Madoc. Jaargang 1990

[p. 111]

Het boek der natuur 2

Jacob van Maerlant, Het boek der natuur. Samenstelling en vertaling: Peter Burger. Amsterdam (Querido), 1989. Griffioen, 196 blz. ISBN 90 214 0565 2. f 11,-

Ongetwijfeld moeten er in de Middeleeuwen vele voorlezingen hebben plaatsgevonden van Van den vos Reinaerde. Op marktplaatsen voor het verzamelde publiek, maar ook in kastelen voor edellieden aan een rijk banket. Stel: men geniet nog na van Reinaerts streken en iemand uit het gezelschap vraagt zich af wat die Firapeel nu eigenlijk voor dier was. ‘Doe spranc voort Firapeel,/ die lubaert, hi was een deel / des coninx maech (verwant)’ is eigenlijk alle informatie die Willem geeft...

Dergelijke nieuwsgierigheid kon rond 1300 bevredigd worden door een nieuw boek, nog heet van de veer. Een boek waarin alle schepselen Gods zijn beschreven: Jacob van Maerlants Der naturen bloeme. Ook uit dit werk blijkt dat ‘Firapeel, die lubaert’ een verwant van koning Leeuw is, want: ‘Andre [leeuwen] vintmen alse wel,/ Die pardus winnet (verwekt), dat felle dier,/ Diene sijn edel noch fier,/ Noch in den hals oec ghemaent’. Onder het kopje Leopardus worden zijn gevlekte uiterlijk, afkeer van knoflook en bijzondere jachtcapaciteiten beschreven, en onder Pardus meer over zijn afkomst als bastaard van de leeuw plus het feit dat hij niet loopt, maar altijd springt!

Een leerzame dierenencyclopedie dus, voor de middeleeuwer die lezen kon en de weg naar het handschrift wist te vinden. Maar ook een werk dat tegenwoordig nog steeds cultuur-historische waarde heeft. Kennis van het Middelnederlands is daarbij niet langer noodzakelijk, omdat een vertaling in modern Nederlands is verschenen als Griffioen-deeltje: Het boek der natuur.

De geschiedenis van de oorspronkelijke tekst is snel samengevat. Maerlant maakte een bloemlezing uit het voor wetenschappers bedoelde Latijnse werk van Thomas van Cantimpré, De natura rerum, waarbij het proza in verzen werd vertaald. Het resultaat van zijn werk was zeker geen slaafse vertaling, omdat Maerlant het niet

[p. 112]

laten kon om af en toe vergelijkingen in te voegen tussen de dieren- en mensenwereld. Rijke edelen en mannen in het algemeen worden nogal eens terechtgewezen wat betreft hun gedrag jegens boeren en vrouwen.

In het Griffioen-deeltje heeft Peter Burger, de samensteller, min of meer dezelfde werkwijze gevolgd als Maerlant. Er is een bloemlezing uit zeven van de dertien hoofdstukken tellende encyclopedie gemaakt, waarna de tekst is vertaald en dit keer in proza is omgezet. Ook nu is de oorspronkelijke tekst niet slaafs gevolgd. Tekstdelen zijn verplaatst, de Latijnse alfabetische volgorde is veranderd in een Nederlandse, en er is bovendien nieuwe informatie toegevoegd in de ‘Aantekeningen’.

Wat wordt er behandeld in Het boek der natuur? Zoals Maerlant hele hoofdstukken weglaat van Thomas, zo laat Burger hele hoofdstukken weg van Maerlant. Behalve de beschrijving van vreemde volkeren wordt de gehele dierenwereld van ‘Aap’ tot ‘Worm’ behandeld, maar uit de delen over bomen, planten, edelstenen en water is op een enkele uitzondering na niets opgenomen. Burger maakt van Maerlants werk dus eigenlijk weer een echt bestiarium of beestenboek.

Zoals in alle Griffioen-deeltjes zijn voetnoten niet gewenst; desalniettemin zijn de aantekeningen in Het boek der natuur interessant. Veel leuke informatie wordt gemist als ze overgeslagen worden: anekdotes (de veroordeling van een haan tot de brandstapel omdat het beest een ei had gelegd), nadruk op het waarheidsgehalte van middeleeuwse biologische ‘feiten’ (‘Dat de lynx zijn urine begraaft is geen fabeltje: hij heeft die gewoonte gemeen met huiskatten’) of geografische gegevens over verondersteld imaginaire landstreken (Hyrcanië; landstreek tussen het Elboers (sic) gebergte en de Kaspische Zee). In Burgers bewerking van Der naturen bloeme is in de aantekeningen zowel moderne kennis als kennis uit andere middeleeuwse bronnen verwerkt, zoals uit de Reis van Sinte Brandaan.

Verder is deze moderne bewerking voorzien van een helder nawoord waarin duidelijk de oorsprong van Maerlants werk, het genre van de dierenencyclopedie en de moralistische en de wetenschappe-

[p. 113]

lijke traditie worden uiteengezet. Tevens is in het nawoord uiteenlopende achtergrondinformatie te vinden over de veelvuldig voorkomende geneeskundige recepten, fabeldieren, tegenvoeters en andere exotische volkeren, plus een korte beschrijving van de overige werken van Jacob van Maerlant en de status van Der naturen bloeme.

Der naturen bloeme was hard aan een nieuwe uitgave toe. Vanwege het inzicht in middeleeuwse encyclopedische kennis is het een van de leukere teksten uit de Middelnederlandse literatuur. Bovendien heeft het een rijke handschriftelijke traditie. Desalniettemin was Der naturen bloeme tot nog toe alleen beschikbaar in de uitgave van Eelco Verwijs (Leiden, 1872-1878) en in het Corpus Gysseling ('s-Gravenhage, 1981). Beide uitgaven zijn voor de geïnteresseerde leek niet echt toegankelijk, omdat aantekeningen en dergelijke ontbreken. Bovendien zijn deze edities niet gebaseerd op de ‘beste’ bewaarde tekst.

Voor een prozavertaling in modern Nederlands lijkt de basistekst niet van enorm belang te zijn, omdat het in de eerste plaats om de strekking gaat. Toch komt het me vreemd voor dat Burgers vertaling niet op het complete handschrift is gebaseerd dat tekstueel het beste uit de bus komt en een hecht geheel met de illustraties vormt, namelijk het Londense handschrift uit het British Museum (British Library Add. Ms. 11.390). Overigens heeft Burger hieruit wèl de illustraties overgenomen. De tekst van het Griffioen-deeltje is een mengeling van ‘varianten...waarvan vermoed mocht worden dat zij de tekst zoals Maerlant die heeft geschreven het meest nabij kwam’.

Een andere mengeling die ik storender vind is de invoeging van passages over edelstenen in beschrijvingen van dieren, op plaatsen waar een edelsteen genoemd wordt. Omdat het overgenomen gedeeltes uit het hoofdstuk ‘Stenen’ betreft, zou een aantekening in deze gevallen zeker op zijn plaats zijn geweest, temeer daar op deze wijze een onjuiste indruk van Maerlants encyclopedie wordt gegeven.

Maar dat is dan ook het enige minpuntje van Burgers uitgave. De vertaling leest prettig weg en is uitstekend geschikt voor een

[p. 114]

breed publiek. Bovendien heeft Burger een goede synthese weten te vinden tussen vertaling en vertelling. Dit blijkt bij voorbeeld uit een gedeelte over de Salomonsworm, waarin Salomo een tempel uit bijzonder hard Parisch marmer wil bouwen, maar volgens de wetboeken van Mozes hiervoor geen ijzeren gereedschap mag gebruiken.

... Salomo brak zich het hoofd over de beste methode om haar [het marmer] te bewerken. Hij bedacht een vernuftige oplossing. Hij liet een struisvogeljong opsluiten in een stevig glazen vat, zodat de moeder [van het jong] het wel kon zien, maar er niet bij kon komen. De moeder volgde haar instinct en snelde naar de woestijn. Ze keerde terug met een wormpje en smeerde het bloed ervan op het glas - dat ogenblikkelijk barstte. (p. 120)

Voor iedereen met interesse in de Middeleeuwen, dieren, moraal en wonderlijke wezens, is Het boek der natuur een aantrekkelijk boek. Het blijft echter spijtig dat er in Burgers bewerking zoveel nadruk is gelegd op meerminnen, griffioenen en andere fabelwezens. De beschrijvingen van ‘echte’ dieren vertegenwoordigen immers het grootste gedeelte van Der naturen bloeme en geven een goed inzicht in de middeleeuwse natuurhistorische stand van zaken.

Jet Matla

Afb. Illustratie op het omslag van het besproken boek.