Maatstaf. Jaargang 40

[p. 147]

Ethel Portnoy
In bed met de grote componisten

Ik sta op een winteravond in de keuken. De witte rolgordijnen zijn naar beneden en de ruimte is helder verlicht, beveiligd tegen duisternis en kou. Hier binnen is het warm, de oven staat aan. En er is glorieuze muziek.

Wij leven zoals in het verleden alleen koningen geleefd kunnen hebben. Alleen die konden genieten van eindeloos warmte en licht, konden bevelen dat men dergelijke muziek speelde. Toch heeft zelfs graaf Esterhazy met zijn huisorkest en zijn privé-componist, Haydn, nooit zoveel luxe gekend. Wij hebben muziek in elke kamer, en als we op reis gaan worden we gevolgd door ons orkest, gelijk koning Charles door zijn Water Music.

Zo verrukkelijk als muziek is; muziek maken is de enige menselijke activiteit die overbodig en onprofijtelijk is, onschuldig en zinloos. Toch vindt men overal muziek, en misschien is het de meest wezenlijke menselijke activiteit.

Waartoe is de mens op aarde? Wat is de reden van zijn bestaan? Het is overduidelijk: om muziek te maken.

Wat hou ik van muziek, en wat heb ik er als kind naar verlangd. Omdat ik hongerde naar muziek stond ik achter bioscopen te luisteren naar de klanken die de film daarbinnen begeleidden. In termen van muziek was ik een misdeeld kind. Terwijl muziek zelfs werd opgedrongen aan andere, gelukkiger kinderen, waren mijn ouders te arm om muzieklessen te kunnen betalen. Bovendien was er geen ruimte voor een piano in een flat waar we met ons vieren in twee kleine kamers plus keuken hokten. Maar ik heb me sindsdien gewroken: tal van kamers en een concertvleugel.

Ik ben pas laat tot de piano gekomen, toen niets mij meer in de weg stond. Ik was alleen, uit de running, ik moest mezelf zien te vermaken. Sommige mensen beginnen alleen aan iets waarin ze zullen kunnen uitblinken. Mij kon het niet schelen wat voor indruk ik maakte toen ik pas begon te spelen, want er was niemand die me kon horen.

Waarom had ik jarenlang nooit contact met muziek gezocht, waarom had ik nooit een instrument leren bespelen? Omdat ik dacht dat muziek het privilege van andere mensen was, en dat dat onherroepelijk was. Altijd heb ik me neergelegd bij de dingen, gedaan wat me gezegd werd, het beste gemaakt van de situatie waarin ik terecht was gekomen. Dat drong tot me door toen ik eindelijk piano begon te studeren.

Nooit zal ik de virtuoze zijn die ik had kunnen worden als ik als kind was begonnen. Tant pis. Het duurt twintig jaar voordat je echt goed speelt, en ik ben op mijn vijftigste begonnen. Nou en? Betekent zeventig het eind van alles? Daarna zou je concerten kunnen geven tot aan je negentigste!

Ik dacht dat piano leren spelen zo iets zou zijn als typen, waarvoor je beide handen nodig hebt, of als het besturen van een auto, waarvoor je ook je voeten gebruikt. Ik kan typen, ik kan autorijden. En ik dacht: andere mensen hebben piano leren spelen, waarom ik niet? Ik had er geen rekening mee gehouden hoe langzaam ik zou leren.

Een paar jaar lang moeten de mensen die op straat voorbij kwamen en mij hoorden spelen, hebben gedacht dat ze een kind van tien hoorden. Terwijl het voor mij aanvoelde als het paradijs.

[p. 148]

De piano zelf boezemde me ontzag in. Hij stond in de kamer als een enorm dier. Ik benaderde hem schuw en drukte de zwarte en witte onderdelen van zijn lijf in. Maar mijn aanraking was eerst te licht; ik was bang de piano pijn te doen, hem te beledigen. En toen ik net begon te spelen, speelde ik dus alles te zacht. Daardoor kwam ik nog iets te weten: dat ik te behoedzaam ben. En veel te voorzichtig. Ik speel nog steeds te zorgvuldig, ik wil geen verkeerde noot aanslaan; en ik speel liever te langzaam dan dat ik mezelf een fout hoor maken.

Terwijl ik dat alles enkel en alleen voor mezelf deed, ontdekte ik dus wie ik was. Niet alleen behoedzaam en voorzichtig, maar ook een eenling. De piano is een eenzaam instrument, precies het goede instrument voor mensen die van alleenzijn houden. Als ik samen met anderen had willen zijn, had ik altviool of cello moeten leren spelen.

Ik ontdekte ook dat het studeren van een instrument een acte gratuite par excellence is. Je wordt er niet mooier van, of gezonder, en je kunt het niet aftrekken voor de belastingen. Je moet je behoorlijk inspannen, maar als je je die inspanning niet getroost, hou je niemand anders dan jezelf voor de gek. Je haalt er precies zoveel uit als je erin stopt. Nee - laat ik dat anders formuleren. Méér dan je erin stopt. Mensen die eindeloos naar de tv kijken, krijgen daarvoor op hun kop - maar is passief luisteren naar een aanhoudende stroom van muziek uit de stereo niet even afkeurenswaardig? Waarom neemt men niet de moeite zelf te spelen, en op die manier echt de muziek te begrijpen, in plaats van er alleen maar in te zwelgen?

En ik, die dacht alles gezien en gedaan te hebben, realiseerde me dat een compleet nieuw werelddeel wachtte om door mij ontdekt te worden, het werelddeel van de muziek. Toen ik voor het eerst een muziek-antiquariaat betrad, werd ik overweldigd door de massa muziek die geschreven is, bijna evenveel als boeken. En net als bij de boeken ontdekte ik al gauw dat er heel wat kaf tussen het koren zit. Bij concerten en op platen krijgen wij niet meer dan het topje van de ijsberg, de hoogtepunten, het allermooiste. Maar zelfs de grootste componisten hebben tweederangsmuziek geschreven - al moet men daaraan toevoegen: hoe beter de componist, des te groter het aandeel van eersterangsmuziek in zijn oeuvre.

Naarmate ik beter begon te spelen, na ongeveer tien jaar, begon ik door te dringen in de hersens van de grote componisten. Luisteren naar muziek maakt de gevoelens wakker, maar zelf spelen spreekt rechtstreeks de hersens aan. Men zal nooit dichter bij een ander menselijk wezen komen dan wanneer men in zijn hersens zit. Iets in muziek moet de configuraties van patronen in de hersens reproduceren; bij een dergelijke woordeloze communicatie kan het ene stel hersens onmiddellijk intrekken in het andere.

Dat heb ik het eerst gevoeld bij Mozart. Door hem te spelen kom je echt binnen in zijn hoofd terecht. Hoe zal hij zich hieruit draaien, vraag je je al spelende a f - en dan vindt hij een manier die volstrekt verrassend is - en zo wonderbaarlijk lieflijk, alsof de glimlach van Leonardo's Madonna in de Grot om zijn lippen speelt. Af en toe hoor je Oostenrijk in zijn harmonieën, maar vaker nog de tedere klanken van zijn moeders stem.

Met geen andere componist heb ik zo'n intense intimiteit gevoeld. De eerste keer bij voorbeeld dat ik het Andante uit de sonate kv 310 speelde, kabbelde alles zachtjes voort, ik viel praktisch in slaap - en toen begon hij plotseling in mijn oor te krijsen! Zo overstuur, ik schrok ervan, en ik begon me ook af te vragen, terwijl ik verder speelde: hoe draait hij zich hieruit? De technische term is ‘oplossen’. Maar hij vindt inderdaad een oplossing, nobel en waardig.

Schuberts muziek is één grote ode aan de muziek zelf, de heilige kunst. Maar je komt nooit zo dicht bij Schubert als bij Mozart. In bed moet Schubert ontroerend zijn geweest, maar een beetje zielig, terwijl Mozart daarentegen de liefde op een aanbiddelijke en

[p. 149]

volmaakte manier moet hebben bedreven. En hoe bekwaam moet Chopin zijn geweest - zo opwindend als hij de ritenuto kan hanteren -, maar misschien ook al te bekwaam en gevoelig; de liefde met Chopin moet hebben aangevoeld als die met een andere vrouw. Beethoven zal fantastisch in bed zijn geweest: die opbouw naar een machtige climax, die hamerende akkoorden - maar wel het tegendeel van Chopin, meer een rammer... En dus denk je over de liefde met deze of gene componist, want muziek en liefde zijn heel nauw verwant, het is of het een in het ander overgaat. Muziek is niet alleen, zoals Shakespeare heeft gezegd, the food, of love, het is de liefde zelf. De extase van de muziek benadert nog het dichtst de extase van de liefde. Muziek kan zelfs de plaats van de liefde innemen - maar liefde niet die van de muziek.

Neuken met Bach: alsof je het met God doet. Bach geeft je een eerbiedig gevoel, hij maakt je niet sexy. Als je een van die grote, aangehouden akkoorden in de Toccata en Fuga speelt, voel je je zoals God zich moet hebben gevoeld toen hij de wereld schiep, je slaat automatisch de ogen ten hemel, een soort tropisme. Neuken met de grote componisten - dat is het allermooist. Pas wanneer je aan tweederangscomponisten begint, voel je je afgeleid door al die tekortkomingen en gebreken die optreden bij het neuken met gewone menselijke wezens.

Ik ben bij voorbeeld blij dat ik nooit te maken heb gekregen met de amoureuze attenties van een man als Bruckner. Zijn muziek hijgt pompeus voort, voornamelijk Sturm und Drang en niet veel méér, in de vorm van allemaal stukjes en beetjes plagiaat van Elgar, Wagner, Richard Strauss en John Philip Sousa - maar aangezien die stukjes en beetjes zo georkestreerd zijn dat ze apocalyptisch klinken - een goedkope truc! - neemt men Bruckner serieus. En Bruckner lijkt niet op gang te kunnen komen. Een symfonie van Bruckner bestaat uit een reeks apotheosen. En niet alleen komt hij niet op gang, hij lijkt er ook geen eind aan te kunnen maken - de arme man was waarschijnlijk ook niet in staat klaar te komen.

Bepaalde Engelse componisten uit diezelfde periode hebben deze stijl overgenomen; je hoort hun eindeloze inspanningen, alsof ze moeite hebben met de stoelgang. O, zo ongeduldig als ik me bij hen voel - net als bij die ultra-mannelijke componisten die muziek schrijven die voortdurend tot een mars degenereert, alsof ze het gehoor langs kunstmatige weg willen opwinden. Marcheren, marcheren, almaar voorwaarts, maar arme sukkels dat jullie zijn, jullie komen er nooit, want het is maar muziek!

Dan zijn er van die pompeuze orkeststukken van tweederangscomponisten, gebaseerd op thema's uit kinderliedjes, omdat de componist een melodie nodig had maar er zelf geen kon bedenken. Die onnozele deuntjes worden uitgevoerd met veel zwaar koper en rinkelende cimbalen, maar ze blijven triviaal; in laatste instantie is dergelijk werk zwak, ongeïnspireerd. En gênant ook, alsof de componist in zijn kindertijd is blijven steken, nooit volwassen is geworden, kleine muziekdrolletjes produceert omdat hij wel moet, om zijn ouders een plezier te doen...

Even serieus als mijn fantasie van bemind te worden door de grote componisten is die van het beminnen van de grote uitvoerende musici, met dit verschil dat de grote componisten dood zijn, terwijl die musici nog onder ons zijn. Sommige vrouwen hebben het op toneelspelers voorzien, maar in mijn ogen zijn mensen die muziek op een mooie manier vertolken, zelf ook mooi, ongeacht hoe ze er uitzien. Alfred Brendel lijkt op een kikker, maar wat een oceaan van gevoel en erotische verbeeldingskracht; zijn spel is zijn paringsroep. De liefde met Pavarotti moet iets weg hebben van het omhelzen van een gashouder, maar het is een gashouder door wie ik me graag zou laten omhelzen na het horen van die schitterende stem... Worden mannen op diezelfde manier opgewonden van niet-zo-bijzonder-aantrekkelijke pianistes of zangeressen? Ik betwijfel het.

[p. 150]

Ik weet waarom meisjes op jazzmusici afkomen, ook al maken ze een zweterige, ongeschoren, dronken indruk; en waarom de groupies de popmusici achterna zitten... De manier waarop musici totaal opgaan in hun kunst heeft iets opwindends: die ernst, dat respect voor een hogere wet, een wet die abstract is en bovenal zuiver. Muziek heeft nog nooit iemand gedood, iemands zakken gerold of iemands gevoelens gekwetst. Het heerlijke van dienstbaarheid aan de muziek is dat men iets dient dat groter is dan men zelf, zonder dat het een godsdienst of politieke overtuiging is.

Er is zo'n hechte band tussen liefde en muziek dat we misschien, wanneer we denken naar liefde te dorsten, in werkelijkheid dorsten naar muziek. Luisteren naar muziek is achterover gaan liggen en je laten beminnen. Zelf muziek spelen daarentegen, vooral samen met een ander, is actief zijn, meer een gemeenschappelijke vorm van het bedrijven van de liefde. En muziek maken met iemand anders, spelen met één andere mens - wat kan intiemer zijn, en meer lijken op de daad van de liefde? Het is emotioneel, het neemt je in beslag, het is samen delen en samen werken aan iets geweldigs, en aan het slot triomferen twee mensen samen. De culminatie van een dergelijke daad wordt volmaakt samengevat door het kitscherige plaatje dat vroeger altijd bij de reclame voor het parfum Tabu stond. Aan het eind van een muziekstuk wordt de pianiste in haar lange tafzijden japon van haar zitplaats getild door de violist die ze heeft begeleid, en dan volgt er een hartstochtelijke kus...

Er is muziek die sexy is door de uitvoering, en er is muziek die ons aan seks herinnert, aan episoden in ons leven waarin seks begeleid werd door muziek. We herinneren ons de muziek waarop we dansten toen we verliefd werden - ‘ons liedje’. Muziek die je hoort wanneer je verliefd bent, neemt de kwaliteiten van die liefde over. Toen ik een meisje was werd een man verliefd op me, en hij stuurde me een brief waarin hij zijn liefde uitsprak. Hij was tot het schrijven van die brief geïnspireerd, schreef hij, doordat hij net had geluisterd naar Schumanns Frühlingssymphonie, en die leek sprekend op mij... Natuurlijk lijk ik in de verste verte niet op Schumanns Frühlingssymphonie - die muziek verbeeldde alleen zijn gevoelens.

Een liefdesrelatie neemt de kleur aan van de muziek die we in die tijd hebben gehoord - ‘Nachten in de tuinen van Spanje’ zal voor mij altijd één bepaalde man betekenen - en ik kan het langzame deel van Mozarts Jachtkwartet niet horen zonder me een snijdende, ijskoude liefde te herinneren - snijdend omdat het zo intens was, en ijskoud omdat het zich afspeelde in een onverwarmde serre midden in de winter in Wisconsin...

Ik ben wel eens jaloers op hoofdpersonen in films die tragisch rondlopen met achtergrondmuziek. Waarom kunnen wij dat niet in het echt hebben, muziek die onze handelingen een heroïsche dimensie verleent? Waarom kan er, terwijl ik somber in de keuken rondscharrel, niet een melancholiek op de achtergrond plonkende gitaar zijn, om het gevoel te verhevigen dat ik de heldin van mijn eigen leven ben? En waarom kan er, wanneer ik kijk naar iemand op wie ik zojuist verliefd ben geworden, geen stralende I-love-you-muziek klinken, zoals aan het eind van de scène met de brief in Jevgeni Onegin?

Bestaat er echter muziek die als zodanig erotisch is, die je helemaal vanzelf opwindt, los van herinneringen aan het verleden of je eigen levensgeschiedenis? De muziek die Wagner voor Tristan und Isolde heeft geschreven, doet aan de liefdesdaad denken, maar is dat het enige voorbeeld?

Terwijl ik peinzend in de keuken bezig ben, en over deze dingen nadenk, krijg ik plotseling mijn antwoord, in de vorm van wat nu uit de radio komt. Natuurlijk, de Prélude à l'après-midi d'un faune van Debussy...! En onmiddellijk, midden op een koude Nederlandse winteravond, kom ik terecht in het zuiden van Frankrijk. Zoveel Franse muziek uit de jaren voor de Tweede Wereldoorlog weerspiegelt dat zuiden: in open auto's langs

[p. 151]

de Corniche zoeven, in tenniskostuum rondrennen, erheen reizen met de Train Bleu, een wereld van zorgeloosheid en luchthartigheid. Overdag de glinsterende zee, het geluid van cicaden, de onmogelijkheid iets anders te doen dan de warmte van de zon in je opnemen. En 's nachts de lome, geurige duisternis, het silhouet van die enorme, zwaardvormige bladeren...

Dat alles wordt nu voor mij opgeroepen door Debussy, de meest zinnelijke, de meest sensuele van alle componisten - voor mij tenminste. Zou iemand met een anders getinte seksualiteit anders op hem reageren? Komt het doordat de muziek van Debussy fysiologisch correspondeert met iets in mij?

Tja, het correspondeerde in elk geval met iets in Nijinsky; ook hij ervoer deze muziek als erotisch op een heel intense, luie manier. Aan het eind van het ballet dat hij op deze muziek heeft gemaakt, ligt hij alleen, met in zijn handen een ragfijne shawl die een nimf had laten vallen, en bij afwezigheid van de nimf begint hij langzaam daarmee te vrijen...

Ik laat alles staan en droom weg bij de gedachte aan de warme nacht in het zuiden met die zwaardvormige bladeren, ik luister met halfgeopende lippen... na een tijdje begint de muziek te pulseren, en ook mijn lippen beginnen te pulseren, ik raak vervuld van loomheid, ik wil me uitrekken en oprollen, als een slang - of liever nog: ik wil mijn lichaam rond dat van een ander krullen, zijn huid voelen met elke centimeter van mijn lichaam - en zo, geïnspireerd door die muziek, stel ik me voor dat ik de liefde bedrijf met die ander, als twee slangen, verstrengeld en pulserend en rekkend en kronkelend zodat elk stukje huid in contact komt met die van de ander. Op die manier bedrijven slangen de liefde, zo wil ik ook de liefde bedrijven...

Wie beweerde dat er geen erotische muziek bestaat, geen muziek die als zodanig erotisch is?