Madoc. Jaargang 1989

[p. 34]

R.I. Moore, Ketters, heksen en andere zondebokken.

Ambo, Baarn, 1988. 158 pagina's, f29,50 (Vertaling van The forming of a persecuting society. Oxford, 1987)

Dat er in de twaalfde eeuw veel ontwikkelingen zijn ingezet die bepalend zijn geweest voor de vorming van onze huidige samenleving, is bekend. Dat echter aan zaken als jodenvervolging, discriminatie van homosexuelen en melaatsen een patroon van vervolgingsmechanismen ten grondslag ligt dat in de twaalfde eeuw is ontstaan, is waarschijnlijk minder bekend.

In zijn boek Ketters, heksen en andere zondebokken onderzoekt de Engelse historicus Moore deze ‘duistere onderkant van de herleving van de twaalfde eeuw’ (p. 123). Hij geeft toe dat theorie en praktijk van vervolging geen uitvinding van de twaalfde eeuw zijn, maar gaat uit van de veronderstelling dat in de twaalfde eeuw vervolging door ‘gevestigde, officiële juridische en sociale instellingen’ een feit werd. Van wezenlijk belang daarbij was het Vierde Lateraanse Concilie (1215) dat de aanzet gaf tot de vervolging van ketters en dat de vervolging van andere groepen heeft aangemoedigd.

In het eerste hoofdstuk bespreekt Moore de volgende groepen in de samenleving: ketters, joden, melaatsen en ook homosexuelen en prostituées. Hij weet aannemlijk te maken dat elk van deze vervolgde groepen in de twaalfde eeuw als zodanig geclassificeerd werd.

Hierbij valt aan te tekenen dat ‘vervolgden’ voor sommige van de genoemde groepen eigenlijk een te sterke term is. Het zou beter geweest zijn als Moore had gesproken van groepen in

[p. 35]

de marge of uitgestotenen. Melaatsen bijvoorbeeld werden niet ‘vervolgd’, maar afgezonderd van de rest van de maatschappij. Er waren geen processen tegen personen die van melaatsheid verdacht werden!

Naast de behandelde groepen zijn andere aan te wijzen die in de maatschappij ‘vervolgd’ dan wel naar de rand gedreven werden, maar die Moore in zijn boek niet noemt. Voorbeelden hiervan zijn mensen die voor hun beroepsuitoefening rondreisden (speellieden) en mensen die een ‘eerloos’ beroep uitoefenden (beulen). Moore's keuze van groepen is dan ook, naar mijn mening, nogal willekeurig.

Het hoofdstuk wordt besloten met de constatering dat ketters, melaatsen en joden in alle opzichten onderling verwisselbaar waren. ‘Ze bezaten dezelfde kwaliteiten, uit dezelfde bron afkomstig, en ze vormden dezelfde dreiging: via hen was de duivel aan het werk om de christelijke orde omver te werpen en de wereld in chaos te veranderen!’ (p. 63).

De kritiek op deze conclusie geldt tevens voor het gehele eerste hoofdstuk: Moore levert spannende voorbeelden, maar werkt ze teleurstellend en oppervlakkig uit en hij onderbouwt zijn conclusies niet voldoende.

In het volgende hoofdstuk wordt het proces van generalisaties behandeld. Moore wil laten zien hoe de stereotypen van de ketter, de jood en de melaatse geboren werden. Hij gaat hierbij uit van het standpunt dat de oorzaak van de vervolging niet bij de slachtoffers ligt, maar bij de vervolgers. Ketterij, melaatsheid en jodendom ‘lagen in de blik van de beschouwer’. Op soms chaotische wijze probeert Moore duidelijk te maken dat de ontwikkeling van het vervolgingsmechanisme geen voortzetting van oudere tradities is, noch veroorzaakt wordt door een verandering in aantal, aard en kwaliteit van de slachtoffers. Veranderingen in de twaalfde-eeuwse maatschappij zelf zijn de oorzaak van de vervolgingen.

De overgang naar het derde hoofdstuk wordt gevormd door de vraag naar de maatschappelijke situatie die verantwoordelijk is

[p. 36]

geweest voor de schepping van de mythe van de ketter, de jood en de melaatse. Ook de centralisatie van de vorstelijke macht, de instelling van centrale rechtbanken, de opkomst van een nieuwe klasse ‘geletterden’ - de nieuwe bestuurslaag - en de eigen hervormingen van de Kerk blijken stuk voor stuk een rol te hebben gespeeld bij het ontstaan van de vervolgingsmechanismen. Helaas raakt de lezer bij Moore's antwoord in hoge mate verward door de uitgebreide excursies naar bijvoorbeeld de geschiedenis van het godsoordeel. Vaak is het intuïtief duidelijk dat Moore op het goede spoor is, maar regelmatig raakt hij - en de lezer - het spoor kwijt!

De voornaamste kritiek op Moore's boek is dat zijn warrige redeneringen uiteindelijk niet leiden tot een duidelijke conclusie. Hij suggereert dat alle door hem genoemde groepen kunnen worden beschouwd als één groep van vervolgden. Hij probeert dit regelmatig te onderbouwen, maar rondt zijn betoog niet overtuigend af. En dat is erg jammer, want het aangedragen materiaal is interessant en de ideeën zijn op zich boeiend. Het boek zou aanzienlijk beter geweest zijn als Moore meer diepgaand onderzoek had verricht, het materiaal systematisch gerangschikt had en zijn ideeën beter geformuleerd had. Als laatste punt van kritiek wil ik nog opmerken dat de titel van de Nederlandse uitgave slecht gekozen is. Hoewel de titel anders suggereert worden heksen niet in het boek behandeld: slechts het gebruik van beschuldigingen van toverij komt ter sprake. De Engelse titel, The forming of a persecuting society, had dan ook beter vertaald moeten worden.

Mariëlla Beukers