Maatstaf. Jaargang 38

[p. 83]

Bart Tromp
Obiter dicta (5)

De eindeloze oorlog

Het vorige nummer van Maatstaf telde drie artikelen over de Tweede Wereldoorlog. Adriaan Venema kritiseerde het boek van Thomas Leeflang over het Nederlandse bioscoopbedrijf in de oorlog. Bijvoet en Huberts kritiseerden Venema's studie over Nederlandse schrijvers en uitgevers in de oorlog. De drie artikelen zijn exemplarisch: dat van Venema voor zijn aanpak en obsessie, de twee andere voor de kritiek op zijn inspanningen.

Exemplarisch - dat wil zeggen dat het niet moeilijk is zich van deze drie artikelen een oneindige reeks varianten voor te stellen, waarin alleen in onderwerp of naamgeving permutaties optreden. Het verhaal blijft in de kern onveranderlijk. Er valt dus nog veel te doen. De Tweede Wereldoorlog en het postzegel verzamelen. Collaboratie en verzet bij esperantisten en neo-malthusianen. Voetbal en fascisme. Kleuterleidsters en het Führer-Prinzip. ‘Fout’ en ‘goed’ in de zeeverkennerij. Twee vergeten bladzijden: het huisvrouwenen homoverzet. Er komt geen eind aan; en er komt ook geen eind aan: bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie schijnen meer dan 150 studie- en dissertatieprojecten over zulke aspecten van Nederland en de Tweede Wereldoorlog te zijn gedeponeerd.

De oproep van Hans Blom, vijf jaar geleden gedaan in zijn oratie, om Nederland in oorlogstijd te bezien in realistischer termen dan in een eenkennig moralisme van ‘goed’ en ‘fout’, die oproep is aan dovemansoren gesproken. Nederland en de Nederlandse geschiedschrijving van de oorlog gaan bovendien gebukt onder het feit dat schurken van formaat ontbreken. Hier geen Oswald Mosley, Léon Degrelle, Pierre Laval, Robert Brasillach. Wij moeten het doen met figuren van het formaat Mussert en Blokzijk, dolgeworden avro-leden in uniform; de ‘foute’ dichters, schrijvers en kunstenaars die jaren na dato zijn opgespoord en geregistreerd, waren zonder hun politieke diskwalificatie terecht vergeten.

De oorlogshistorie begint gelijkenis te vertonen met de visindustrie. Naarmate de zee leger wordt, zet men fijnmaziger netten uit. De behandeling die Bernard Delfgaauw ten deel viel in een deel van de media, nadat hij ongevraagd verteld had in 1941 enkele maanden lid te zijn geweest van Arnold Meijers Zwart Front, toonde aan dat de journalistieke en columnistische fijnzinnigheid gelijke tred heeft gehouden met de maaswijdte van het nieuwe net. ‘Delfgaauw was “goed” in de jaren '60, maar “fout” toen het zoveel moeilijker was om “goed” te zijn: in de jaren '40.’ Aldus nrc Handebblad, 29 januari 1990, een oordeel vellend waarbij het gegeven dat Delfgaauw in het laatste deel van de oorlog een Duitse deserteur onderdak verschafte en wapens bewaarde voor het verzet geen rol speelt. Zo is een man van grote wetenschappelijke en morele verdienste op zijn levensavond nog net op tijd in de kraag gevat.

Toneelweek

Hoe kom ik nu bij Hartzeer terecht? Het vraagteken uit het jaaroverzicht moet door middel van een vastbeslotenheidsclausule in

[p. 84]

een abonnementsbestelling zijn omgezet. Zonder dwang geen kunst; gedwee de propvolle schouwburg in. Ik weet van niets, behalve dat Frans Weis regisseert en Monique van der Ven acteert. Nog geen recensies: dit is een try out.

Van het begin af aan zie ik iets dat mij treurig stemt. Deze geschiedenis moet zich in Het Gooi afspelen, afgaande op de taal die wordt gesproken, de sfeer die wordt opgeroepen en de voor- en achternamen van de dramatis personae. Pas Fremdkörper als de verwijzing naar gevangenisstraffen van dertig, veertig jaar maken duidelijk dat het toch een Amerikaans toneelstuk is. Zo ontstaat een contextvrije voorstelling waaraan het nietszeggende decor het zijne bijdraagt.

De opvoering voerde mij terug naar schoolvoorstellingen van weleer. Wat een zonderling genoegen nu eens in de zaal te zitten in plaats van op het toneel te staan! Monique van der Ven als het mooiste meisje van de klas die de del mag spelen op hoge hakken en lange benen, en dat ook deed; mijn ontroering werd versterkt doordat ze feilloos mijn grote vriendin M. imiteerde wanneer die een glas te veel heeft gedronken.

Alle ergernis die Koning Lear drie dagen later had kunnen opwekken werd verzacht door deze voorgaande ervaring. Naturalistisch toneel heeft het allang afgelegd tegen de veel levens echtere televisie; elke poging ertoe verkeert onherroepelijk in een pastische van zichzelf.

De ergernis begint als onze plaatsen op rij vier zijn opgeofferd aan het buitenissige toneelvlak en wij naar de achterste rijen van het balkon worden verbannen. Dit is de tweede Lear die ik zie; de vorige was een grandguignol-achtige voorstelling van het ro, met John Kraaykamp in de titelrol.

Lear is wat mij betreft een onmogelijke tragedie. De door ijdelheid verblinde koning uit de openingsscène, die zich graag door Goneril en Regan laat vleien maar razend wordt over de eerlijke liefde van Cordelia, die man immers vraagt om de behandeling die hem later van de twee slechte dochters ten deel valt. Sam Bogaerts had flink gepulkt in de dikke korst die zich in de loop van de tijd op Lear heeft afgezet: ieder Groot Acteur heeft het zijne achtergelaten op het stuk. Het resultaat was verbrokkeld; flauwiteiten afgewisseld met indrukwekkende scènes; een grote nadruk op de tekst en onbegrijpelijke vrijheden en verminkingen daarvan. Ton Lutz die los van alles een groots toneelspeler werd die een grootse Lear speelde; Kees Hulst, om onnaspeurlijke redenen uitgedost als samurai: niets paste deze Edmund zozeer als zijn sterven (‘Ik ga dood. Godverdomme’). Shakespeare contra Bogaerts: de eerste won op punten.

Het mooiste in deze toneelweek zag ik aan het begin, in flarden op de tv, waar de bbc Samuel Beckets dood vierde met de utizending van Happy Days. Ik zag het in flarden, bezig met andere dingen; misschien niet de slechtste manier. Bij elke keer dat ik keek was Billy Whitelaw iets verder weggezakt in de berg afval, tot zij ten slotte alleen nog een sprekend hoofd was, grote felle ogen en een mond die onafgebroken bleef praten tot het allerlaatste ‘happy days’.

Het gelijk van Philomena Essed

Nog voor de promotie had plaatsgevonden stond de aspirant-doctor al in het nieuws met haar opzienbarende bevindingen: het racisme was alom aanwezig. Ook in Nederland, al deed men daar meer zijn best om het te ontkennen. Deze conclusie was gebaseerd op een onderzoek naar niet minder dan 2000 ‘alledaagse discriminatie-ervaringen’, zo kon men verder vernemen. Na de promotie verscheen de jonge doctor prompt in het televisiejournaal, om daar niet alleen uit te leggen hoe erg het racisme in Nederland is, maar ook dat er dringend behoefte bestaat aan jonge geleerden als zij om daar op belangrijke posities iets aan te doen. Ook daarna was zij niet uit de media te meppen.

De 2000 ervaringen blijken verzameld te zijn in gesprekken met 55 goed opgeleide gekleurde vrouwen in Nederland en Californië.

[p. 85]

Het onderzoek bestond er in feite uit dat die vrouwen gevraagd werd of zij wel eens gediscrimineerd waren op grond van hun huidskleur. (Ras, zou ik bijna opschrijven, maar dat kan natuurlijk niet: de term ‘racisme’ is zelf racistisch.) Iedere gekleurde vrouw bleek daar wel een aantal voorbeelden van te kunnen geven, uitgespreid over een periode van jaren. Van de voorbeelden die ik daarvan las waren sommige onmiskenbaar ingegeven door de huidskleur. Van andere was dat in het geheel niet duidelijk. Dat iemand zijn of haar woorden niet in de notulen van een vergadering terugvindt kan aan heel wat meer zaken liggen dan aan de huidskleur. Uit niets blijkt dat de jonge onderzoekster systematisch heeft nagegaan in hoeverre de opgetekende ‘discriminatie-ervaringen’ enkel en alleen toegeschreven kunnen worden aan de huidskleur. Evenmin lijkt er sprake te zijn geweest van enige poging om de juistheid en waarheidsgetrouwheid van het vertelde - dat vaak verwees naar ervaringen van vele jaren geleden - te controleren.

Neen, het proefschrift heb ik niet gelezen, ik baseer mij op wat daarover door Philomena Essed in de pers is gezegd en wat die er over heeft bericht. Daarop afgaande denk ik dat dit proefschrift een prul is, waarvoor de conclusie het uitgangspunt is geweest. De these van het alledaags racisme hangt in de lucht. Maar als ik uitga van de berichtgeving over Philomena Essed en haar proefschrift, dan kom ik tot een geheel tegengestelde conclusie. Ik maak dan gebruik van de racismetoets van James Baldwin, waarover Henk Romijn Meijer in een vorig nummer van Maatstaf berichtte. Baldwins toets bestond eruit dat hij op een congres of conferentie een volstrekt onzinnig betoog hield, en dan de reacties van zijn blanke toehoorders afwachtte. Degenen die hem dan prezen en zijn bijdrage zo interessant noemden, bewezen zo hun racisme: zij discrimineerden naar huidskleur. Volgens deze Baldwin-test waren in ieder geval de meeste Nederlandse media inzake Philomena Essed racistisch.

Anna Bolena

De opvoering van Hänsel und Gretel door de Nederlandse Opera (in maart jongstleden) had iets overbodigs: een museumstuk als er ooit een was. Engelbert Humperdinck is bovendien allang een popster, zoals mijn Amsterdamse studenten in een voor mij vooreerst onbegrijpelijk gelach uitbarstten toen ik ze tijdens mijn college over machtspolitiek in de negentiende eeuw de crisis van 1832-1833 in het Nabije Oosten uit de doeken deed: mijn Mohammed Ali was een heel andere dan die van hen.

De Nederlandse Opera had regie en enscenering van de English National Opera geleend (maar gelukkig niet de vertaling). Het sprookje was hier opgevoerd tot een grotemensenverhaal vol Freudiaanse grappen en grollen. De moeder van Hans en Grietje was dezelfde als de Knusperhexe; het koekhuisje van de laatste de realisering van de wensdroom van de eerste. Hansje met een incestueuze striptease naar de oven verleid, enzovoorts. Dit alles in het Engelse gootsteenrealisme van de vroege jaren zestig (A Taste of Honey; Saturday Night, Sunday Morning) dat door Kasper Jansen in het nrc Handelsblad onmiddellijk voor de jaren dertig werd aangezien, alsof in Britse armeluiskringen toen frigidaires stonden te zoemen.

Dit alles was zeer aangenaam om naar te kijken en ook te luisteren, niet het minst omdat Humperdincks muziek weliswaar niet spannend is, maar wel op een weinig opdringerige manier mooi; hij weet met bewonderenswaardige precisie net niet te ontaarden in kitsch en filmmuziek. Wat echter de regisseur eigenlijk wilde beweren met zijn vondsten, dat bleef geheel duister. In de klassieke vervoeging ‘dom, dommer, tenor’ kan de laatste steeds vaker worden vervangen door ‘operaregisseur’.

Een hedendaagse interpretatie van Hänsel und Gretel ligt echter voor de hand, door aan te knopen bij de persoonlijke, muzikale en muziekhistorische relatie tussen

[p. 86]

Engelbert Humperdinck en Richard Wagner. Voor volwassenen is de opera nu alleen nog maar werkelijk te genieten als een onopzettelijke parodie op een Gesamtkunstwerk van Richard Wagner. De gin drinkende vader, die na zijn luidruchtige thuiskomst (‘Trallala, Hunger ist der beste Koch’) in een fauteuil de krant gaat lezen en dat de hele opera, af en toe innemend, blijft doen, - wie is dat anders dan Wotan, de oppergod die in de Ring ook al zo weinig heeft in te brengen, en wel het minst als het om zijn eigen nageslacht gaat. Wie Hänsel en Gretel ziet als vermomde Wälsungen; Siegmund en Sieglinde in korte broek en met strik in het haar, zet een enorm transformatieprogramma in werking waaraan alleen de Schrik van Bayreuth geen plezier zou beleven.

Hänsel und Gretel volgde in de Nederlandse Opera op een zeer fraaie Cosi fan tutte, waarmee Harnoncourt zich ruimschoots revancheerde voor zijn vervelende en ook muzikaal postmodernistische Don Giovanni twee jaar eerder. Juist door de zeldzame kwaliteit van deze Cosi kon ik vaststellen dat de mooiste operavoorstelling die ik in jaren heb gehoord en gezien, zich een paar maanden eerder heeft afgespeeld niet in het Muziektheater, maar in het Concertgebouw. Daar werd op 9 december 1989, meer dan 150 jaar na de première in Milaan, voor het eerst in Nederland Donizetti's Anna Bolena opgevoerd, een concertuitvoering in de vara-matinee.

Het publiek bij zo'n operamatinee bestaat voor tenminste een derde uit oude vara-leden, die groene overhemden en bruine dassen dragen om te demonstreren dat zij wel netjes maar niet burgerlijk zijn, en voor tenminste een achtste uit nichten die met hun vriend meemoesten, en het maar zozo vinden. Het publiek in zijn algemeenheid is veel geïnteresseerder en bekwamer dan de bevolking van het Muziektheater.

Er zijn veel zaken die deze Anna Bolena zo uitzonderlijk maakten. De akoestiek van het Concertgebouw verhoudt zich tot die van het Muziektheater als kristal tot matglas. Er is geen toneelbeeld, geen decor, geen regisseur. Dit versterkt het muziekdrama, maar betekent niet noodzakelijkerwijs de afwezigheid van visueel drama. Het opstaan van het in het zwart geklede koor, vlak voor de finale van de opera, maakt alleen al diepe indruk; de verschijning van de eenzame trompetter, die het signaal voor Anna's executie herhaalt, is huiveringwekkend.

De eigenaardige spanning van deze voorstelling kwam natuurlijk ook voort uit de wetenschap dat dit de eerste en enige was, en dat de opvolgster van Magda Olivero als ster van de matinee-opera's, Nelly Miricioiu, deze rol voor Amsterdam had ingestudeerd.

Wat een vreemde tijd moet dat zijn geweest, het tot rust gebrachte biedermeier-Europa waarvan de bourgeoisie zich verlustigde aan de grote melodrama's van Bellini en Donizetti, met hun tot de uiterste intensiteit van gevoelens geladen vrouwenrollen. De waanzinscènes waarin deze opera's zo veelvuldig eindigen, lijken wel door Ronald Laing of andere antipsychiaters bedacht; het zijn maar al te duidelijk honorabele vluchten uit een wereld die een vrouw niet meer aankan.

Van Anna Bolena bestaat maar één opname, die op CD dragelijk is om te horen. Het is de registratie van een uit de reeks voorstellingen in de Scala, waarin Maria Callas de in vergetelheid geraakte heldin in 1957 een nieuw leven gaf. Maar dirigent Gianandrea Gavazzeni coupeerde naar schatting een derde van Donizetti's grootste en in ieder geval langste opera, en zijn muzikale leiding was heel wat minder effectief dan die van Kenneth Montgomery op deze gedenkwaardige middag. De bezetting was in Amsterdam nauwelijks minder dan die in Milaan, waar naast Callas Giullietta Simionato en Nicola Rossi-Lemeni optraden.

Anna Bolena staat of valt uiteindelijk met de vertolking van de hoofdrol, en dan gaat het om zangkunst en het onbenoembare van het melodrama: op een bepaald moment moet de zangeres als het ware opgaan in de archetypische heldin die zij uitbeeldt. Een

[p. 87]

perfecte vocale vertolking, waartoe bij voorbeeld Joan Sutherland in staat moest worden geacht in haar glorietijd, is niet eens een noodzakelijke voorwaarde.

Nelly Miricioiu, een tiental jaren geleden winnares van het vocalistenconcours in Den Bosch, vele malen eerder gast in Amsterdam (maar nooit in het Muziektheater); Roemeense die al bij haar doop tot het operatoneel bestemd werd, want die voornaam verwijst naar Nelly Melba, beschikt precies over het timbre, de persoonlijkheid en de vocale middelen om de heldinnen van het belcanto tot leven te brengen. Zij deed dat hier opnieuw, en wij leefden met haar mee. In de radio-opname die op 11 december werd uitgezonden, klonk door een speling van het lot - de techniek is, hoop ik, zover nog niet -, de hoge es waarmee zij de finale beëindigde vrijwel zuiver. In de zaal was dat twee dagen eerder anders geweest: daar had ze die noot bij lange na niet gehaald. Het hoefde ook niet. Terecht zond de vara's maandags niet alleen de drie uur Donizetti uit, maar ook de tien minuten durende ovatie waarmee wij de voorstelling beëindigden: pas toen het laatste applaus verklonk was de opera voorbij. Later merkte ik dat de ster van de matinee een onnodig risico had genomen: Callas sloot de finale een octaaf lager af.