Madoc. Jaargang 1994

Souterliedekens

Souterliedekens; 16th century secular songs and psalm settings from the Netherlands. Camerata Trajectina. Globe GLO 6020, 1994. 68:29 uur. Cat. C (f30, -).

Camerata Trajectina heeft weer een cd met Nederlands repertoire gemaakt, ditmaal wereldlijke en meerstemmige geestelijke liederen uit de zestiende eeuw. Uitgangspunt daarvoor was het verschijnsel ‘contrafactuur’ (een nieuwe tekst op een bestaande melodie), een specialiteit van Louis Grijp, artistiek leider en samensteller van dit programma. Op deze cd laat Camerata Trajectina fraaie staaltjes van contrafactuur horen: de Souterliedekens. Stichtelijke teksten in de volkstaal, gemaakt op destijds ‘populaire’ wijsjes - een handige manier om een moraliserende boodschap onder het volk te brengen. Deze ‘psalmpjes’, vermoedelijk gedicht door de Utrechter Willem van Zuylen Nyevelt, werden in 1540 voor het eerst in Antwerpen gedrukt, waarna ze bij het grote publiek enorm geliefd werden. Deze populariteit heeft ertoe geleid dat de psalmen later meerstemmig zijn bewerkt. Zo maakte Jacobus Clemens non Papa (ca. 1510-1556) driestemmige bewerkingen van de Souterliedekens. Ze werden in 1556-1557 door Tylman Susato uitgegeven. Enkele jaren daarna, in 1561, volgden de vierstemmige bewerkingen van Gherardus Mes, een leerling van Clemens non Papa.

Dat ze op deze cd kunnen worden uitgevoerd is te danken aan Grijps reconstructie van de zoek geraakte baspartij. Met behulp van de andere drie stemmen en wat contrapuntische regels niet eens zo'n moeilijke opgave, naar zijn eigen zeggen, hetgeen ook blijkt uit wat we ervan kunnen horen. Of beter gezegd, niet kunnen horen, want de partij voegt zich moeiteloos bij de andere.

De verschillende zettingen zijn zodanig gegroepeerd dat het begrip contrafactuur al luisterend duidelijk wordt. Zo hoort men van enkele psalmen zowel

[p. 122]

de bewerking van Clemens als die van zijn leerling Mes, alsook de eenstemmige wereldlijke liederen waarop deze meerstemmige composities zijn gebaseerd. Zo stond bijvoorbeeld het beroemde lied Het daghet inden Oosten, overgeleverd in het Antwerps Liedboek (1544), model voor psalm 4. Bij Die Nachtgael die sanck een Liedt, waarvan de versie uit het Nieuw Amstelredams Liedtboeck (1591) wordt vertolkt, horen de zettingen van psalm 127. En uit het Haerlems oudt Liedt-boeck kennen we Doen Hanseleijn over de heyde reed, waarvan de melodie gebruikt werd voor psalm 69.

De bewerkingen van Mes zijn, afgezien van de toegevoegde baspartij, duidelijk jonger en eigenzinniger dan die van zijn leraar. De melodielijn is minder strikt en is niet altijd meer, zoals eerder gebruikelijk was, het alleenrecht van de tenorpartij. Mes varieerde en componeerde meer, verwerkte daarbij ook andere melodieën dan Clemens, waarbij hij niet altijd de oorspronkelijke toonsoort als uitgangspunt nam.

Zowel de eenstemmige wereldlijke liederen als de meerstemmige geestelijke zettingen worden zeer Camerata-getrouw uitgevoerd. De vocale solisten (Suze van Grootel, Sytse Buwalda, Marius van Altena en Job Boswinkel) weten de luisteraar weer te boeien met klare taal en zuivere zang. De instrumentalisten laten daarbij behalve hun eigen kunnen ook het virtuoze en soms instrumentale karakter van Mes' zettingen duidelijk horen.

Afgezien van een storende montagefout in Clemens' psalm 3 is dit een prachtige cd om naar te luisteren, die ook op musicologisch gebied iets toevoegt aan de documentatie van de Nederlandse muziekcultuur.

Anne Houk de Jong