Madoc. Jaargang 1989

[p. 39]

boekbespreking

A.J. Brand (red.), Oorlog in de middeleeuwen.

Hilversum (Verloren), 1989 (Middeleeuwse Studies en Bronnen 8).
ISBN 90-6550-214-9. 181 blz met persoons- en zakenregister.
Prijs: f 35,-

In 1986 organiseerde de interdisciplinaire werkgroep Leids Mediaevisten Contact een lezingencyclus over oorlog in de Middeleeuwen. Hierin probeerde men ‘het middeleeuwse oorlogswezen en haar invloed op de kunst, literatuur, geloof, filosofie, politiek, mentaliteitsvorming en maatschappij uit de doeken te doen.’ De resultaten zijn bijeengebracht in een bundel gevarieerde studies. Zeven auteurs werkzaam in verschillende wetenschappelijke disciplines, hebben hieraan een bijdrage geleverd. Het geheel wordt voorafgegaan door een inleiding van de redacteur, waarin een algemeen kader wordt gegeven en de onderlinge samenhang van de artikelen wordt uiteengezet. De bundel wordt afgerond met een vertaling van een verhandeling over de rechtvaardige oorlog van Hendrik van Gorkum (1377/78-1431).

M.J.H. Madou opent de reeks artikelen in dit boek. Zij heeft haar bijdrage ‘“La telle du conquest” en de slag bij Hastings’ (p. 29-49) in vier delen opgebouwd. Allereerst wordt de voorgeschiedenis van de slag bij Hastings (1066) geschetst. Vervolgens geeft zij met behulp van de 57 voorstellingen op het beroemde borduurwerk van Bayeux een uitvoerig relaas van de krijgsdaden waarmee Willem van Normandië de kroon van Engeland wist te veroveren. Hierna besteedt de auteur kort aandacht aan de geschiedenis van het borduurkleed zelf. De bijdrage wordt afgesloten met een beschouwing over de opdrachtgever en de oorspronkelijke bestemming van dit kunstwerk uit de elfde eeuw.

[p. 40]

In zijn artikel ‘Woorden of wapens. Strijdbeschrijvingen in literaire teksten’ (p. 51-70) benut N. Voorwinden de bestudering van negen literaire bronnen uit diverse taalgebieden. In het eerste gedeelte van deze bijdrage inventariseert en analyseert de auteur passages waarin strijdtaferelen worden verhaald. In tweede instantie wordt stilgestaan bij de vraag òf en hoe in het bestudeerde bronnenmateriaal redenen worden gegeven waarom sommige meningsverschillen met wapens worden uitgevochten.

K.A. Ottenheym biedt in zijn bijdrage ‘Oorlog rondom kastelen’ (p. 71-88) een overzicht van de samenhang tussen aanvalstechnieken en de kastelenbouw in de periode 1000-1500. Dit artikel is in vier gedeelten uiteen te leggen. In het eerste gedeelte worden de oorspronkelijke functies van kastelen beschreven. Vervolgens gaat de auteur in op bouwtechnische ontwikkelingen tussen de elfde en veertiende eeuw. In het derde gedeelte wordt nadrukkelijk de samenhang met de in deze periode gangbare aanvals- en verdedigingstechnieken onderzocht en beschreven. De uitvinding en toepassing van het buskruit in de belegeringsstrijd heeft tot gevolg dat de karakteristieke dubbelfunctie van een kasteel verdwijnt: niet langer zijn woning en vesting in één gebouw verenigd. In het laatste gedeelte van deze studie wordt kort aangegeven hoe de verdedigings- en woonfunctie van het kasteel nadien in afzonderlijke bouwwerken vorm krijgen.

De twaalfde-eeuwse kroniekschrijver Ordericus Vitalis vormt het uitgangspunt voor een onderzoek waarin wordt nagegaan hoe er een onbloedige strijdwijze kon ontstaan tussen ridders in het Anglo-Normandische gebied en Noord-Frankrijk. Zijn verklaring hiervoor wordt door B. Maso op argumentatie getoetst in het artikel ‘“Zij dorstten niet naar het bloed van hun broeders”. De onbloedige strijdwijze in de oorlogsvoering in 11e-13e eeuw’ (p. 89-109). Maso besteedt hiertoe eerst nadrukkelijk aandacht aan de historische betrouwbaarheid van middeleeuwse literaire bronnen over gewapende strijd in het algemeen. Met behulp van dit algemene kader wordt in de rest van het artikel de viervoudige verklaring van Ordericus Vitalis onderzocht. In vier beschouwingen over de wapenrustingen, de rol van de kerk in de krijgers-

[p. 41]

ethiek, de opvattingen over persoonlijke aansprakelijkheid en bloedwraak, en over de betekenis van de oorlogsdoeleinden maakt Maso duidelijk aan welke argumenten van Ordericus Vitalis veel of weinig waarde moet worden toegekend.

H.A. Krop verdedigt in zijn bijdrage ‘De leer van de rechtvaardige oorlog in de late middeleeuwen. Hendrik van Gorkums tractaat “De justo bello”’ (p. 111-124) de stelling dat deze theoloog de eisen van een rechtvaardige oorlog zo hoog heeft opgeschroefd, dat geen enkele oorlog daaraan zal kunnen voldoen en dat diens doctrine van de rechtvaardige oorlog dus in de praktijk neerkomt op een volledige afwijzing ervan. Krop heeft zijn artikel in drieën opgebouwd. In een uitvoerige inleiding laat de auteur zien hoe de christelijke leer van de rechtvaardige oorlog als een compromis moet worden opgevat. In dit compromis zoekt men vanaf de vierde eeuw een wankel evenwicht tussen de pacifistische opvattingen van de eerste christenen enerzijds en de christelijke oorlogsopvattingen van theologen en bisschoppen uit de vierde eeuw anderzijds. Vervolgens wordt een korte biografische schets van Hendrik van Gorkum gegeven. In het derde gedeelte belicht de auteur enkele aspecten van diens verhandeling over de rechtvaardige oorlog.

De visies van zes vrij willekeurig gekozen personen uit de veertiende tot en met de zestiende eeuw staan centraal in een studie van C.G. van Leeuwen. In zijn bijdrage ‘Denkbeelden van politieke adviseurs in de late middeleeuwen over het probleem van oorlog en vrede’ (p. 125-140) inventariseert hij eerst de meest belangwekkende teksten. Vervolgens worden de inzichten van de geselecteerde auteurs onderzocht op de vragen hoe zij dachten over de gevolgen van een oorlog, en hoe hun visie op die gevolgen van invloed was op de afwijzing van bepaalde oorlogspraktijken. Daarna behandelt Van Leeuwen de standpunten van de politieke adviseurs over de vraag wie het recht had om tot oorlogvoeren te besluiten. Ten slotte besteedt hij aandacht aan de verschillen tussen de visie op oorlog tussen christenen en die op de strijd tegen niet-christenen.

[p. 42]

J.W. Marsilje sluit de rij. In een korte bijdrage ‘De Honderdjarige oorlog; traditie en vernieuwing’ (p. 141-149) besteedt hij aandacht aan de achtergrond en voorgeschiedenis van deze oorlog, het verloop ervan, de gehanteerde strijdwijze, de onkosten en de geleverde inspanningen. Vervolgens wordt stilgestaan bij de vraag of deze langdurige oorlog aanleiding was voor canonisten en theologen om zich tegen de krijg te keren. En ten slotte levert de auteur een kritische beschouwing over de gangbare interpretatie van deze oorlog als een feodaal conclict dat uitliep op een nationale oorlog.

Oorlog in de middeleeuwen is het gemeenschappelijk thema van deze reeks artikelen. Kostbaar is de inzet van auteurs van zoveel verschillende leeftijden en vakdisciplines: twee kunsthistorici, een letterkundige, een socioloog, twee filosofen, een theoloog en twee historici, variërend in leeftijd van 30 tot 58 jaar. Zo'n verscheidenheid in leeftijd en vakdiscipline biedt in beginsel goede vooruitzichten voor interdisciplinaire onderzoekswerkzaamheden en publikaties.

Verscheidenheid is in nog meer opzichten nadrukkelijk aanwezig in deze bundel. Grote verschillen tref ik aan in de manier van werken: sommige auteurs beperken zich tot globale overzichten, andere presenteren resultaten van gedetailleerd oorspronkelijk onderzoek. Sommige geleerden baseren hun studies gedeeltelijk of geheel op het gebruik van primaire bronnen (Voorwinden, Maso, Krop en Van Leeuwen), de andere steunen vrijwel louter op secundaire literatuur; een enkeling schenkt nadrukkelijk aandacht aan de verantwoording van het gekozen onderwerp, de eigen onderzoeksmethode en de betrouwbaarheid van het gebruikte bronnenmateriaal. Verscheidenheid bestaat er in de onderzochte thema's, zowel voor wat betreft de bestudeerde tijdvakken als de aan de orde gestelde onderwerpen. Grote verschillen zijn ten slotte aan te treffen in de probleem- en doelstellingen van de artikelen.

Misschien vermag deze grote diversiteit de lezers te boeien. Mijn indruk is dat de verscheidenheid in deze bundel een van de doelstellingen van een interdisciplinaire werkgroep als het Leids

[p. 43]

Mediaevisten Contact in de weg is gaan staan. Ik ben er niet van overtuigd dat de bundel Oorlog in de middeleeuwen resultaat is van interdiscplinair overleg en onderzoek. Daarvoor heb ik drie argumenten.

- De doelstelling van de lezingencyclus die aan deze bundel ten grondslag lag, is te breed van opzet. Het ‘uit de doeken doen van het middeleeuwse oorlogswezen en haar invloed op de kunst, literatuur, geloof, filosofie, politiek, mentaliteitsvorming en maatschappij’ (p. 7) heeft niet tot een centrale vraag- of probleemstelling geleid, waardoor de verschillende auteurs zich hadden kunnen laten leiden. In plaats daarvan zijn allen uitgewaaierd naar zijn of haar eigen deskundigheid of deelterrein zonder dat men de mogelijkheid had om op een centrale vraag af te stemmen.

- Uit de artikelen blijkt nergens dat de auteurs op de hoogte zijn van elkaars onderzoeksbevindingen. Een enkele maal verwijst men in globale zin naar een onderwerp van een der artikelen. Ik heb niet de indruk dat de auteurs voor deze bundel ook maar één keer voor gezamenlijk overleg bij elkaar zijn geweest om de samenhang tussen de verschillende studies met het oog op een gebundelde publikatie te vergroten.

- De redacteur heeft gepoogd nog enkele inhoudelijke verbanden aan te geven tussen de studies van Voorwinden en Maso, tussen Krop en Van Leeuwen, en tussen Ottenheym en Madou. Indien deze samenhangen al zijn te verantwoorden waar het onderwerpen betreft die soms eeuwen van elkaar verwijderd zijn, dan nog blijft het jammer dat zij niet bindend waren voor de volgorde waarin de artikelen in de bundel zijn opgenomen.

Op zichzelf biedt deze bundel interessante artikelen. Toch vrees ik dat de interdisciplinaire arbeid nog moet beginnen. Het vormen van een samenhangend beeld over ‘het middeleeuwse oorlogswezen’ wordt nu aan de lezers overgelaten.

Hans van Reisen