Maatstaf. Jaargang 40

[p. 171]

G.W. van der Meiden
Tragedie en romantiek der Romanovs

Verbijsterend is het dat niemand zich er meer over verwondert. Op 18 juli 1992 meldde een kort berichtje in de Volkskrant dat in Jekaterinenburg op de plaats van ‘de moord’ officieel tsaar Nicolaas ii is herdacht. Enkele maanden eerder was in Sint Petersburg de overleden troonpretendent Vladimir Cyrillovitsj plechtig ter aarde besteld. Zijn aanspraken op de troon zijn overigens binnen de familie Romanov omstreden en derhalve werd hij tot verontwaardiging van velen ‘slechts’ bijgezet in een crypte waar de niet-regerende leden van het huis Romanov de eeuwige rust genieten.

De Romanovs zijn een betrekkelijk jonge dynastie. In 1598 stierf in Rusland de regerende familie der Rurikiden uit, nakomelingen van de legendarische stichter van de eerste ‘Russische’ staat bij Kiev in de negende eeuw. Er brak toen een woelige periode aan, de zogenaamde ‘Tijd der Troebelen’ die van 1598 tot 1613 duurde en die gekenmerkt werd door opstanden, usurpaties van de troon door mensen die voorgaven de niet overleden, maar op wonderlijke wijze gespaarde tsarevitsj te zijn, Poolse en Zweedse invasies, hongersnood en boven alles chaos. Als door een wonder waren in 1613 de buitenlanders grotendeels teruggeslagen en moest een nieuwe tsaar worden gekozen. Over de wijze waarop dat gebeurde zijn wij slecht ingelicht. Michaïl Fjodorovitsj Romanov was slechts zestien jaar oud en overduidelijk een compromiskandidaat. Zijn vader was wèl een belangrijk man. Dat was de patriarch Filaret, maar op het moment van de verheffing van zijn zoon tot tsaar was hij veilig ver weg, in Poolse gevangenschap. Michaïl was ook nog een achterneef van de laatste grote tsaar, Ivan de Verschrikkelijke, hetgeen mede tot zijn verheffing zal hebben geleid. Michaïl regeerde van 1613 tot 1645. Over zijn persoon weten wij weinig. Waarschijnlijk is hij niet meer geweest dan een marionet. Ook zijn zoon Alexej Michaïlovitsj is als persoon een onbekende. Interessant is dat hij vereerd werd door tsaar Nicolaas ii die zijn zoon naar hem heeft vernoemd. Nicolaas zag in Alexej de laatste vertegenwoordiger van het oude Rusland dat met de troonsbestijging van diens zoon Peter de Grote ten onder was gegaan. Van regeren had Nicolaas ii weinig verstand, maar van de Russische geschiedenis wist hij wel het een en ander. De bewondering voor zijn verre voorvader zal vooral zijn ingegeven door een negatieve waardering van tsaar Peter de Grote.

En daar valt inderdaad veel kwaads van te zeggen! Peter i was geboren in 1672 uit het tweede huwelijk van Alexej Michaïlovitsj. Hij kwam aan de macht na een weinig spectaculaire regering van zijn zwakke halfbroer Fjodor Alexejevitsj en een zeer bijzonder en krachtig regentschap van zijn halfzuster Sofia. Aanvankelijk regeerde Peter samen met zijn onbeduidende halfbroer Ivan die hier alleen maar vermeld wordt, omdat straks nog enkele nakomelingen van hem ten tonele verschijnen. Ontegenzeglijk is Peter de krachtigste en de meest vereerde heerser geweest uit het huis Romanov. Maar hij was ook de meest gehate en verguisde telg van dat geslacht. Hij is één van de drie grote autocraten uit de

[p. 172]

Russische geschiedenis. In één adem moet zijn naam genoemd worden met die van Ivan de Verschrikkelijke en Jozef Stalin. Bij dit drietal blijven Catharina de Grote en Lenin enigszins achter. Ook qua persoonlijkheid zijn zij met deze drie slecht te vergelijken. Ivan, Peter en Jozef lijken echter veel op elkaar en het hangt sterk van de eigen inslag af of iemand deze tirannen positief dan wel negatief waardeert. Peter zag in Ivan een groot voorbeeld, onder Stalin nam de verering voor Ivan en vooral Peter hagiografische vormen aan.

Zelfs zijn bewonderaars kunnen niet ontkennen dat Peter een sadist was met een wreed gevoel voor humor. Na terugkeer van zijn reis naar West-Europa hield hij in 1698-1699 een strafgericht onder allen die ook maar iets te maken hadden gehad met de opstand der ‘streltsy’ (elite-troepen) tegen zijn bewind. De opstand zelf was allang onderdrukt, Peter hoefde zich alleen maar met het uitoefenen van wraak bezig te houden. Op laag vuur langzaam levend verbranden en andere maandenlang durende martelingen waarbij Peter hoogstpersoonlijk aan de executies deelnam, hebben hem een blijvende reputatie bezorgd bij allen die behagen scheppen in het leed van anderen. De doortrapt valse methode waarmee Peter in 1716 zijn naar het buitenland gevluchte zoon Alexej naar Rusland lokte, een bedriegerij die anderhalf jaar zou duren, om hem vervolgens een oneerlijk proces aan te doen en hem te laten doodmartelen, zal ook aanspreken bij leugenachtige machthebbers die alle gevoel verloren hebben, slijmerige praat verkopen en in werkelijkheid geen andere ambitie hebben dan alles en iedereen aan zich te onderwerpen.

Onaangenaam is het te moeten vaststellen dat er historici gevonden kunnen worden die bereid blijken een dergelijk fenomeen gunstig af te schilderen. Laten wij de bochten bezien waarin deze zich wringen om de gruwelijke man ‘groot’ te noemen. Een belangrijk punt was dat hij heel lang was en een geweldenaar. Zowel in vechten als in drinken was hij bijna iedereen de baas. In de regel bezorgt zoiets iemand niet meer dan een tijdelijke reputatie. Anders ligt het bij een regerend vorst. Het vergoelijken van zijn wandaden geschiedt op de volgende manier. In de eerste plaats wordt gewezen op zijn moeilijke jeugd, de verschrikkingen die hij als tienjarige heeft moeten aanschouwen toen een machtsstrijd tussen de families van zijn vaders eerste en tweede vrouw bloedig werd beslecht ten nadele van Peters moeder. Het is zonder meer waar, maar maakt van Peter nog geen groot man. Dan krijgen we te horen dat we Peters optreden moeten zien in het licht van zijn tijd en zijn land. Groter onzin is nauwelijks denkbaar, want ook tijdgenoten waren over Peters gedrag buitengewoon geschokt en juist onder het Russische volk was hij zó gehaat dat hij in dit opzicht al zijn voorgangers en opvolgers overtreft.

‘Ja, maar dat is het hem nu juist,’ werpen zijn bewonderaars tegen. ‘Zijn geweldige inspanningen en de grote resultaten daarvan werden door dat domme en achterlijke volk niet begrepen! Toegegeven, zijn methoden waren ruw, soms een beetje té ruw, maar niemand kan een omelet bakken zonder eieren te breken. Peter heeft Rusland beschaving gebracht en het een waardige plaats doen innemen te midden van andere Europese naties.’ Het element van russofobie in deze redenering mag ons niet verleiden lichtzinnig de schouders op te halen. De regering van Peter de Grote heeft Rusland ingrijpend veranderd. Het blijft de vraag of deze veranderingen positief gewaardeerd moeten worden en dan nog zó positief dat alle ellende afgedaan kan worden als een bedrijfsongeval. Ook moet niet uit het oog worden verloren dat het maar weinig heeft gescheeld of Peters krankzinnige oorlogen hadden Rusland te gronde gericht, in plaats van versterkt. Van belang is ook op te merken dat het proces van europeanisering geenszins door Peter is ingezet. Er waren al belangrijke stappen gedaan en in eerste instantie heeft Peter het juist vertraagd om het vervolgens versneld en met nodeloos harde middelen

[p. 173]

door te zetten. Iedereen die zijn mening klaar heeft over een ander op grond van haardracht, kleding en het al dan niet dragen van een stropdas zal echter in Peter de methoden bewonderen waarmee hij een kleine toplaag van de Russische bevolking dwong zich aan Westeuropese gewoonten aan te passen.

De verwijding van de kloof tussen elite en het gewone volk tijdens Peters bewind is zonder meer rampzalig te noemen. De gevolgen ervan hebben een zware last op het Russische volk gelegd. Eén mislukt aspect van Peters bewind moet ons Nederlanders overigens aanspreken. Serieus schijnt Peter te hebben overwogen in Rusland de Nederlandse taal in te voeren.¹ Dit brengt ons op de speciale band van Peter met Nederland die er toe zal hebben bijgedragen dat in ons land Peter nog wat meer geëerd wordt dan in andere landen. Dat is ook te danken (of te wijten) aan de biografie van Peter die in 1947 verscheen van de hand van de Leidse hoogleraar Th. J.G. Locher.² Kort na de Tweede Wereldoorlog maakte het genre ‘biografie’ ten onzent een korte bloeiperiode door, een interessant verschijnsel dat nadere studie verdient. Zoals het in die dagen verschenen boek van Presser over Napoleon gemaakt heeft dat geen Nederlands intellectueel nog een goed woord over Napoleon waagde te zeggen, zo heeft de positief getoonzette levensbeschrijving van Peter de Grote door Locher het imago van de tsaar gunstig beïnvloed.

Onder historici is Peter een omstreden figuur en dan vooral onder Russische historici.³ De traditie om hem positief te waarderen is niet alleen voortgevloeid uit ogendienarij jegens latere tsaren, inclusief de rode tsaar Stalin. Ook moet rekening gehouden worden met de politieke overtuiging van hen die Rusland wilden verwestelijken. Hiertegenover stonden niet alleen de slavofielen die Peter ongunstig beoordeelden. Tot Peters tegenstanders moet ook de uitgesproken prowesterse liberale politicus en historicus Pavel Nikolajevitsj Miljoekov (1859-1914) gerekend worden, evenals de ‘vader van het Russische marxisme’ Georgij Plechanov die Peter kortweg omschreef als een ‘orientaals despoot’. Onder het communistische bewind was aanvankelijk de waardering van Peter negatief. Onder Stalin werd de verering weer groot en de discussie gesmoord. Schurken houden nu eenmaal van schurken.

Na Peters overlijden in 1725 zien wij de troon van Rusland tot aan 1796 in hoofdzaak bezet door vrouwen. De verleiding om over deze dames en dan vooral de laatste twee te gaan uitweiden, zal ik weerstaan. De romantiek van het verhaal moet niet in de bedavonturen van Elisabeth en Catharina worden gezocht. Ik wil mij beperken tot één man die van beide dames het slachtoffer is geweest, Ivan iv die als zuigeling van 1740 tot 1741 Rusland heeft geregeerd. Alvorens zijn leven en sterven te behandelen, moeten we in het kort bezien wat er na Peters dood met de tsarentroon gebeurde.

Eén rampzalig aspect van Peters regering hebben we nog niet vermeld. De man had bepaald dat voortaan de troonopvolging zou geschieden door een beschikking van iedere souverein zelf. Het gevolg was natuurlijk een reeks paleisrevoluties. Peter zelf had al niets geregeld. Na zijn dood plaatsten garderegimenten zijn vrouw Catharina op de troon. De feitelijke heerser werd Peters gunsteling Mensjikov, een man die zelfs door de hardnekkigste bewonderaars van Peter de Grote in voorzichtige termen wordt beschreven. In 1727 kwam Peters kleinzoon Peter ii (een zoon van de vermoorde Alexej) aan de macht, twaalf jaar oud. Hij stond onder invloed van een andere gunsteling en Mensjikov verdween naar Siberië. Geheel onverwacht stierf Peter ii in 1730 en hij werd opgevolgd door een nicht van Peter de Grote, Anna Ivanovna, een dochter van zijn halfbroer Ivan v. Zij regeerde van 1730 tot 1740 en feitelijk werd het land bestuurd door een Duitse hofkliek, bestaande uit haar minnaar Ernst Biron en de heren Ostermann en Münnich. Het is een in de historiografie zeer omstreden regeerperiode. Aanvankelijk had Anna bepaald dat

1 Nicholas V. Riasanovsky The image of Peter the Great in Russian history and thought (New York Oxford: Oxford University Press, 1985) p. 4. Helaas documenteert Riasanovsky niet nader.

2 Th. J.G. Locher Peter de Grote (Amsterdam: Ploegsma 1947).

3 Zie Riasanovsky, op.cit. en Marc Raeff (ed.) Peter the Great changes Russia (2nd ed. Lexington Massachusetts Toronto London: Heath, 1972).

[p. 174]

als haar opvolgster zou worden aangewezen haar nicht Anna Leopoldovna, dochter van haar zuster Catharina en hertog Karl Leopold von Mecklenburg. Anna Leopoldovna zelf was gehuwd met Anton Ulrich von Braunschweig-Bevern. Zoals men ziet was de tsarenfamilie al aardig aan het verduitsen. Onder invloed van Biron wijzigde de tsaritsa haar plan en wees ze niet Anna Leopoldovna aan om haar op te volgen, maar haar pasgeboren zoon Ivan. Anna Leopoldovna zelf werd slechts regentes en tijdens de korte regering van Ivan vi (1740-1741) stonden de heren Duitse gunstelingen elkaar zodanig naar het leven dat een staatsgreep orde op zaken moest brengen. Die staatsgreep was mede geïnstigeerd door Frankrijk.

De lijn van Peter de Grote werd nu weer op de troon geplaatst in de persoon van diens dochter Elisabeth. Angst voor mogelijke nieuwe verwikkelingen maakte dat Elisabeth de tsaar, zijn ouders en zusje gevangenhield in Cholmogory, nadat ze aanvankelijk de familie naar Duitsland had willen laten vertrekken. In 1756 werd Ivan van zijn familie gescheiden en gevangengezet in de vesting Schlüsselburg. Volgens sommigen was Ivan een hoogstaand mens die troost zocht in de filosofie, volgens anderen een volslagen idioot. Er wordt verteld dat Elisabeth nog eens contact heeft gehad met de jongeman. Boordevol medelijden zou Elisabeth hebben overwogen met de weinig spraakzame gevangene te trouwen. Maar daar is het niet van gekomen. Ivan bleef gevangen ook na de opvolging van Peter iii in 1762 en de spoedig daarop gevolgde staatsgreep die Catharina de Grote aan de macht hielp. Hij was en bleef een veiligheidsrisico omdat voortdurend rekening gehouden moest worden met de mogelijkheid dat mensen die niet ingenomen waren met de heersende hofclique op de gedachte zouden komen hem te bevrijden en als wettige tsaar weer op de troon te brengen. Dat had geleid tot de instructie om ‘de gevangene numero één’, zoals hij genoemd werd, bij een bevrijdingspoging terstond dood te schieten. Dat gebeurde ook werkelijk in 1764 toen een zekere Mirovitsj een drieste poging deed Ivan vi uit de gevangenis te halen. Het wordt algemeen aangenomen dat Catharina weliswaar niets met de actie te maken heeft gehad, maar ook dat het verdwijnen van Ivan haar zeer gelegen kwam.

Over Ivan vi bestaat een eigenaardige legende die maar aan weinigen bekend is. Het verhaal past uitstekend in de geschiedenis der Romanovs. We moeten ditmaal niet de sensatiepers raadplegen, maar serieuze historici, degelijke vakliteratuur en een prestigieus historisch tijdschrift. U bevroedt het al: de in 1764 gedode gevangene die zo'n ongelukkig leven tussen vier gevangenismuren had geleid en waar men zoveel over sprak en zo weinig van wist, die man was helemaal niet tsaar Ivan vi. In werkelijkheid was de jonge tsaar verwisseld voor de zoon van een Zweedse gevangene en naar Duitsland gevoerd, in afwachting van betere tijden die helaas nooit zijn aangebroken. De Duitse historicus Karl Stählin, auteur van bekende werken over de Russische geschiedenis, publiceerde hierover in 1927 een brochure getiteld War der 1764 getötete Gefangene von Schlüsselburg der russische Exkaiser Iwan vi? Daarin vertelt hij het verhaal hoe Ivan vi als kind gered was en naar Duitsland gebracht. Hij baseerde zich op het familie-archief Heusinger waarin een oorkonde melding maakt van de bevrijding door de luitenant Hieronimus Werner von Heusinger en op een levensbeschrijving van deze luitenant. Helaas breekt dat levensverhaal net af op een moment kort vóór de bevrijdingsactie. Veiligheidsrisico's waren volgens Stählin de redenen om het allemaal zo zorgvuldig geheim te houden en hoewel Stählin de mogelijkheid van twijfels met nadruk openliet, verklaarde hij het verhaal persoonlijk voor waar te houden.⁴

Hiermee is de zaak nog niet af. Een Weens historicus en genealoog geheten Robert Koch kwam een ander verhaal aan de weet over een klein blond jongetje met een spraakgebrek dat op een geheimzinnige

4 Karl Stählin War der 1764 getötete Gefangene von Schlüsselburg der russische Exkaiser Iwan vi? (Königsberg Berlin: Ost-Europa-Verlag, 1927).
Zie de bespreking van Constantin Ostrogorsky in: Historische Zeitschrift 138 (1928) pp. 204-205.

[p. 175]

manier Rusland uitgesmokkeld moest worden. Het kind zou de zoon zijn van een Duits officier in Russische dienst die was omgekomen. Een leerhandelaar Conrad Schlimme en diens vrouw ontfermden zich over het kind en, zelf kinderloos, adopteerden het. Helaas braken de dagboekaantekeningen op dit moment af. Koch heeft het verhaal, dat zich in zijn persoonlijk archief bevond, laten zien aan een Nederlander die zijn genealogie uitvorste, Georg Schlimme. Kort na de Anschluss van 1938 overleed Koch en zijn archief werd door de nazi's in beslag genomen. Hoewel hij door het ongunstig tijdsgewricht niet over alle materiaal beschikte, publiceerde Schlimme zijn bevindingen in 1940 in het Tijdschrift voor Geschiedenis, een ook toen reeds alleszins gerenommeerd blad. Het lijkt zeer waarschijnlijk dat het hier hetzelfde jongetje betreft. Anton Ulrich von Braunschweig-Bevern was immers inderdaad Duits officier in Russische dienst, zij het dat hij pas veel later, in 1774, kwam te overlijden. De bescheidenheid van de heer Schlimme, zoals ook bij de auteur van een wetenschappelijk artikel past, springt in het oog. Met veel gevoel voor realiteit merkt hij op dat het verhaal ‘wel geen invloed op de Europeesche staatkunde kan hebben’.⁵ Ook nu is het zo dat de familie Schlimme geen aanspraken wil maken op de Russische troon, zoals mij persoonlijk is verzekerd. Wél noemt zij zich sinds enkele jaren Schlimme van Brunswijk.

We verlaten nu deze zijlijn die dus eigenlijk de hoofdlijn had moeten zijn en gaan nog even naar de regerende vorsten kijken. Elisabeth had als haar opvolger aangewezen haar neefje Peter von Holstein-Gottorp, een zoon van haar zuster Anna Petrovna. (Al die Anna's worden behoorlijk verwarrend. Deze Anna is nog niet ter sprake gekomen en was een dochter van Peter de Grote en Catharina.) Ondanks zijn korte regering heeft Peter iii een grote rol in de geschiedenis gespeeld. In 1762, toen Peter de troon besteeg, stond Frederik van Pruisen op het punt de Zevenjarige Oorlog te verliezen. Peter was echter een mateloos vereerder van de Pruisische koning, met wie ook Rusland in oorlog was. Door onmiddellijk met Frederik vrede te sluiten redde Peter de koning van een smadelijke nederlaag. Ook op binnenlands gebied is Peters regering van belang geweest. Hij schafte de dienstplicht van de adel af en seculariseerde het grondbezit van de kerk. En dat alles binnen een half jaar!

Peter iii was gehuwd met Sophie von Anhalt-Zerbst en dat huwelijk was niet geslaagd. Toen in 1754 een zoon geboren werd, moet Peter nogal verbaasd geweest zijn. Sophie, die na haar huwelijk Catharina was gaan heten, was een vrouw met grote intellectuele belangstelling, terwijl Peter zich in hoofdzaak bezighield met het spelen met soldaatjes. Catharina had een reeks minnaars en ook Peter gaf de voorkeur aan een maîtresse. Over de vraag of hun zoon Paul werkelijk de zoon van Peter was, bestaat tot op heden onzekerheid. Voor velen geeft de doorslag het feit dat de zoon zowel fysiek als psychisch sprekend op Peter leek. Catharina zelf heeft echter Sergej Saltykov als de vader aangewezen. Zij had aan zowel Peter als Paul een geweldige hekel. Hierom namen hovelingen ook wel aan dat Paul toch Peters kind moest zijn.

De afkeer van Catharina voor haar man, diens eigengereide politiek en zijn infantiliteit maakten dat spoedig een coup zonder enig bloedvergieten tegen hem werd gepleegd. Hierna werd Catharina tot tsaritsa uitgeroepen. Het is een brutaal staaltje van machtsusurpatie. Catharina was immers een volbloed Duitse dame die op de troon geen ander recht had dan het feit dat zij de echtgenote was van de afgezette tsaar met wie zij in onmin leefde en de hoogst ongeïnteresseerde moeder van diens legitieme zoon. Catharina werd bovendien geen regentes, maar tsaritsa. Dit heeft in Europa én in Rusland de nodige verbazing gewekt. Hierna werd nog Peter zelf vermoord. Weliswaar is het niet zeker of die moord op instigatie van Catharina heeft plaatsgevonden, maar in ieder geval werden de moordenaars niet gestraft. Integendeel, ze

5 Georg Schlimme ‘Het lot van tsaar Iwan vi’, in: Tijdschrift voor Geschiedenis 55 (1940) pp. 50-57.

[p. 176]

werden met gunstbewijzen overladen. De onwettigheid van Catharina's bewind verklaart de opluchting van Catharina over de dood van Ivan vi twee jaar later.

Onmiskenbaar kwam met Catharina een persoon van formaat op de troon. Haar regering heeft voor Rusland grote gevolgen gehad. Zij was een kenmerkend voorbeeld van een ‘verlicht despoot’, al wordt zij in de geschiedschrijving wat negatiever behandeld dan andere representanten. De waardering van Voltaire voor haar wordt deze nogal kwalijk genomen.⁶ Er was ook veel op Catharina aan te merken. Ruslands expansie ten koste van andere volkeren maakte haar bij buitenlandse waarnemers gehaat. Binnenlandse wantoestanden en de genadeloze repressie bezorgden haar in eigen land vijanden. Uiterst onsympathiek trad zij op tegen een van de eerste Russische schrijvers die het waagde kritiek te uiten op de situatie in eigen land: Alexander Radisjtsjev die in 1790 zijn beroemde Reis van Petersburg naar Moskou schreef. Het boek is literair gezien niet zo interessant en het bon mot dat met de zelfmoord van Radisjtsjev de Russische literatuur begon om met die van Majakovskij in 1930 te eindigen, is in zoverre juist dat de Russische literatuur pas ná hem werkelijk hoog niveau bereikte. Catharina's laatste regeringsjaren werden gekenmerkt door een nog veel sterkere repressie, voortgevloeid uit angst voor de Franse Revolutie, en van verlichte denkbeelden was toen weinig meer te merken.

Toch is het moeilijk niet enigszins onder de bekoring van Catharina's charme te geraken. Een kleine elite van de Russische samenleving is onder haar bestuur werkelijk gaan deelnemen aan de Europese cultuur. Veel van het moderne Rusland, vooral ook van het goede in het moderne Rusland, berust op fundamenten die gelegd zijn onder Catharina's bewind, ondanks Catharina, maar ook dank zij Catharina.

Het is Catharina niet gelukt te verhinderen dat de door haar gehate Paul haar opvolgde. Pauls bewind (1796-1801) staat bekend als grillig. Het kwam ten einde door een staatsgreep die hemzelf het leven kostte, waarna Alexander het werk van zijn grootmoeder voortzette. Alexander i (1801-1825) was al in hoge mate een typisch Europese monarch, sterk gelijkend op andere Europese regerende vorsten van Duitse afkomst. Wél leek het einde van zijn bewind nog even een terugkeer naar de Russische traditie van paleisrevoluties te markeren, maar met veel meer recht kan men de dekabristenopstand als een politieke revolutie beschouwen. De legende als zou Alexander i niet zijn overleden, maar als ‘starets’ (man van God) hebben voortgeleefd in Siberië spreekt nog tot de verbeelding. Overigens zou een soortgelijk verhaal verteld worden over zijn Nederlandse zwager Willem ii.

Wanneer in de negentiende eeuw geschokt werd gereageerd door Europese waarnemers over Russische toestanden en de van overheidswege toegepaste repressie, dan moet niet uit het oog worden verloren dat alle Europese vorsten zich verwant voelden met de Russische heersers. Ook Nicolaas ii die van 1894 tot 1917 regeerde en zijn vrouw Alexandra, die eigenlijk Alice van Hessen heette en opgevoed was aan het hof van koningin Victoria, pasten aanvankelijk volledig in de Europese vorstenfamilie. Maar aan het einde van hun regering, tevens het eind van de dynastie der Romanovs, bloeide de kenmerkende romantiek van deze familie in alle tragiek weer op om uiterst gewelddadig ten onder te gaan.

Nu door de gebeurtenissen van 1989 en 1991 de dreiging van het communisme is weggevallen, is de geladenheid rond de val der Romanovs minder geworden. Het tragisch-romantische waas is gebleven en de legendevorming neemt zelfs weer in hevigheid toe. De val van het tsarenrijk is een diep in de menselijke ziel snijdende gebeurtenis geweest en derhalve zijn ook de ‘wetenschappelijke’ historici (wat men daar ook onder moge verstaan) het niet met elkaar eens en laaien de discussies hoog op. Al in 1989 ver-

6 De aandacht zij nog eens gevestigd op de wat vergeten detectiveroman van Karel van het Reve Twee minuten stilte (Amsterdam: Van Oorschot, 1962) en dan speciaal hoofdstuk xiii. De toespelingen zijn duidelijk. Het is jammer dat Van het Reve nimmer de vergelijkende studie die hij zijn romanheld laat verdedigen zelf geschreven heeft.

[p. 177]

telde mij een Russisch historicus dat in de toen nog bestaande Sovjetunie gedebatteerd werd over de vraag wie nu eigenlijk nog het oude Russische rijk had kunnen redden: Witte of Stolypin. Impliciet wordt hier een schuldige aangewezen, en wel Nicolaas ii. De tsaar immers kon met geen van zijn beide grote staatslieden goed opschieten en er zijn aanwijzingen te over dat hij beider overlijden, respectievelijk in 1915 en 1911, als een opluchting heeft ervaren. Angst voor sterke mannen, een obsessie alles in eigen hand te willen houden en daarbij een onvermogen de problematiek van zijn land te overzien, een grote persoonlijke charme waarmee hij bijna iedereen om zijn vingers kon winden, maar ook een egocentrische ongeïnteresseerdheid voor andere mensen, een heilig geloof in de autocratie als enige regeringsvorm voor Rusland, daarbij een overtuiging dat het noodlot hem had voorbestemd voor het ongeluk, het zijn allemaal eigenschappen die in combinatie Nicolaas tot bij uitstek ongeschikt voor zijn ambt maakten. De eerlijkheid gebiedt verontschuldigingen te zoeken: de onregeerbaarheid van het onmetelijke Rusland, de reactionaire en autocratische persoonlijkheid van zijn vader Alexander iii die in zijn zoon geen vertrouwen had, zijn opvoeding door Pobedonostsev, de hysterie van zijn vrouw, de bloederziekte van de troonopvolger, de Russisch-Japanse oorlog, de revolutie van 1905 en de Eerste Wereldoorlog. Misschien heeft de conservatieve Russische politicus Vasilij Sjoelgin nog wel de kernachtigste samenvatting gevonden toen hij een echtpaar ten tonele voerde dat in 1916 de wanhopige toestand van Rusland besprak en waarbij de man opmerkte: ‘Hoe verschrikkelijk is het een autocratie te hebben zonder autocraat.’⁷

Eén schuldige, maar al te gemakkelijk gevonden en nog steeds wel genoemd, moet van de lijst worden afgevoerd: Raspoetin. Zonder meer is duidelijk dat Raspoetin pas politieke invloed verkreeg op een moment dat de situatie in Rusland volledig uit de hand was gelopen en dat hij die verwierf omdat de situatie zo was. Nominaal voerde Nicolaas op het hoofdkwartier het opperbevel over de troepen, in veler ogen had Alexandra als een twintigste-eeuwse Catharina de macht aan zich gegrepen en geruchten als zou een pro-Duitse machtsclique het land te gronde richten ontwrichtten het bestuur. Algemeen werd geloofd dat Raspoetin een Duitse spion was. Onmiddellijk na de Februarirevolutie zijn deze geruchten ontzenuwd door een speciale commissie die de misdaden van oude machthebbers moest onderzoeken. Eigenaardig genoeg bleef een verwijt aan Raspoetin als zou hij het Russische rijk in het verderf hebben gestort, voortleven.⁸ Anderzijds is veel te gemakkelijk vastgesteld dat hij onmogelijk Alexandra's minnaar heeft kunnen zijn. Daarvan is niets met zekerheid te zeggen, maar er zijn wel degelijk argumenten aan te voeren waarom hij het wèl geweest zou zijn.⁹

Toch heeft de affaire Raspoetin haar uitwerking niet gemist. Op een moment dat het regime reeds in diskrediet was, heeft het de reputatie van de Romanovs veel kwaad gedaan. Ook familieleden van de tsaar hebben uiterst passief waargenomen hoe in februari 1917 de monarchie ten val kwam.¹⁰ En er was meer. Nadat in oktober 1917 in een verwarde situatie de goed gedisciplineerde en rotsvast in eigen idealen vertrouwende bolsjevieken een greep naar de macht hadden gedaan, brak in Rusland een burgeroorlog uit. Eén opvallend aspect daarbij wordt nog wel eens over het hoofd gezien: in geen enkel opzicht waren de Romanovs daarbij als partij betrokken. Wél is het tsarengezin doodgeschoten, evenals de andere leden van de familie voor zover ze niet naar het buitenland waren ontkomen. Maar géén van de leiders der ‘Witte’ troepen heeft geprobeerd het tsarisme te herstellen.¹¹ Het diskrediet van Nicolaas en Alexandra was daarvoor te groot, de talrijke graffiti van een met Raspoetin copulerende Alexandra waren in 1918 nog niet uit de geheugens en het straatbeeld verdwenen. Misschien was er onder de grootvorsten één geweest die met een zekere kans op succes zichzelf als pretendent

7 V. Sulgin Vospominanija byvsjego člena Gosudarstvennoj dumy. Gody. (Moskva: Izdatel'stvo Agentstva pečati Novosti, 1979) p. 294. Het citaat is ook in Sjoelgins oudere werk Dni te vinden.

8 Een kras staaltje is Igor Vinogradoff ‘The empress' holy fraud’ in Times Literary Supplement 14 januari 1983. Er is verder een grote verzameling literatuur.

9 Over Raspoetin moge ik verwijzen naar G.W. van der Meiden Raspoetin en de val van het tsarenrijk (Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 1991). Wat betreft de mogelijkheid van een seksuele relatie tussen Alexandra en Raspoetin speciaal pp. 25-26.

10 Grand Duc Nicolas Mikhaïlovitch La fin du tsarisme. Lettres inédites à Frédéric Masson (1914-1918) publiées par la Bibliothèque Slave de Paris (Paris: Payot, 1968) pp. 159-167.

11 Het meest duidelijk bij mijn weten uitgesproken door G. Vernadski Geschiedenis van Rusland (Amsterdam: De Bezige Bij, 2 delen, 1947), deel 11, pp. 50-51.

[p. 178]

had kunnen opwerpen, te weten de vroegere opperbevelhebber Nikolaj Nikolajevitsj. Juist hem ontbrak het aan ambitie. Misschien wel uit inzicht in eigen tekortkomingen.

Het einde van het tsarengezin kwam in de nacht van 16 op 17 juli 1918 in het huis van Ipatiev in Jekaterinenburg. Niet voor de eerste keer maakte zich de legende van de Romanovs meester. Serieus is twijfel uitgesproken over de vraag of de moord wel echt heeft plaatsgevonden. Even leken alle twijfels weggenomen, maar de legende is hardnekkig. Alle lichamen zijn gevonden, maar toch weer niet die van Anastasia en Alexej.¹² Was Anna Anderson toch de dochter van de tsaar? En waar is Alexej gebleven?

De plannen van de orthodoxe kerk om Nicolaas ii heilig te verklaren schijnen klaar te liggen. Op 4 april 1992 was reeds de zuster van de tsaritsa heiligverklaard. Zij was gehuwd met grootvorst Sergej Alexandrovitsj, gouverneur-generaal van Moskou, en een oom van Nicolaas ii.¹³ Sergej Alexandrovitsj was in 1905 door een sociaal-revolutionair vermoord. Elisabeth, een vrome vrouw die oprecht orthodox was geworden, had de moordenaar nog in de gevangenis bezocht om hem vergiffenis aan te bieden. In 1918 is zij tijdens de burgeroorlog in een mijnschacht gegooid. Voor deze met een Romanov gehuwde Duitse prinses is al in Moskou een standbeeld opgericht. Daar verdwijnen de communisten uit de straten. Komen de Romanovs terug?

12 The Sunday Times 10 mei 1992 meldde dat de lichamen van alle leden van het gezin waren gevonden. nrc Handelsblad van 29 juli 1992 kwam met de onthulling dat dit niet het geval was wat betreft Anastasia en Alexej.

13 De grootvorst wordt door Virginia Cowles The Romanovs (Harmondsworth: Penquin Books, 1974) p. 219 omschreven als ‘a sadist and a homosexual’. Ik beveel dit prachtige plaatjesboek met een genadeloos-cynische tekst gaarne aan bij hen die menen dat ik voor de Romanovs te vriendelijk ben geweest. Overigens vind ik dat Cowles te ver gaat.