Maatstaf. Jaargang 40

[p. 57]

Kees Wielemaker
Bouillabaisse - Nietzsche in de mode en Hermans niet

1 De zweep van Nietzsche

Hoewel Walter Kaufmann, de voor Hitler uit Duitsland gevluchte Amerikaanse vertaler van het volledige Nietzsche-oeuvre, zelf filosoof en Harvard-professor, al in 1950 een eind maakte aan de nazi-leugen dat Nietzsche de inspirator van het nationaal-socialisme zou zijn geweest, (1) zou in ons land W.F. Hermans, de auteur van Ik heb altijd gelijk, tot minstens 1989 het tegendeel blijven beweren. (2) Het is een curieuze beschuldiging. Ten eerste spreekt Hermans met waardering over het werk van Heidegger, wiens sympathie voor de nationaal-socialisten door niemand wordt bestreden. En nog veel curieuzer beroept Hermans zich in het geval van Nietzsche op zinnen in diens oeuvre, die hij in een interview met Fons Elders (3) zei te kunnen noemen maar nooit heeft genoemd. Het kan nauwelijks raadselachtiger voor een auteur die met bewondering schrijft over Popper en Wittgenstein. Hermans noemt wel één zo'n Nietzscheaanse zin: ‘Vergeet niet uw zweep mee te nemen wanneer u een vrouw bezoekt.’ Het is de literaire trouvaille van de twintigste eeuw, een bewonderaar van Sade die Nietzsche verwijt dat hij een zweepje meeneemt wanneer hij een vrouw bezoekt.

Als ik ooit iets te weten wilde komen over de resterende nooit genoemde zinnen, zou ik er Hermans tijdens zijn leven naar moeten vragen. Tenzij ik hem postuum wilde verwijten dat hij Nietzsche niet had begrepen, zoals hij Ter Braak pas jaren na diens dood begon te verwijten niet als een Romein te zijn gestorven, zoals Gomperts had beweerd. (4) Het viel kennelijk niemand op dat Wim Menno evenmin als een Romein had gedood.

De Nietzsche-receptie van Hermans kan anders dan het Nietzsche-oeuvre in een paar zinnen worden samengevat.

Diens filosofie als geheel zou nonsens zijn: ‘...hij is een van die schrijvers waarover een verstandig mens in elke levensperiode anders denkt, om tenslotte tot het inzicht te komen dat Nietzsche's filosofie nog het best genoten kan worden als een soort geestdriftig voorgedragen onzin.’ (5) Nietzsche zou voornamelijk worden gewaardeerd door mensen die hun opleiding niet hebben afgemaakt (6, p. 231). Van de twee centrale begrippen ‘de eeuwige wederkeer’ en ‘de Übermensch’ zou de eerste ‘aantoonbaar onjuist’ zijn en bij het tweede begrip vraagt Hermans zich af of Nietzsche zelf wel enig idee had waarover hij schreef. Hermans weet dit wel, de Nietzscheaanse Übermensch bij Hermans is ‘een soort Robin Hood’ (5, p. 525).

Deze nonsensicale filosofie zou nu de filosofie bij uitstek zijn geweest voor de nationaal-socialisten. En het bewijs voor de laatste stelling zou kunnen worden geleverd door de nooit genoemde zinnen. (3)

Eigenlijk is er niets aan de hand. Menno ter Braak kan nooit meer staven dat hij wel als Romein is gestorven maar W.F.H. is nog vitaal genoeg om vanuit Parijs of Brussel zijn nooit genoemde zinnen te faxen. Deze zinnen, die Hermans zeker nog zal gaan noemen, moeten zoveel bewijskracht hebben dat ze een aantal overal in het werk van Nietzsche opduikende thema's neutraliseren:

[p. 58]

- Nietzsche's bewondering voor de joden;

- zijn aversie tegen elke vorm van antisemitisme;

- zijn voorkeur voor rasvermenging onder andere met Chinezen;

- zijn afkeer van de Staat;

- zijn afkeer van Duitsland en Duitsers;

- zijn afkeer van groepen.

Het is dan ook niet merkwaardig dat Adolf Hitler Nietzsche in het geheel niet of nauwelijks gelezen heeft en in ieder geval zelden of nooit naar hem heeft verwezen. Zegt Hermans (6, p. 185).

Als er in de Nederlandse literatuur ooit een werkelijk Brandende Kwestie is geweest, is het voor mij die van de nooit genoemde zinnen van W.F.H. en van de Eeuwige Wederkeer die Aantoonbaar Onjuist zou zijn. De bewijslast ligt bij W.F.H. Zonder zijn tegenbericht neem ik aan dat Nietzsche zijn eeuwige wederkeer ook voor natuurwetenschappelijke arbeiders verklaard, zelfs wetenschappelijk aangetoond heeft door honderd jaar na het afscheiden van de bulk van zijn oeuvre een man-met-bijl naar Parijs te sturen om de Nietzsche-bewonderaar Menno ter Braak te wreken en om Hermans erop te wijzen dat uitgerekend een bewonderaar van Wittgenstein en ‘tweederangs Droogstoppel Popper’ (WFH) (7) zinnen moet noemen die hij zei te kunnen noemen maar nooit heeft genoemd en niet als bewonderaar van Sade kon volstaan met Nietzsche te citeren: ‘Vergeet niet uw zweep mee te nemen wanneer u een vrouw bezoekt’ omdat de Meester dan, na wederkeer, niet zou aarzelen de oorlel van leerling Hermans uit te rekken, zich naast de leerling op te stellen en met de zelfontspanner de foto van het jaar te maken, Menno ter Wraak, en zich vervolgens een Kriek te lachen, van zwavelzuur.

2 De Nederlandse literatuur als vacuüm

Volgens W.F. Hermans is de literatuur een vacuüm waar plaats is voor iedereen. De Nederlander liet het zich geen twee keer zeggen, wanneer Hermans die Altijd Gelijk had zoiets zei was het natuurlijk Waar. Met honderden werden ze schrijver, dichter of beide. Hermans had niet alleen altijd gelijk, hij was ook nog zowel natuurwetenschapper als sadist. De Nederlandse auteur, argeloos als hij is, is geen sadist, dikwijls heeft hij zijn opleiding niet afgemaakt en alleen bij uitzondering weet hij iets van natuurwetenschappen. Hermans wist wel wat de Nederlandse schrijver niet wist: dat het voornaamste kenmerk van een vacuüm de afwezigheid van zuurstof is. Bij de eerste kennismaking met Dutch Litt. viel mij dit meteen op, reden waarom ik in 1977 naar Amerika vertrok. De Nederlandse literatuur is een vacuüm waarin W.F. Hermans soms afdaalt met een zuurstofmasker. Hermans had, zei hij, deze literatuur, dit vacuüm, nodig. Hij had het nodig om er de baas te spelen. W.F.H. is een leerling van Stendhal. Iedereen die enigszins bekend is met het oeuvre van Stendhal weet dat deze herhaaldelijk heeft gezegd: een schrijver mag niets nalaten om groot te worden. Ik heb Hermans altijd voor een schrijver gehouden die groot wilde worden en die dus niets zou nalaten om dat inderdaad te worden. Ik signaleer een groot aantal feiten, Tatsachen, Sachverhalten, die wel of niet het geval zijn en in Hermanskundig verband van groot belang. In de Tweede Wereldoorlog, waarvan Hermans een groot kenner is, stelde de Duitse bezetter de Kultuurkamer in die auteurs met De Onjuiste Politieke Opvatting (Wauwelaar) het zwijgen oplegde inzake kwesties die de bezetter niet of alleen naar eigen smaak belicht wilde zien, sommige auteurs sloten zich aan bij de Kultuurkamer, anderen weigerden dat. De angst voor de Duitse bezetter was groot maar in 1945 hoefde de Nederlander niet meer bang te zijn. De angst bij de Nederlandse auteur na 1945 was daarentegen nog steeds groot. Het was zijn angst voor W.F. Hermans. Bijna veertig jaar lang voerde hij een IJzeren Bewind. Iedereen die hem mishaagde viel hij aan. Daar is niets tegen als het een auteur

[p. 59]

vooruithelpt. De vraag is of het W.F.H. vooruitbracht. Het beramen en uitvoeren van aanvallen op soortgenoten kost energie. Alle in het wild levende dieren weten dit en handelen dienovereenkomstig. De vraag is of Hermans het weet. Noch in de Serengetivlakte noch in de Ngoro-Ngoro-Krater, beide in Oost-Afrika, ben ik ooit een leeuw tegengekomen die zich zo afmat als W.F. Hermans. Deze leeuwen slapen drieëntwintig uur per dag. Toch zijn ze even gevreesd als W.F.H. Ze vallen niet continu aan maar de andere leeuwen en alle prooidieren weten dat ze bereid en in staat zijn dit te doen. Alles wijst er op dat Hermans niet de wereldliteratuur als zijn territorium beschouwt maar de Nederlandse literatuur, het vacuüm waarin hij als sadist de baas speelt. Anders is zijn gedrag niet te verklaren. In plaats van zijn stootkracht aan te wenden om zich zelf te lanceren, gebruik te maken van zijn reputatie in de Delta en te bewerkstelligen dat zijn boeken in City Lights en Tro Harpers, beide in San Francisco, op de plank kwamen, begon hij alle mensen aan te vallen die zich hadden ingezet om hem groot te maken in Nederland. En hij begon schrijvers en dagboekaniers aan te vallen die niet een kwart bezaten van zijn eigen talent. In het vacuüm dat de Nederlandse literatuur inderdaad is voerde Hermans een schrikbewind waarvan de nazi's zeer veel meer hadden kunnen leren dan van Nietzsche zijn hele oeuvre dat zelfs Hitler niet belangwekkend genoeg vond om te lezen. Er is volstrekt niets in te brengen tegen de Hermansstrategie als het zijn bedoeling is de baas te zijn in dit vacuüm tot hij sterft. Ik sluit niet uit dat het zijn bedoeling is. Maar als het niet zijn bedoeling is dan had hij deze groteske energieverspilling kunnen vermijden door Nietzsche beter te bestuderen. Hij had dan minstens twee dingen geleerd: dat Nietzsches oeuvre waardeloos is om als handleiding te dienen voor het nationaal socialisme, zelfs als men daaruit de zinnen isoleert die Hermans zegt te kunnen noemen maar nooit heeft genoemd. En hij had daarin kunnen lezen hoe zorgvuldig Nietzsche te werk ging bij de keuze van een tegenstander. Hermans kiest zijn tegenstanders nog zorgelozer dan Menno ter Braak. Maar het meest fnuikend, zowel voor hem zelf als voor de zogenaamde Nederlandse literatuur, is zijn onbegrip voor Nietzsche. Vermakelijk ook om Nietzsche af te wijzen omdat die de voornaamste inspiratiebron van het nationaal socialisme zou zijn geweest, en tegelijkertijd waardering te hebben voor Heidegger, die een uitgesproken sympathie had voor dat nationaal socialisme, om Sade te bejubelen om zijn teugelloze beschrijvingen van iedere denkbare seksuele genieting, maar Nietzsche aan zijn oor te trekken omdat die adviseert een zweepje mee te nemen als men een vrouw bezoekt. Hierbij, Willem Frederik, lach ik mij een kriek. Ik kom niet meer bij als ik jou, de Sadist, op deze manier Nietzsche terecht zie wijzen, ik trek je daarvoor aan je oor terwijl je nog leeft en tegelijkertijd maak ik de foto van het jaar met de zelfontspanner. Wauwelaar noemt jouw filosofie van het Sadistische Universum een slagzin. De zoveelste mislukte poging van Wauwelaar, deze filosoof van het volledig onverkoopbare boek. Jouw filosofie, Wim, is een profetie die zichzelf vervult. En ik hoop maar dat die man met die bijl de oorlel, de jouwe waaraan ik nu trek, voor mij heeft laten zitten. Hermans heeft niet alleen een filosofie ontvouwd waarin zijn eigen ondergang beschreven wordt, hij heeft ook, profeet als hij is, de ondergang van Reve voorspeld door tijdig in te zien dat een auteur niet straffeloos een godsdienst kan omarmen, omdat deze alle zintuigen aantast, te beginnen met de ogen en daarna het verstand. Voor een schrijver, als hij tenminste schrijver wil zijn en geen charlatan, is het zaak zich zo snel mogelijk te ontdoen van de belemmerende invloeden die een godsdienst of ideologie uitoefenen, zich te verlaten op zijn zintuigen, blind te varen op het kompas van zijn instinct en steeds de correcties te aanvaarden van zijn verstand en te luisteren naar zijn eigen twijfels en deze te duiden zoals de Romeinen de ingewanden van hun offerdieren. Reve werd

[p. 60]

verblind. Na zijn omarming van de Katholieke Godsdienst is zijn waarnemingsvermogen vertroebeld, hij keek nog wel maar zonder te zien. God die het al bestiert moet wel een uitermate Slimme Vogel zijn. Een groot Strateeg door in dezelfde eeuw deze Paus van Rome en Gerard Reve op onze planeet los te laten. Dit is Zijn manier om te demonstreren dat de christelijke godsdienst ongeacht welke stroming om te beginnen de ogen en het verstand aantast. Over wie een grote of een kleine schrijver is kan een Kwaliteitscommissaris net zo lang doorzeuren als over het bestaan of niet bestaan van God. Maar over de race naar succes tussen Hermans, Reve en Mulisch kan iets worden gezegd op basis van voor iedereen controleerbare feiten. De literaire carrières van deze drie doen denken aan een race op de Engelse mijl. Deze wordt door topatleten ruim binnen de vier minuten gelopen, terwijl de carrière van Het Drietal vier decaden omspant. Op de Engelse mijl, 1609 meter, is het ongebruikelijk dat de winnaar in de eerste drie ronden op kop loopt. De winst op de mijl gaat niet altijd naar de sterkste loper, maar naar de loper met de beste strategie, het beste wedstrijdinzicht. In de eerste decade leek Hermans de strijd te gaan winnen. Hermans of Reve. Hermans zag Mulisch niet staan. Hij onderschatte Mulisch als een ondermaatse concurrent. Ik zie in Hermans iemand die niet schaakt. Om minstens twee redenen. Om te kunnen schaken heeft men minstens één schaakvriend nodig, even afgezien van een schaakcomputer. En door het schaakspel leert men een goed verliezer te zijn. Wie regelmatig schaakt kent het gevaar van het onderschatten van een tegenstander. Ook de Voorzitter van de Onafhankelijke Scherts-Commissie is geen schaker, was hij dit wel geweest dan dreef hij nu niet in mijn Bouillabaisse. Op de eindstreep zijn Hermans en Reve geklopt, Hermans liep aan kop in de eerste ronde, Reve in de tweede en derde, Harry leerde van beider groteske fouten en finishte in drie minuten en zevenenveertig seconden door met De aanslag te bewijzen dat een Nederlands boek niet onder hoeft te doen voor een Goudse Kaas of Heineken bier.

Literatuur

1	Walter Kaufmann, Nietzsche, philosopher, psychologist, Antichrist. Princeton University Press 1974 (Eerste editie 1950).
2	Bijdrage van W.F. Hermans over Albert Camus, nrc Handelsblad, zomer 1989.
3	Fons Elders, ‘Filosofie als science fiction’ (1968) In: Scheppend nihilisme, Amsterdam 1979.
4	Willem Frederik Hermans, Mandarijnen op zwavelzuur, Groningen 1963.
5	Willem Frederik Hermans, Ik draag geen helm met vederbos, Amsterdam 1979.
6	Willem Frederik Hermans, Klaas kwam niet, Amsterdam 1983.
7	Willem Frederik Hermans, Wittgenstein, Amsterdam 1990.
8	‘Wittgensteins geheime dagboeken’, nrc Handelsblad 15.11.'91.