Madoc. Jaargang 1992

[p. 104]

• Eelco van Welie
‘A thing to be done’: peregrinatio - pelgrimsreis en pelgrimsdoel

Bij het twaalfde internationale congres voor vroegchristelijke archeologie, Bonn 22 tot 28 september 1991

Zoals de Engelse gentleman in de negentiende eeuw op zijn ‘grand tour’ de wonderen van de Italiaanse renaissance afreisde, zo deed de welopgevoede christen in de vierde en vijfde eeuw de beroemde bijbelse plaatsen in het Heilige Land aan. Tekenend voor de situatie in die periode was, dat de reisdoelen van christelijke vrome reizigers - vreemdelingen, vandaar de term peregrinus, vreemdeling - veelal ver buiten de grenzen lagen van wat de traditionele heiden als de geciviliceerde wereld beschouwde. Voor de heidense reiziger waren lagen Athene en Smyrna ver genoeg, de christelijke Spaanse dame-vanstand Egeria daarentegen bracht het rond 400 tot Edessa, een stad ten oosten van de Eufraat.

Zoals in de heidense wereld al het geval was, vormde het maken van verre reizen dus vooral een bezigheid van de geprivilegeerde bovenlaag. In de openingslezing van het congres dat hier ter sprake is, wees Cyrill Mango (Oxford) erop dat het vaak bemiddelde dames waren uit de Romeinse bovenlaag die een reis naar het Heilige Land ondernamen. Meer dan een persoonlijk-religieuze missie was het een trend onder de leden van die groep, een ‘thing to be done’.

Het duurde tot de afsluitende podiumdiscussie voordat een kanttekening bij deze voorstelling van zaken werd gemaakt. Deze was afkomstig van de 94-jarige éminence grise van de vroegchristelijke archeologie, Richard Krautheimer. Hij bewees ondanks zijn leeftijd het overzicht te kunnen behouden over de 28 lezingen en meer dan 130 referaten die de aanwezigen in minder dan een week overspoelden. Krautheimer wees erop dat ook eenvoudige gelovigen een bezoek konden brengen aan heiligdommen in hun omgeving. Daarmee legde hij de vinger op een probleem dat in de loop van het congres meerdere malen aan de orde was gekomen, namelijk de moeilijkheid om, uitgaande van de archeologische bronnen, het onderscheid te bepalen tussen pelgrim en lokale bezoeker van een heiligdom. Daarmee samenhangend rees de vraag wat een heiligdom tot een pelgrimsoord maakte. De grote cultische centra rond de verering van heilige personen of plaatsen in het christelijke Oosten hadden bij voorbeeld vrijwel altijd tevens een lokale betekenis, soms als kathedraal, kerk van de stadsgemeente of als kloosterkerk. Zo is de aanwezigheid van christelijke graffiti bij een heiligengraf of memoria, vaak aangehaald als bewijs voor de

[p. 105]

aanwezigheid van christelijke pelgrims, meestal niet meer dan slechts een teken van bezoek door christenen, die evengoed uit de naaste omgeving afkomstig konden zijn. De groeiende betekenis van de heiligen- en reliekenverering in de loop van de vijfde en zesde eeuw maakte bovendien van vrijwel ieder kerkgebouw een martyrium, dat vaak op verering van elders kon rekenen.

Het is echter duidelijk dat er, vooral in het oostelijk deel van het mediterrane gebied, een aantal centra was dat zich bij uitstek mocht verheugen in de belangstelling van grote groepen gelovigen uit de gehele christelijke wereld.

Niet alleen omwille van de verering van plaatsen verbonden aan het Oude en Nieuwe Testament reisde de pelgrim naar het Oosten: de faam van de asceten en heremieten die in de Egyptische en Syrische woestijn leefden of geleefd hadden was tot ver in de Westerse wereld doorgedrongen. Rond het graf van de heilige Menas in Egypte en de zuil van de pilaarheilige Symeon in Syrië ontstonden in de vijfde en zesde eeuw omvangrijke religieuze complexen - een ware pelgrimsindustrie, die slechts met die van Santiago de Compostella en Lourdes vergeleken kan worden.

Dichter bij ‘huis’ was het vooral de verering van het graf van Petrus te Rome, welke grote stromen pelgrims in beweging bracht. Toen aan het eind van de zesde eeuw, onder het pontificaat van Gregorius de Grote, de kerk van St. Pieter tot het symbolisch centrum werd van de pauselijke macht, leidde dit tot een unieke aanpassing van de liturgische inrichting, waarbij de absisvloer werd verhoogd, zodat cathedra en altaar de gewenste axiale positionering op het ontstane podium kregen, terwijl de vereerde resten van Petrus door middel van een ringcrypte onder het podium, bereikbaar bleven voor de pelgrims. Door het grote prestige van de kerk van St. Pieter kon de daar bereikte oplossing tot ideaal-model worden van de vroegmiddeleeuwse kerkbouw. Interessant was de discussie die zich tijdens het congres afspeelde tussen de Leidse referent Sible de Blaauw en de representant uit Basel, Beat Brenk. De laatste betoogde dat het graf van Petrus aanvankelijk in het geheel niet toegankelijk was, en door de aanleg van de ringcrypte slechts werd onstloten voor een beperkte, bevoorrechte groep. De Blaauw was van mening dat het graf door de ringcrypte juist voor grote groepen pelgrims toegankelijk werd; de talrijke graffiti die op de resten van de ringcrypte zijn gevonden geven hem op dat punt gelijk. Het past ook beter bij de universele verering die de apostelvorst genoot en die in toenemende mate werd gedeeld door de nieuwe christelijke volkeren van het Noorden.

Naast deze grootschalige pelgrimscentra zijn er echter ontelbare kleine heiligdommen geweest die een plaatselijke of regionale betekenis hadden als rustplaats van een lokale martelaar, een bisschop, kluizenaar of abt, als verblijfplaats van een styliet (zuilenheilige) of anderszins.

De vele bijdragen, die overigens op zijn vroegst pas in 1994 worden gepubliceerd, brachten een breed spectrum aan thema's ter sprake, waarbij naast christelijke ook heidense, joodse en islamitische heiligdommen en pelgrimage aan de orde kwamen. De architectuur van het pelgrimsoord stond daarbij vrijwel steeds centraal, met uitzondering van een interessante bijdrage van Josef Engemann (Bonn), die de magische en onheil-afwerende (apotropeïsche) functie van contactrelieken onderzocht.

[p. 106]

De dubbelkerk van Djemila-Cuicul. Afb. uit J. Christern, Das frühchristliche Pilgerheiligtum von Tebessa. Wiesbaden, 1976, fig. 27a (detail).

In de architectuur valt de veelheid aan vormen op: ieder cultus-oord heeft zijn eigen ruimtelijke structuur, van type-vorming is nauwelijks sprake. Wel kan men een terugkerend probleem constateren, namelijk de integratie en regulering van de liturgie bij het graf of de heilige plaats en het bezoek van individuele gelovigen buiten het kader van de liturgie: de exemplarische oplossing in het geval van de kerk van St. Pieter te Rome mag voor het middeleeuwse Westen van groot belang zijn, vóór die tijd zijn vele andere mogelijkheden beproefd. Als spectaculaire en eenmalige oplossing mag de dubbelkerk van Djemila-Cuicul (Tunesië) worden genoemd. Dit betreft een complex uit het begin van de vijfde eeuw dat twee monumentale basilieken telt, waarvan de absiden uit twee bouwlagen bestaan: een bovendeel dat op het niveau van het schip was gelegen, en een benedendeel dat deels onder de grond lag. Een doorlopende ondergrondse gang verbond de benedendelen van de absiden van beide kerken, en was bereikbaar door middel van grote trappartijen. Deze monumentale oplossing was, net als bij Petrus' graf in Rome, duidelijk bedoeld om grote stromen gelovigen te verwerken, terwijl op het niveau van het schip de reguliere liturgie ongestoord kon worden gevierd.

Op kleinere schaal kon een dergelijke scheiding gestalte krijgen in een zowel vanuit de kerkruimte als van buitenaf bereikbare reliekenkapel, zoals bij Syrische kerkgebouwen vaak het geval was: die hadden in een zuidelijke annex van de absis een reliquiarium dat door een aparte ingang voor gerichte verering toegankelijk was.

Zo moet de conclusie luiden dat de vroegchristelijke ‘grand tour’ zoals beschreven in de talrijke pelgrimsverslagen vanaf de vierde eeuw weliswaar een aangelegenheid was van de rijken, maar dat de vele overblijfselen van grote en kleine heiligdommen rond vereerde plaatsen, personen en relieken tevens levendige verering genoten bij de plaatselijke en regionale bevolking. Deze hoefde geen verre en dure reizen te maken, zodat ongetwijfeld ook de ‘gewone man’ de trappen, hoven en kerkgebouwen van de grote pelgrimscentra in het Westen en Oosten zal hebben bevolkt.