Maatstaf. Jaargang 40

[p. 1]

[Nummer 10]

Marc Jansen
Van één naar meer partijen: op zoek naar een nieuw politiek systeem in de voormalige Sovjetunie

Volgens de inmiddels op de vuilnishoop van de geschiedenis gedumpte Sovjet-ideologie drukt een politieke partij de belangen uit van een maatschappelijke klasse; in een klasseloze maatschappij kan één partij de belangen van het hele volk uitdrukken en is aan meer partijen geen behoefte. In het gewone taalgebruik daarentegen is een éénpartijsysteem een contradictio in terminis, want een partij pretendeert een deel te zijn en niet het geheel. De Communistische Partij die Rusland plus wingewesten van de geslaagde putsch van oktober 1917 (op 7 november 75 jaar geleden - want de kalender liep in Rusland toen een kleine twee weken achter bij de onze) tot de mislukte putsch van augustus 1991 heeft geregeerd, verdient die naam dan ook nauwelijks. Vanaf de zomer van 1918 was zij alleen aan de macht. Andere politieke partijen werden letterlijk geliquideerd. De Communistische Partij, en in de praktijk was dat het partijapparaat, maakte geen deel uit van de Sovjet-staat, maar trad daarvoor in de plaats. Nu is de situatie grondig veranderd. Het verbod op de cpsu van een jaar geleden is door enkele taaie aanhangers aangevochten, maar met weinig kans op succes. Door middel van een proces wil de andere kant zelfs aantonen dat de cpsu geen politieke partij, maar een criminele organisatie was. In die beschuldiging zit veel waars, maar zulke processen roepen niet het mooiste in de mensen wakker.

Nu de cpsu is verdwenen moet de politieke arena opnieuw worden gevuld. Maar er staat niet, zoals bijvoorbeeld in Spanje na Franco, een volwassen democratie gereed om de fakkel over te nemen. Men is gewend aan een sterk uitvoerend gezag en de herinnering aan een meerpartijensysteem is diep weggezakt. Eigenlijk heeft het alleen tussen februari en oktober 1917 bestaan en was het niet meer dan een mislukt intermezzo tussen twee lange tijdperken van autocratie.

In het begin van de eeuw ontstonden er in Rusland links en rechts politieke partijen. De linkse partijen waren revolutionair en werden vervolgd, de rechtse partijen steunden de tsaristische autocratie. De constitutionele hervormingen die volgden op de revolutie van 1905 boden mogelijkheden aan de middenpartijen: de links-liberale partij van constitutioneel-democraten of ‘kadetten’ en de rechts-liberale partij van oktobristen. Er kwam een parlement met beperkte bevoegdheden, de Doema, waarin eerst de kadetten en na een conservatieve ingreep in de kieswet de oktobristen domineerden. Maar er was geen sprake van een parlementair systeem en Rusland bleef in hoofdzaak een autocratisch geregeerd land.

De Februari-revolutie van 1917 bracht de tsaristische autocratie ten val en de politieke partijen kwamen aan de macht. Er werd een Voorlopige Regering gevormd, een coalitie van liberalen en socialisten waarin het accent steeds meer naar links verschoof. De regering had het maar zeer ten dele voor het zeggen in het land. Zij moest de macht delen met de Sovjets, raden van arbeiders en soldaten (de grote meerderheid van de bevolking bestond uit boeren en was nauwelijks vertegenwoordigd). Ook in de Sovjets verschoof het accent snel naar links, van de gematigde socialisten naar de radicalen: de bolsjewieken onder leiding van Lenin.

[p. 2]

Deze bolsjewieken of communisten veroverden in oktober 1917 de macht in Rusland. Kort daarna werden er nog parlementsverkiezingen gehouden, maar die leverden de nieuwe regeringspartij maar een kwart van de stemmen op. Ruim de helft van de zetels ging naar de partij van het agrarische socialisme, de socialisten-revolutionairen, de oppositie dus. Dat konden de bolsjewieken niet hebben, en de Grondwetgevende Vergadering werd in januari 1918 al na één zittingsdag naar huis gestuurd. Een kleine linkse afsplitsing van de socialisten-revolutionairen deed nog een paar maanden met de bolsjewieken mee, maar vanaf de zomer van 1918 was er een eenpartijsysteem.

Volgens politicologen zijn politieke partijen een produkt van maatschappelijke tegenstellingen: niet alleen klassentegenstellingen, maar bijvoorbeeld ook godsdienstige of etnische tegenstellingen, tegenstellingen tussen stad en platteland, landbouw en industrie, verschillende regio's. In weerwil van de theorieën van sommige sovjetologen over de geleidelijke ontwikkeling in de Sovjetunie van een pluralistische samenleving, is de laatste jaren gebleken dat als er tegenstellingen bestonden, die hoofdzakelijk etnisch waren; ze waren echter veel scherper dan werd vermoed. Godsdienstige tegenstellingen speelden, tenzij zij een etnische achtergrond hadden (zoals bij de katholieken in Litouwen of de uniaten in de Oekraïne), nauwelijks een rol. De Russisch-orthodoxe kerk kent, anders dan bijvoorbeeld de katholieke kerk in Polen, een lange traditie van gezagsgetrouwheid. De islam was geen factor van betekenis, al is dat nu aan het veranderen. Ook de klassentegenstellingen waren zwak geprononceerd. Er bestond geen onafhankelijke boerenstand (anders dan, alweer, bijvoorbeeld in Polen), geen klasse van vrije ondernemers, en de arbeiders waren ingekapseld met behulp van de officiële vakbonden. De intelligentsia had wel een standsbewustzijn, maar zij vormt geen klasse met een economische basis.

Bleven over de etnische tegenstellingen en de allergrootste tegenstelling, die tussen de bevolking en de overheid, dat wil zeggen het partijapparaat. Die hebben, toen ze door Gorbatsjovs liberalisering de ruimte kregen, geleid tot het uiteenvallen van de veelvolkerenstaat en de ineenstorting van de communistische partijstaat.

Voor het zo ver had kunnen komen verving het Sovjet-parlement in maart 1990 artikel zes uit de Sovjet-constitutie, dat de leidende rol van de cpsu vastlegde. (‘De leidende en richtinggevende kracht van de Sovjet-maatschappij, de kern van haar politiek systeem, van de staats- en maatschappelijke organisaties is de Communistische Partij van de Sovjetunie. De cpsu bestaat voor het volk en dient het volk. Bewapend met de marxistisch-leninistische leer, bepaalt de Communistische Partij het algemene perspectief van de ontwikkeling van de maatschappij, de lijn van de binnenlandse en buitenlandse politiek van de ussr, zij leidt de grote creatieve activiteit van het Sovjet-volk, geeft een planmatig, wetenschappelijk onderbouwd karakter aan zijn strijd voor de overwinning van het communisme. Alle partijorganisaties handelen binnen het raam van de Grondwet van de ussr.’) Andere partijen, die al begonnen waren te ontstaan, kregen nu een legale bestaansgrond. Maar dat leidde niet tot een normaal meerpartijensysteem. Het parlement was niet bij meerpartijenverkiezingen gekozen en bestond voor het allergrootste deel uit cpsu-leden.

Tegelijkertijd was de cpsu zelf ernstig verdeeld. Het partijapparaat vocht voor het behoud van zijn machtspositie. De andere partijen, althans degene die zich tot de ‘democratische beweging’ rekenden, zagen het als hun voornaamste doel om juist de machtspositie van het cpsu-apparaat te bestrijden, waarbij ze de steun kregen van een groot deel van de aanhang van de cpsu. Daarnaast begon ook de eenheid van het land ernstige scheuren te vertonen en er ontstonden krachtige nationale bewegingen onder de niet-Russische volken.

[p. 3]

Het partijapparaat had zich zo impopulair gemaakt, dat de oppositie grote steun onder de bevolking kreeg, of het nu ging om nationale of democratische bewegingen. Er kwamen verkiezingen waarbij voor het eerst echt iets te kiezen viel. In de Baltische en Kaukasische republieken, Moldavië en in iets mindere mate de Oekraïne en Wit-Rusland verwierven de zogenaamde volksfronten of nationale bewegingen daarbij de sympathie van de kiezers. In Rusland wist de beweging Democratisch Rusland te bereiken dat Boris Jeltsin tot republiekspresident werd gekozen.

Het partijapparaat zag steeds meer de grond onder zijn voeten verdwijnen en probeerde in augustus vorig jaar de klok met geweld een paar jaar terug te zetten. De poging mislukte, en daarmee was voor de cpsu het spel uit. Het land viel uiteen in vijftien onafhankelijke staten met een zeer verschillend politiek ontwikkelingsniveau.

In enkele republieken wisten de communistische machthebbers hun machtspositie in het postcommunistische tijdperk te behouden. Men sprak wel van ‘reservaten van de nomenklatoera’, waarmee toen in het bijzonder de Centraalaziatische republieken en Azerbajdzjan werden bedoeld. Maar in de afgelopen maanden is hun positie ook daar verder verzwakt, nu ze niet meer kunnen rekenen op steun vanuit Moskou. Kirgizië heeft een president die niet uit het oude communistische partij-establishment voortkomt. In Tadzjikistan heeft president Nabiëv onder druk van straatdemonstraties een compromis met de islamitisch georiënteerde oppositie moeten sluiten. In Azerbajdzjan is president Moetalibov door de oppositie verdreven en in zijn plaats is Eltsjibej van het pro-Turkse Volksfront gekozen. Maar in Kazachstan, Oezbekistan en Toerkmenistan wordt nog in grote lijnen op de oude voet voortgeregeerd, de Communistische Partij is er alleen van naam veranderd.

In andere republieken kwam de nationale beweging aan de leiding. Dat hoefde al evenmin tot een stabiele politieke situatie te leiden. In Georgië, bijvoorbeeld, wist president Gamsachoerdia in korte tijd zoveel vijanden te maken, dat ze zich aaneensloten en erin slaagden hem te verdrijven. Nu neemt niemand anders dan Eduard Sjevardnadze, die jarenlang partijchef in Georgië is geweest, de functie van president waar. Ook in Armenië, Moldavië en de Baltische staten bestaat geen politieke stabiliteit, deels door etnische conflicten, deels door politieke meningsverschillen.

Van de drie Slavische republieken, Rusland, de Oekraïne en Wit-Rusland, worden er ondanks de val van het communisme twee geregeerd door leiders die onder het communisme politieke carrière hebben gemaakt: Boris Jeltsin in Rusland en Leonid Kravtsjoek in de Oekraïne. Ook een groot deel van het politieke establishment is hetzelfde gebleven als vroeger: een alternatief is eenvoudigweg niet voorhanden.

Jeltsin en Kravtsjoek zijn naarstig op zoek naar een nieuwe machtsbasis, maar de jonge politieke partijen kunnen daar slecht in voorzien. De beweging Democratisch Rusland, die Jeltsin mee aan de macht heeft geholpen, is al ondermijnd door een paar schisma's, en de vorming van een regeringsgezind blok van politieke partijen is tot nu toe mislukt. De Russische regeringspolitiek is nu eenmaal niet onomstreden, en de meeste partijen willen haar ten hoogste in zeer algemene zin en zeker niet door dik en dun steunen. Anderzijds wil Jeltsin de partijen ook niet echt laten meedelen in de macht. Daar komt bij dat het fungerende parlement niet het bestaande meerpartijensysteem weerspiegelt, omdat het nog vóór de val van het communisme is gekozen. Voor nieuwe verkiezingen is men in de huidige instabiele situatie nogal huiverig.

Tot overmaat van ramp hebben de diverse politieke partijen nog nauwelijks een eigen gezicht of een min of meer stabiele aanhang verworven. Alle in het Westen bekende politieke richtingen zijn in de meeste republieken wel met een of meer partijen of clubs vertegenwoordigd: liberalen, sociaal-demo-

[p. 4]

craten, christen-democraten, al dan niet fundamentalistische islamieten, anarchisten, boeren, ondernemers, conservatieven, republikeinen, monarchisten, communisten, nationalisten, groenen enzovoort. Maar de naam zegt meestal niet zo veel. Het gezicht van een partij wordt vaak sterk bepaald door de partijleider. Programmatische verschillen zijn nauwelijks uitgekristalliseerd. Niettemin weet men het heel moeilijk eens te worden over de te volgen koers, zowel intern binnen de partijen als tussen de partijen onderling. Partijen splitsen en sluiten zich dan weer op een andere manier aaneen, politici stappen met het grootste gemak van de ene naar de andere partij over, er worden blokken gevormd die vervolgens weer uiteenvallen.

Toch zijn er wel enkele algemene trends te constateren. Hadden in 1991, toen de strijd nog tegen de cpsu ging, de democraten (of wie zich daarvoor uitgaven) de wind mee, 1992 was het jaar van de opmars der nationaal-patriotten. Ook een deel van de democratische beweging heeft de koers in nationalistische richting verlegd, zoals de Volkspartij van het Vrije Rusland onder leiding van vicepresident Aleksandr Roetskoj en de Democratische Partij van Rusland onder leiding van Nikolaj Travkin. In juni hebben deze twee partijen een blok gevormd met de nieuwe partij ‘Vernieuwing’ onder leiding van Arkadi Volski, die het oude militair-industriële complex heet te vertegenwoordigen (men spreekt wel van de ‘directeurenpartij’). Het bondgenootschap noemt zich ‘Burgerunie’ en pretendeert een gematigd centrum-blok te zijn. Het voornaamste doel is een economische en sociale stabilisering in Rusland. Het zou zich kunnen ontwikkelen tot een serieuze centrum-rechtse oppositie, zoniet tegen Jeltsin, dan tegen regeringsleider Gajdar, wiens economische hervormingsprogramma sommigen veel te ver gaat. Burgerunie verwacht spoedig een stabiele meerderheid in het parlement te verwerven en met behulp daarvan de regeringspolitiek te beïnvloeden. Misschien kan het blok van Volski, Roetskoj en Travkin te zijner tijd zelfs de regeringsmacht van Gajdar cum suis overnemen, want Jeltsin is de oppositie al een flink eind tegemoet gekomen.

Sommige patriotten zijn veel verder doorgeschoten en hebben aansluiting gezocht bij de resten van de communistische beweging: een agglomeraat van meer dan tien partijtjes en groepjes met aan de ene kant een gematigde hervormer als Roj Medvedev en aan het andere uiterste een staliniste als Nina Andrejeva. Deze zomer hield een paar dozijn gedelegeerden in de omgeving van Moskou half-ondergronds een negenentwintigst ‘heroprichtings’-congres van de cpsu. Voormalig secretaris-generaal Gorbatsjov werd er met algemene stemmen wegens antipartijactiviteiten geroyeerd. De communisten op zichzelf hebben volgens opiniepeilingen de steun van niet meer dan vijf procent van de bevolking, maar in combinatie met de patriotten zijn ze veel gevaarlijker.

De patriottisch-communistische combinatie is georganiseerd in de Russische Nationale Vergadering. In de leiding zitten onder anderen de voormalige kgb-generaal Sterligov, de gewezen cpsu-voorman Zjoeganov en generaal Makasjov, evenals de schrijvers Raspoetin en Belov. In de hoek van dit ‘rood-bruine front’ zijn oudgedienden aan de extreme rechterzijde te vinden als Zjirinovski en Nevzorov, maar ook overlopers uit het democratische kamp als Aksjoetsjits en Michail Astafjev. Jeltsins hervormingspolitiek wordt als nationaal verraad ten dienste van het Westen bestempeld. Met name neemt men het op voor de vijfentwintig miljoen Russen buiten de grenzen van de Russische Federatie, en het is dus niet verbazingwekkend dat er van deze kant nogal wat solidariteitsverklaringen voor de Serven in Joegoslavië zijn uitgegaan. Overigens speelt ook centrum-rechts met Roetskoj en parlementsvoorzitter Chasboelatov op dit soort sentimenten in, en helaas kan ook Jeltsin zich er niet helemaal aan onttrekken. Sterligov heeft laten weten dat de Russische Nationale Vergadering op korte termijn uit is op de macht:

[p. 5]

‘Eerst putten wij de constitutionele methoden tot het eind toe uit, daarna handelen wij naar gelang van de situatie.’ Er staat al een schaduwkabinet gereed onder leiding van de goeverneur van Sachalin, Valentin Fjodorov. Al lang voordat de constitutionele middelen waren uitgeput nam extreem-rechts overigens al zijn toevlucht tot gewelddadige acties, zoals de relletjes bij het televisiecentrum in Ostankino in juni van dit jaar. Als tegenwicht is in die zelfde maand een Nationaal-Patriottische Partij gevormd, waarvan de kern bestaat uit Afghanistan-veteranen. Helemaal uit zichzelf is zij niet ontstaan, want zij heeft een zetje van de regering gekregen; zij steunt dan ook haar hervormingskoers.

In totaal zijn er in Rusland op het moment zo'n vijfentwintig geregistreerde en rond de vijftien niet-geregistreerde partijen, plus nog een veel groter aantal clubs van diverse soort. De opgegeven ledentallen zeggen niet zo veel, omdat volstrekt onduidelijk is hoe er is geteld. Volgens opiniepeilingen uit de lente van dit jaar maken drie partijen kans om bij verkiezingen meer dan tien procent van de stemmen te halen: de beweging Democratisch Rusland, de Beweging voor Democratische Hervormingen (vorig jaar opgericht door Jakovlev, Sjevardnadze cum suis, maar met een Russische tak die wordt gedomineerd door de ex-burgemeester van Moskou, Gavriil Popov), en de Volkspartij van het Vrije Rusland onder leiding van Roetskoj. Maar het grootste deel van de bevolking is politiek eerder apathisch. Dat bleek deze zomer bij voorbeeld bij tussentijdse parlementsverkiezingen in het district Dmitrov even ten noorden van Moskou. Hoewel alle politieke partijen serieus campagne voor hun kandidaten hadden gevoerd, kwam nog geen dertig procent van de kiezers opdagen, zodat de verkiezingen ongeldig werden verklaard.

In de Oekraïne weet president Kravtsjoek zich min of meer gesteund door de Oekraïense nationale beweging Roech, al bestaat daarover binnen Roech allesbehalve eensgezindheid. Er is een oppositie die vindt dat Kravtsjoek nog niet voldoende voor de Oekraïense belangen opkomt, terwijl de coalitie Nieuwe Oekraïne de nadruk legt op de algemene democratische principes en economische hervormingen. De communisten, wier partij net als in Rusland verboden is, hebben zich verzameld in de oppositionele Socialistische Partij van de Oekraïne. Ook hier bestaat een grote hoeveelheid partijen maar weinig duidelijkheid over wat zij programmatisch voorstellen en hoe groot hun steun onder de bevolking is.

Alles bij elkaar kan de rol van de politieke partijen in de landen van de voormalige Sovjetunie voorlopig nog marginaal worden genoemd. Hun betekenis kan toenemen als zij ervaring opdoen in meerpartijenverkiezingen, in het parlement en zo mogelijk ook in de regering. Misschien zal dan geleidelijk een overzichtelijker spectrum ontstaan met linkse, rechtse en middenpartijen. Een toenemende maatschappelijke differentiatie en de ontwikkeling van een middenklasse kunnen daar ook toe bijdragen. Een voorwaarde is natuurlijk wel dat zich geen politieke rampen voordoen, waarvoor in de huidige instabiele situatie beslist geen garantie bestaat. Maar ook in dat geval lijkt de meest waarschijnlijke keuze voor de nabije toekomst die tussen een sterk uitvoerend gezag, ten hoogste losjes verbonden met zelfstandige politieke partijen dan wel steunend op één heersende partij of blok van partijen; of een systeem met diverse politieke krachten dat zich kenmerkt door grote ineffectiviteit.