Maatstaf. Jaargang 38

[p. 28]

Lieve Joris
Médecin de Nuit

Ik duwde de poort van het missiehuis open, zeulde mijn koffer de trap op en belde aan. De zuster die opendeed, had duidelijk op me zitten wachten, haar ogen achter de dikke brilleglazen glommen van vreugde, doorzichtige handen grepen de mijne.

Zodra ik mijn koffer over de drempel getild had, had ik spijt dat ik gekomen was. Waarom was ik niet naar het hotel op het plein gegaan! Op het terras voor het hotel hadden de inwoners van het provincieplaatsje vrolijk bijeen gezeten onder de palmbomen; de tropische bries deed de hagelwitte tafelkleedjes opwaaien - een lange, lome avond lag voor hen.

Maar hierbinnen was de duisternis al gevallen. De tafel onder de gelige lamp was gedekt: op het plastic zeil stonden vier borden met omgekeerde kommen. Achter een van die borden zat een stokoude zuster die in mijn richting keek en met schrille stem riep: ‘Qui est là?’

Ik probeerde nog te ontkomen, maar het was te laat. Nee, nee, bezwoer zuster Solange me, ze waren gewend aan gasten, integendeel, het was hun een genoegen. Vooral zuster Anna - ze maakte een knikje in de richting van de zuster aan tafel - was verguld met mijn komst.

Ze knipte het licht aan in wat mijn kamer zou worden en liet me alleen. ‘Als de bel gaat, gaan we aan tafel.’ Een kaal peertje bungelde aan een koord aan het plafond. Geen leeslamp. Het bed was hoog en smal en kraakte toen ik er mijn koffer op zette. Uit de kleerkast waaide een scherpe motteballengeur me tegemoet; de kast zat propvol tweedehandskleren in plastic zakken.

Verslagen plofte ik naast mijn koffer neer. De muziek van de nachtclubs in de hoofdstad stampte nog in mijn hoofd en mengde zich met de geanimeerde stemmen op het hotelterras dat ik zo achteloos voorbijgelopen was. Waarom had ik mezelf dit aangedaan?

In de eetkamer zaten de zusters in het schaarse licht rond de tafel. De derde was tot mijn verbazing zwart en kon niet ouder dan een jaar of vijfentwintig zijn. Een golf van medelijden overspoelde me. Hoe levenslustig waren de Afrikaanse vrouwen die ik de afgelopen maanden ontmoet had. En hier zat zij, in dat Belgische licht, verstoken van alles.

Zuster Anna had me niet horen aankomen. Pas toen ik tegenover haar op de lege plek ging zitten, keek ze op. ‘Ah! La visiteuse de la capitale!’ Bij haar bord lagen vijf gekleurde pilletjes die ze na het gebed één voor één met water wegspoelde.

De zusters praatten op gedempte toon. Alleen zuster Anna, die hardhorig bleek, stoorde zich daar niet aan. Haar ogen waren fonkelende stenen en uit haar mond kwam een luide schreeuw: ‘Vous avez été en Grèce?’ Griekenland! Hoe kwam ze erbij.

De zwarte zuster zei niet veel. Ze ontweek mijn blik, alsof de wind uit de hoofdstad die ik ongetwijfeld had meegebracht, haar zou kunnen schaden.

We aten brood met zelfgemaakte jam van aardbeien en ananas. Als dessert waren er avocado's. De zusters deden er suiker bij. ‘Des avocats! Vous n'avez pas ça en Belgique, non?’ lachte zuster Anna. Zuster Solange legde uit dat Anna sinds 1948 niet meer in België was geweest. Zoals het land toen was, was het in haar herinnering gebleven.

[p. 29]

Na het eten wasten we samen af. De zwarte zuster vulde een teiltje met warm water en verdween ermee naar de badkamer. Later toen ik mijn tanden poetste, hoorde ik haar plenzen achter het douchegordijn. De douche was al jaren buiten gebruik, iedereen waste zich op die manier.

Het licht boven de tafel was uit toen ik naar mijn kamer liep. Alleen het aquarium in de hoek verspreidde enig schijnsel; achter het glas bewogen de vissen tergend langzaam heen en weer. In haar slaapkamer hoorde ik zuster Anna hoesten. Ik struikelde bijna over de kat die in het voorbijgaan tegen mijn benen schuurde; ruw schopte ik haar van me af.

‘Waar logeer je?’ Vagelijk wees ik naar het einde van de straat. Tshi's ogen lichtten op. ‘In het huis van zuster Anna?’ Hij bleek haar te kennen. Ze moest wel tachtig zijn, vermoedde hij, als kind had hij haar al moeizaam naar de kerk zien schuifelen. ‘Ja, ja, we houden jullie blanken hier nauwlettend in de gaten.’

Tussen Tshi en mij was het meteen een gevecht. Jullie blanken, hij zei het spottend. ‘Hoe vind jij het als wij over “jullie zwarten” praten?’ verweerde ik me. Hij was verbaasd. Meestal doken blanken schuldbewust weg als hij hen aanviel, maar ik had niet zolang door zijn land gereisd, zo hardnekkig geprobeerd zijn landgenoten te begrijpen om me nu zo makkelijk te laten afschrikken. Ik kende de hinderlagen, de complexen.

De blanken waren zoveel jaren na hun vertrek nog steeds meester in zijn land, ze bestuurden het vanuit hun veilige hoofdsteden, zo zag hij het. Sommigen, zoals zuster Anna, waren achtergebleven; dat kon hij begrijpen, zij was een figuur uit zijn kinderjaren. Maar dat er nieuwe blanken bij kwamen, dat beviel hem niet. ‘We moeten jullie hier niet,’ zei hij.

Ik lachte hem uit. ‘Jij bent toch ook in Parijs geweest, wat deed je daar dan?’

‘Ik wilde jullie op eigen terrein zien, ik wilde weten hoe jullie leven in die veilige hoofdsteden.’

‘En ik ben gekomen om te zien hoe jullie leven.’

Toen moest ik verder. Ik was gekomen om de diamantmijnen buiten de stad te bezoeken, niet om te kibbelen met een weerbarstige intellectueel. Buiten scheen de zon uitbundig. Terwijl ik naar het missiehuis liep, gleden de stekelige woorden van Tshi van me af. Het huis van zuster Anna, zo heette het hier dus.

We waren de enige auto op de smalle weg die van de diamantmijnen naar het stadje liep. Aan weerszijden strekte de savanne zich eindeloos uit.

‘Zag je dat?’ De chauffeur begon langzamer te rijden.

‘Wat?’

‘Daar.’ Hij wees naar links. Nu pas zag ik door het hoge helmgras het blauwe blik van een auto glimmeren. De auto stond op een vreemde manier tegen een heuvel geparkeerd.

‘Ik geloof dat er iemand ligt.’ Onverstoorbaar reed de chauffeur verder. Ik begreep zijn onverschilligheid niet. ‘Laten we stoppen! Misschien kunnen we iets doen.’

De auto was van de weg geraakt en op het heuveltje tot stilstand gekomen. Het was of een reuzenhand de deur uit haar hengsels had gerukt; op die deur lag een man met grote, levendige ogen naar de helblauwe lucht te staren. Ik raakte hem aan, wilde hem door elkaar schudden, maar de chauffeur trok me terug en keek angstig om zich heen. ‘Het brengt ongeluk,’ siste hij, ‘ze zullen denken dat wij er iets mee te maken hebben.’

Toen pas zag ik wat hij al eerder moest hebben opgemerkt: op het gezicht van de man zaten vliegen.

‘Laten we verder rijden,’ zei de chauffeur benepen.

Er moest een tweede persoon geweest zijn die het lichaam van de man op de autodeur gelegd had en toen in allerijl weggelopen was. De banaliteit van zo'n ongeluk op een totaal verlaten weg! De bestuurder moest te hard gereden hebben of misschien was hij dronken? ‘Hij zal wel naar de stad

[p. 30]

gegaan zijn om hulp te halen,’ zei de chauffeur. Hij was geïrriteerd, hij wilde hier vandaan, zo vlug mogelijk.

Thuis had zuster Anna postgevat bij het open raam dat uitzag op de straat. Ze leek in de war, haar handen beefden in haar schoot.

‘Heb je nieuws? Er is een ongeluk gebeurd. Kom je van de begrafenis?’ Ik begreep er niets van. Praatte ze over hetzelfde ongeluk?

Een bedelaar stopte bij de poort en hield zijn hand op. Meestal kregen passerende bedelaars een snee droog brood, maar nu begon zuster Anna hem vragen te stellen. Had hij iets gehoord, wist hij iets van het ongeluk? Tot in mijn kamer hoorde ik haar praten.

Later klonken er vreemde geluiden in huis. Alleen de zachte stem van zuster Solange herkende ik. Ze omhelsde me. ‘Er is iets vreselijks gebeurd. De vader van zuster Justine...’ Er liepen blanke zusters rond die ik nooit eerder gezien had, ze kwamen van andere missiehuizen en doken de kamer van de zwarte zuster in. Een van hen, een gezet type met grijze borstelige haren die onder haar kap vandaan schoten, stond bij de deuropening en voerde het bevel: dit moesten ze meenemen, dat niet. Ze wierp mij een korte, felle blik toe. Moeder-overste, schoot het door me heen.

Langzamerhand drong tot me door wat er gebeurd was: de dode man die ik onderweg gezien had, was de vader van Justine, de zwarte zuster. Zij was naar haar ouderlijk huis gegaan, waar het rouwen al begonnen was. Uit de wijde omtrek waren zusters op weg naar het stadje om de begrafenis bij te wonen. ‘Je zal naar een kleinere kamer moeten verhuizen, want ze komen hier slapen,’ zei zuster Solange.

Die avond zaten we met twaalven aan tafel. Aan het hoofd zat moeder-overste die iedereen bedwong met haar kwaaie blik. Behalve zuster Anna, die nog steeds niet begreep wat er aan de hand was, maar duidelijk in haar schik was met de drukte in haar huis. ‘Oú est soeur Justine, elle ne mange pas ce soir?’ riep ze vrolijk. De bestraffende blik van moeder-overste ontging haar.

Mijn kafner was tweemaal zo klein als de vorige en het rook er muf. Het liefst wilde ik na het eten naar buiten, maar met moederoverste in huis, ik zou niet gedurfd hebben.

Tshi kwam achter me staan. ‘Waar kijk je naar?’ De begrafenisstoet passeerde. Voorop liepen twee mannen met fietsen; angstvallig hielden ze elkaar in de gaten, want op de bagagedragers stond de doodskist. Tamtams roffelden en voor het eerst zag ik zuster Justine weer. Ze was niet langer het bedeesde meisje dat ik onder de gele lamp aan de tafel gezien had, maar een vrouw die met opgericht hoofd een rommelige stoet van dansende en krijsende mannen aanvoerde.

Ook Tshi had over het ongeluk gehoord en hij keek peinzend neer op de rouwstoet. In de stad deden wilde geruchten de ronde: de verongelukte was op weg geweest naar de begrafenis van zijn zuster en iedereen was ervan overtuigd dat zij hem meegetrokken had naar het rijk der doden. De chauffeur, die helemaal overstuur was, leek dit te bevestigen. ‘Het was of iemand de auto van de weg lichtte,’ herhaalde hij almaar.

Sinds het ongeluk voelde ik me meer dan ooit een indringer in het huis van de zusters. Na het rouwgebed van die ochtend was ik weggeslopen en waar kon ik anders mijn toevlucht zoeken dan bij Tshi? Hij had me begrepen, zonder veel te vragen. De vijandigheid van onze vorige ontmoeting was weg. Eerst was er het huis van zuster Anna geweest dat een band tussen ons schiep, nu was de dood van Justine's vader erbij gekomen. ‘Vanmiddag gaan ze drinken,’ zei hij, ‘op de patio voor het huis. Het is als een bar die geopend wordt, de hele stad zal ernaar toe trekken.’

Ineens was het of wij ook een vrije dag hadden. ‘Kom,’ zei hij, ‘ik breng je naar een plek waar een blanke je niet makkelijk mee naar toe zal nemen.’

Zwijgend reden we weg, in de richting van de beboste heuvels rond de stad. In de verte, tussen de bomen, schemerden de contouren van een vervallen klooster. Tshi par-

[p. 31]

keerde de auto bij het begin van wat ooit een oprijlaan moest geweest zijn; nu was het een oneffen pad dat overwoekerd werd door onkruid.

Hij nam mijn hand. ‘Kom maar, ik ken hier de weg, ik ben hier jaren naar school geweest.’ Het internaat van zijn jeugd, dat hij me hiernaar toe bracht! Het was een enorm gebouw, opgetrokken in rode baksteen, een kazerne met kleine ramen die hoog zaten en die nu allemaal stuk waren. We naderden het voorzichtig. ‘Het schijnt dat de vroegere conciërge hier nog wel eens ronddwaalt,’ fluisterde Tshi. Zijn hand was klam in de mijne.

Uit de trappen schoten taaie varens omhoog die knisperden onder onze voeten. De zware houten deur stond op een kier. Tshi duwde ze open. Toen stukken plamuur naar beneden vielen, deinsde ik verschrikt terug.

‘Nee, nee, volg mij maar,’ suste hij, ‘ik kom hier wel vaker.’

Hij bracht me naar zijn klas. Het bord hing nog aan de muur, maar verder was het lokaal totaal leeggeplunderd. Toen de laatste peuters jaren geleden vertrokken waren omdat ze het gebouw niet langer konden onderhouden, had niemand de school nog ooit gebruikt. Soms kwamen de kinderen uit de buurt er verstoppertje spelen.

We liepen het bos in. Het was een Europees bos, al waren de bomen Afrikaans. De paters hadden het naar hun hand gezet en al was het na zoveel jaren verwaarlozing nauwelijks meer zichtbaar, ooit hadden ze hier een pad uitgehakt. Dat pad leidde naar wat Tshi ‘de beeldentuin’ noemde.

Daar stonden ze, levensgrote beelden van robuuste zwarte mannen en vrouwen die de paters in hout uitgekerfd hadden. De vrouwen hadden kruiken op het hoofd, de mannen pijl en boog in de hand. De beelden hadden Tshi in zijn jeugd grote angst ingeboezemd. Het waren zijn voorouders, gevangen in de tuin van de paters.

‘Uit alle andere scholen ontvluchtten jongens 's nachts, maar wij waren bang,’ zei hij, ‘onze voorouders hielden ons in bedwang.’ Nu waren de beelden bedekt met mos en aangevreten door wormen. Tshi hoefde me niet te vertellen hoe hij zich voelde: het was een overwinning dat ze aan hun lot waren overgelaten. Ik behoorde tot het ras van de mannen die deze beelden uitgehouwen hadden. Had hij me daarom hiernaar toe gebracht, om me te laten delen in zijn overwinning?

We liepen dieper het bos in. En terwijl we zo liepen, het weerbarstige gras onder onze voeten vertrappend, begon Tshi te vertellen. Over het jongetje dat hij was toen de blanken in zijn stad nog de hautaine blik van de heerser in de ogen hadden. ‘Elk jaar hielden ze een groot feest waar geen enkele zwarte bij mocht zijn,’ zei hij, ‘ze trokken naar een huis buiten de stad en lieten hun boys thuis. Alle achtergeblevenen wisten wat ze dan deden: ze aten mensenvlees. Elke zwarte in de streek die verdween, werd naar dat buitenhuis gebracht, in een put gegooid en vetgemest voor de grote dag.’

Hij lachte raadselachtig. Het verhaal paste bij dit bos dat opnieuw het zijne was geworden. ‘Wij hoorden het van onze ouders, die het van hun voorouders hadden gehoord. Het moet een van die verhalen uit de tijd van de slavenhandel zijn. Misschien brachten de blanken het wel zelf in de wereld om de verdwijning van zwarten te verklaren.’

Hij stond stil en keek me aan. ‘En wie zal het zeggen, misschien was het wel waar. Eten jullie geen mensenvlees, daar bij jullie?’ We waren bij de rand van het bos gekomen. In de diepte lag de stad, onbeweeglijk in haar tropische middagroes. Zwijgend liepen we terug.

‘Vertel me meer,’ zei ik toen we weer in de auto zaten.

Tshi grijnsde. ‘Sommige paters konden zwarten in dieren veranderen, wist je dat? We liepen wel eens langs de varkensstal achter het klooster, het rook er naar mensenvlees.’

Terwijl we in de richting van de stad reden, sloop het beeld van de huilende zusters aan de tafel weer in mijn gedachten. En dat van zuster Anna die nu wellicht alleen

[p. 32]

door het huis schuifelde, met haar handen steun zoekend aan de muren.

‘Laten we nog niet teruggaan,’ zei ik. Tshi stopte bij een bar met een gevel waarop potsierlijke mannen met wijde broekspijpen en vrouwen met wilde haartooi dansten. Binnen, in een spelonkachtige ruimte die verlicht was met groene neonlampen, schetterde een hit die ik in de hoofdstad al gehoord had. Médecin de nuit.

Het was er druk. We bestelden bier en keken rond - later dansten we, net als iedereen. Vijf luidruchtige vrouwen zaten bij elkaar aan een tafeltje vol flessen bier. ‘Femmes libres,’ fluisterde Tshi me in het oor. Ze waren brutaal tegen elke man die hen benaderde. De nacht was jong, ze hadden nog tijd. Veel later, in de zoveelste bar waar we verzeild raakten, kwamen we hen opnieuw tegen, nog steeds zonder mannen.

Soms zei Tshi iets, over de vrouwen, over de bareigenaar. Hij vertaalde de teksten van de liedjes. Jij bent mijn dokter van de nacht, ik was ziek, iemand wilde mij vergiftigen, maar jij gaf mij een medicijn, jij bent mijn dokter van de nacht. Het huis van zuster Anna dreef steeds verder van ons weg.

Buiten waren de straten verlaten en we werden twee dolenden in de nacht. We naderden de straat die we beiden kenden: daar was het huis met de slapende zusters en daar zijn kantoor, de kale kamer vanwaaruit we die middag de begrafenisstoet voorbij hadden zien trekken. De nachtwaker wreef door zijn ogen toen Tshi de deur opendeed, herkende hem en draaide zich kreunend om. Het zou niet lang meer duren voor de nacht voorbij was.

Het kantoor was in halve duisternis gehuld. Ergens scheen een lamp, op straat misschien. Ik liep naar het raam en keek naar buiten. Aan de overkant lag een bewaker in een kartonnen doos te slapen.

Hij liep naar me toe, een donkere figuur uitgesneden in het flauwe schijnsel van de straatlamp. ‘Kom,’ zei hij. Rondom zijn silhouet kwam het bos opnieuw tot leven. Niet het bos van die middag, maar een bos veel verder weg, het Afrikaanse bos uit mijn jeugd, waarin tamtams roffelden en mannen in raffia-rokjes dansten rond een kolkend brouwsel in een zwarte ketel. Ik sloot mijn ogen om die beelden te verdrijven. Zijn huid was zacht en vertrouwd. Zijn geur was de geur van Afrika die ik de afgelopen maanden had leren kennen.

Buiten sloeg een voorwerp met een regelmatig geluid tegen het trottoir. Klik-klik-klik. Een kind dat speelde met een leeg blik? Ik opende mijn ogen. Mistig licht zeilde de kamer binnen.

Hij lag naast me, weerloos als die ander - geveld tussen het hoge helmgras - de eerste zwarte man die ik ooit zag liggen, een dode man. Ik viel over hem heen, schudde hem door elkaar. Pas toen hij begon te bewegen, was de paniek verdwenen.

Tshi glimlachte. ‘Wat is er?’

‘Luister,’ fluisterde ik. Geluiden kwamen uit de ontwakende stad en kropen tussen ons in. We moesten weg.

Buiten leek de orde van alles gevoelig verstoord. Duizelig van het plotse licht en lawaai liepen we door de straat. Ineens kneep Tshi in mijn arm en duwde me tegen de haag. ‘Zuster Anna!’ Daar liep ze, kromgebogen, op weg naar de vroegmis. In Tshi's blik lag triomf. Hij had me onttrokken aan het huis van stilte, aan het huis van zuster Anna.

Ik drukte zijn hand en schoot naar binnen. Mijn haren zaten in de war. De tafel was al gedekt, bij het bordje van zuster Anna lagen vijf pillen van verschillende kleuren.

Geschuifel van pantoffels. Voor ik mijn kamer kon inglippen, stond ze al voor me: moeder-overste. Ook haar haren zaten in de war. Ik stond tegenover haar, betrapt. Ze keek me aan met een weerbarstige, stugge blik, maar haar lippen gingen niet van elkaar.

Toen vluchtte ik mijn kamer binnen. Daar was het licht al feller. Het zou een warme dag worden. Ik sloot de gordijnen en terwijl om me heen het huis tot leven kwam, gleed ik weg in een diepe slaap.