling van de prioriteiten bij een elektronische uitgave. Via de Web-technologie en de elektronische bestandenuitwisseling kan men efficiënt samenwerken en het werk-in-uitvoering snel aan gebruikers ter beschikking stellen, zonder de mogelijkheid van correctie of ingrijpende wijzigingen te verliezen. Via links kan een editie-homepage uitgroeien tot een ingang voor een heel archief met edities van en publikaties over de betreffende tekst.

Er is de afgelopen jaren een aantal editieprojecten in gang gezet. Een selectie van de bij de conferentie genoemde projecten en hun homepages vind u hieronder. Soms worden de resultaten op CD-ROM gezet, zoals bij het ‘Canterbury Tales Project’ dat in 1995 de proloog van de Wife of Bath's Tale presenteerde. Het meeste perspectief bieden, naar mijn mening, de projecten op het World Wide Web, zoals het indrukwekkende Piers Plowman Electronic Archive dat door Hoyt Duggan en anderen wordt samengesteld. Het project is nog in volle gang, maar een forse hoeveelheid materiaal is al bijeengebracht op de homepage van de universiteit van Virginia (zie: hieronder). Het is een ervaring om dit project te raadplegen, al was het maar omdat het mogelijk blijkt om via een paar muisklikken opeens de fraaiste handschriftpagina's op het scherm te krijgen. In de huidige toestand (september 1996) bevat deze site een uitgebreid overzicht van de plannen en de aanloop-problemen, een beschrijving van de verschillende versies en handschriften van William Langlands veertiende-eeuwse gedicht en een eerste proeve van een gelaagde editie met facsimile's als uitgangspunt. Deze proeve is zeer de moeite van het bekijken waard: door een signatuur uit een in blauw weergeven lijstje te kiezen krijgt men een afbeelding van de eerste bladen van het betreffende handschrift in kleur op het scherm, die eenvoudig tot schermgrootte opgeblazen kan worden. Van het handschrift kan men naar de transcriptie, maar ook naar een per computer vervaardigde collatie van de variante lezingen in de andere handschriften, enzovoort. Op een dergelijke wijze van middeleeuwse teksten kennisnemen is een geheel nieuwe ervaring, die ongetwijfeld zal inspireren tot nieuwe vormen van onderzoek met de handschriften in de hoofdrol. Al moet er nog heel wat werk verzet worden, dit archief-project wordt ‘the place to go’ als je ook maar iets over Langland en zijn Piers Plowman te weten wilt komen en dat lijkt een prima vooruitzicht.

Dit is mijn laatste bijdrage aan ‘De Multimediëvist’; de reeks zal door anderen worden voortgezet. De nieuwe media kunnen wetenschappers dichter bij elkaar brengen en de uitwisseling van ideeën stimuleren. Internet maakt informatie wereldwijd beschikbaar. Sites op het World Wide Web kunnen mediëvisten zelfs het exquise plezier schenken de handschriften met eigen ogen te bestuderen. Zo wordt de lijn van middeleeuwse naar moderne lezer elektronisch doorgetrokken.

Frank Brandsma

[p. 266]

Technische info

Eerst een aanvulling op de technische informatie van de eerste aflevering (Madoc 10 (1996), nummer 2, p. 108-111): discussielijsten hebben een specifiek adres voor het verzenden van de berichten van en naar de deelnemers en een algemeen adres waar men zich kan inschrijven. Het SUBSCRIBE-bericht moet naar dat algemene adres gezonden worden. Van die centrale computer (de listserver) ontvangt men vervolgens informatie over het specifieke adres. De lijsten Arthurnet en Scriptorium hebben hetzelfde algemene adres: [e-mail]. Voor Medtextl is het algemene adres: [e-mail], terwijl men zich kan abonneren op het Nederlandse ‘tijdschrift’ Neder-L door het bericht SUB NEDER-L te sturen naar [e-mail]

Websites

Ik herhaal de Scriptorium pagina: http://www.ucalgary.ca/~scriptor (hier vindt men onder de ‘Web Resources’ ook ‘links’ naar bijvoorbeeld de British Library en de Koninklijke Bibliotheek en ‘Other Cool Stuff’), van het Canterbury Tales project: http://www.cup.org/Chaucer/ctptop.html en van het Piers Plowman archief: http//jefferson.village.virginia.edu/piers/archive.goals.html

Zeker de moeite waard zijn ook:

het Beowulf project: http//www.uky.edu/~Kiernan/BL/kportico.html

het Bayeux tapijt: http//blah.bsuvc.bsu.edu/bt

het Gutenberg project: http//jg.cso.uiuc.edu/pg_home.html

of: http://www.promo.net/pg_home.html

de Online Medieval and Classical Library (vertalingen): http//sunsite.berkeley.edu/OMACL/

de Gregoriaanse homepage: http//www.music.princeton.edu:80/chant_html