Madoc. Jaargang 1990

[p. 165]

Verborgen steden 3

Verborgen Steden, stadsarcheologie in Nederland, red. H. Sarfatij. Amsterdam (Meulenhof), 1990. 200 blz., geïll., ISBN 90 290 9936 4. Prijs f59,50.

De saneringsdrang in de jaren zestig en zeventig had tot gevolg dat aanzienlijke delen van oude bewoningskernen zonder meer werden gesloopt. Dat hiermee eveneens veel informatie over de ontwikkeling van die kern verloren ging werd nauwelijks beseft. Een enkele dwaas wilde nog wel eens kijken of de bodem een aardig potje prijs gaf, om dat vervolgens in de verzameling op te nemen. De gegevens over vondstomstandigheden werden niet opgetekend. Naar de te slopen bebouwing werd al helemaal niet gekeken. Middeleeuwse balklagen en muurschilderingen gingen ongezien verloren. In eerste instantie was het niet zozeer een kwestie van onwil alswel een gebrek aan kennis. Wie wist nu dat achter die ‘beeldverstorende’ negentiende-eeuwse gevel een vrijwel gaaf veertiende-eeuws huis schuilging? Pas later begon de onwil om voorzichtig om te gaan met het bouwhistorisch archief en archeologisch bodemarchief mee te tellen. Situaties zoals nu nog in Antwerpen voorkomen, waar het zestiende-eeuws voormalig bisschoppelijk paleis willens en wetens leeggesloopt wordt, kwamen steeds meer voor.

De sloopactiviteiten deden het besef ontstaan dat er meer was dan alleen de ‘alles zaligmakende’ vernieuwing. Met name door particulier initiatief begon in de grote oude steden langzamerhand het stadskernonderzoek gestalte te krijgen. Stadsarcheologie kon zich ontwikkelen vanuit de reeds bestaande discipline archeologie, zodat in zekere mate bestaande methodieken konden worden aangepast aan de nieuwe praktijk. Bouwhistorisch onderzoek is volledig in de praktijk gegroeid, waardoor een sterke mate van persoonsgebondenheid en individualiteit van onderzoektechnieken en methodes is ontstaan. Bouwhistorisch onderzoek wordt verricht tijdens de verbouwing van een gebouw waarvan wordt aangenomen dat het een interessant verleden kent. Het zichtbaar maken van balklagen en het ontpleisteren van

[p. 166]

muren maken deel uit van de onderzoekswerkzaamheden. Bij dit onderzoek wordt stukje bij beetje de bouwgeschiedenis blootgelegd.

Beide disciplines hebben in eerste instantie de taak de veelheid van informatie die bij de vernieuwingsprocessen verloren gaat vast te leggen en voor verdere bewerking toegankelijk te maken. Tot voor kort verkeerde ik dan ook in de veronderstelling dat stadskernonderzoek een boeiend en vooral praktijkgericht vak was. De heer Sarfatij heeft mij duidelijk gemaakt dat deze veronderstelling onjuist moet zijn. Archeologie is in ieder geval niet de bezigheid waardoor materiaal wordt aangedragen dat een bouwsteen kan zijn in de kennis van de materiële cultuur, nee, (stads)archeologie is een wetenschap. Sterker nog, het is een autonome wetenschap. Het zal duidelijk zijn dat wanneer we in staat zijn om de archeologie op te delen in verschillende ‘archeologieën’ (sic, blz. 10), het onderzoeksgebied te verdelen en hierom een muur op te trekken, we bezig zijn met (autonome) wetenschapsbeoefening. Mag stadsarcheologie zo bekrompen zijn dat zij ‘beperkt blijft tot de stadskern’? Natuurlijk mag dat niet, immers de ontwikkeling van een stad kan niet los worden gezien van zijn omgeving. Topografische omstandigheden beperken zich niet tot de plek waar meer of minder toevallig een stad is ontstaan.

Zou het niet beter zijn om te beseffen dat de (stads)archeoloog in eerste instantie degene is die de bodem als bron van informatie aanwendt, net zoals de bouwhistoricus een gebouw, en de archivaris de geschreven bronnen toegankelijk maakt. Elk van die personen is daarnaast vrij om met de betreffende bronnen naar believen wetenschappelijk onderzoek naar bij voorbeeld de ontwikkeling van een stad of de geschiedenis van de materiële cultuur te doen.

Verborgen Steden mikt neem ik aan op een ander, groter publiek dan louter vakgenoten. Bovenvermelde discussie over de wetenschappelijke status lijkt dan ook niet echt op zijn plaats in een dergelijke publikatie.

Vormgeving en uitgever doen vermoeden dat dezelfde doelgroep

[p. 167]

wordt benaderd die in 1986 gold voor Verleden Land. In dit boek werd voor een groot publiek het werk van de archeoloog uit de doeken gedaan. Toentertijd was er echter een veel zorgvuldiger vormgeving toegepast waardoor met name het evenwicht tussen tekst en afbeeldingen beter was. Speciale reconstructietekeningen maakten de opgegraven geschiedenis inzichtelijk. Op het eerste gezicht komt de vormgeving van Verborgen Steden rommelig over: veel plaatjes van steeds verschillende omvang her en der verdeeld over de bladspiegel. Soms zijn plaatjes zodanig klein of krap uitgesneden dat de essentie van de afbeelding nauwelijks meer is vast te stellen. Evenmin als de vormgeving kan het drukwerk bogen op het predikaat uitstekend. Naast drukkersaanwijzingen (afbeelding p. 119), onverklaarbare streepjes onder de tekst of in de afbeelding (p. 102 en 103) en vergeten cijfers en symbolen bij een kaart (p. 40) is de kwaliteit van zowel kleuren- als zwart-witfoto's soms onder de maat.

Na het hoofdstuk ‘Stad en archeologie’ van Sarfatij volgt de kern van het boek: ‘Opgravingen in negentien steden’. Hierin wordt aan de hand van verschillende aspecten van archeologisch onderzoek een overzicht geboden van de resultaten hiervan. Deze opzet heeft de curieuze situatie opgeleverd dat Utrecht bij voorbeeld is ondergebracht in een hoofdstuk ‘de bloeitijd van de stadsvorming, 13e-15e eeuw’. Dat is voor een stad die tot de oudere stedelijke nederzettingen behoort wel vreemd. Overigens is dit deel van het boek zeker het aardigste; negentien steden worden op bondige wijze gepresenteerd.

In nog bondiger vorm passeren in ‘panorama van de stadsarcheologie in Nederland’ 65 gemeenten de revue waar op welke wijze dan ook geregeld archeologisch onderzoek plaatsvindt.

Jammer is vooral dat het boek Verborgen Steden uitgaat van stadsarcheologie in Nederland en in principe geen ruimte overlaat voor bouwhistorisch onderzoek dat toch eveneens deel uitmaakt van het stadskernonderzoek. Slechts in het deel over Utrecht wordt expliciet ingegaan op bouwhistorisch onderzoek.

E.M. Kylstra