Maatstaf. Jaargang 35

[p. 101]

Hans Werkman
De biograaf en zijn verantwoordelijkheid

Boudewijn Büch, ontdekker van saillante details, brengt in Maatstaf 1987/2 enig geschut in stelling tegen de wijze van biograferen in mijn boek De wereld van Willem de Mérode (De Arbeiderspers, 1983). Het is niet de eerste keer. Aan het eind belooft hij nog meer te publiceren over Willem de Mérode, ‘die inderdaad een ontzettende pech heeft gehad met zijn biograaf’. Ik heb geduldig gewacht van februari tot en met juli, maar nu het vervolg niet verschenen is, ga ik alvast in op Büchs beschuldiging dat ik feiten verdoezel en zijn suggestie dat ik documenten achterhoud.

Verdoezelen

De beschuldiging is niet nieuw. Al in Vrij Nederland van 21 juli 1979 (Boekenbijlage) meende Büch dat ik het materiaal over De Mérode selecteerde en misvormde, ‘zó dat er een gelovige, naïeve christendichter ontstond’.

Büchs beeld vertoont daarentegen onder meer de volgende trekken: ‘De Mérode is de door de tijd, het protestantisme en de wetgever stukgemaakte knapenminnaar, die door zijn familie en milieu opgesloten werd in een achterafboerderij te Eerbeek en daar het schrijnende leed uitzong dat hij niet anders kon dan jongens liefhebben.’ Ik heb deze voorstelling van zaken, die uit waarheden en verzinsels bestaat, behandeld in De wereld van Willem de Mérode (129, 130). Büch heeft er niet op gereageerd.

Wel reageerde Jan Arend Verbeek (een naam waarachter zich een bekende auteur verschuilt) op Büchs vn-artikel in nrc/Handelsblad van 17 augustus 1979. Hij voerde feiten aan en liet van Büch als literatuurcriticus niet veel heel. ‘Tot aan zijn lippen staat Büch in de pretenties, maar hij kan ze nog niet tot op kniehoogte waarmaken.’

Büch berichtte mij dat hij in nrc/Handelsblad op Verbeek zou reageren. Maar Büch reageerde niet. Wel kwam hij in vn van 8 september 1979 (na een ingezonden stuk van mij) met een volgende enormiteit: ‘Het was geen inkeer, geloof of spiritualiteit die De Mérode deed afzien van vleselijke liefde maar de angst voor de toenmalige wrede wetgever en kerkelijke maatregelen.’ Ook dit loze gesnap besprak ik vanuit de feiten in De wereld van Willem de Mérode (141-143). Een reactie van Büch volgde ook nu niet.

Het lijkt zijn methode: met rappe pen een oordeel vormen op grond van vooroordelen en snel verzamelde gegevens, maar niet reageren als iemand met feiten aantoont dat hij het mis heeft. Zo komt de legendevorming op gang. Want wat geschreven staat, staat geschreven.

Het is 1987 en Büch acht de tijd rijp om in de eerste aflevering van zijn ‘Bibliopolis’ in Maatstaf een aantal biografen te beschuldigen van verdoezeling. Dat kan een nobel literair-historisch streven zijn. Maar Büch lijkt wat De Mérode aangaat meer bezeten te zijn van een particuliere dan van een objectieve beeldvorming.

Hij schrijft onder meer: ‘Het kan mij niet zo gek veel schelen dat De Mérode een protofascist was. Ik ben bereid dat laatste gaarne te erkennen; Werkman verdoezelt het liever.’ Dit geluid dateert van 1979. Toen al reageerde Verbeek erop in zijn nrc-stuk. Hij had mijn eerste biografie over De Mérode (1971) gelezen en schreef dat ik over De Mérodes verhouding tot het fascisme niet uitgepraat raakte. Ook in mijn tweede biografie De wereld van Willem de Mé-

[p. 102]

rode kom ik met uitvoerige feiten over De Mérodes voorliefde voor Mussolini (174-178).

Wel zet ik die voorliefde in het kader van die tijd. Büch noemt vanuit de riante positie van ‘na 60 jaren’ De Mérode een ‘protofascist’ en gaat daarbij alle lastige nuances uit de weg die voor de ware biograaf nu juist zo aantrekkelijk zijn.

De Mérode, die in 1929 een verheerlijkend sonnet ‘Mussolini’ publiceerde en in 1934 via pater Wouter Lutkie een presentexemplaar van zijn bundel Langs den heirweg aan Mussolini probeerde te slijten in ruil voor een portret van de duce met handtekening, - dezelfde De Mérode zag heel goed de gevaren van ‘die nsb-kliek’ (brief aan Greshoff, 22 mei 1937) en schreef: ‘ik krijg een tegenzin als ik het woord Duitschland maar zie’ (brief aan Jaap Romijn, 14 augustus 1934).

Aan deze Mérodiana wil ik er nu nog graag een toevoegen, die ik nog niet kende toen ik mijn tweede biografie publiceerde.

Na de dood van Willem Kloos kreeg De Nieuwe Gids in 1938 een redactie waarin dr. Alfred A. Haighton een grote rol zou spelen. Hij was de oprichter van de eerste fascistische partij in Nederland (1922) en van de Nationaal Socialistische Arbeiders Partij (1933) en werkte mee aan het weekblad van Zwart Front. Lodewijk van Deyssel, Jeanne Reyneke van Stuwe en Louis Knuvelder slikten het en haalden hem in de redactie.

P.H. Ritter jr. en Benno Stokvis startten daarop een tegenactie. Ze stelden een stuk op dat aan alle medewerkers van De Nieuwe Gids ter ondertekening werd toegestuurd. Het verscheen, voorzien van achtentwintig letterkundige namen, in juli 1938 in de pers. Een van degenen die zijn handtekening stuurde was Willem de Mérode. Het stuk luidt:

‘De genoemde medewerkers, kennis genomen hebbende van het feit dat na het overlijden van Dr. Willem Kloos “De Nieuwe Gids” van de nv Electrische Drukkerij Luctor et Emergo werd gekocht door het Coöperatief Uitgeversbedrijf U.A. te 's-Gravenhage,

kennis genomen hebbende van het feit dat tot de redactie is toegetreden de bekende fascist, lid van Zwart-Front, Dr. A.A. Haighton,

overwegende dat mitsdien een belangrijke fascistische invloed aanwezig is in de leiding van den Nieuwen Gids en daardoor het gevaar ontstaat, dat de humanistisch-demokratische traditie van het tijdschrift te loor gaat,

doen U weten, dat zij niet meer als medewerkers van den Nieuwe Gids wenschen op te treden, en besloten hebben dit ter kennis te brengen van het Nederlandsche publiek.’ (Geciteerd uit De oude heer in Den Haag, de briefwisseling Dr. P.H. Ritter Jr. - Willem en Jeanne Kloos (1916-1949), bezorgd door Jan J. van Herpen (Utrecht 1986.)

Willem de Mérode een fascist??

Kneden

Boudewijn Büch heeft, zo meldt hij in Maatstaf 1987/2, brieven van Willem de Mérode ingezien op het Letterkundig Museum. Het mocht van de geadresseerde, prof. mr. Barend de Goede. Totdat er een ‘inzage- en publikatieverbod’ voor Büch kwam. ‘Van wie kwam dat verbod? Het verbod kwam uit een voor mij bekende hoek. Er was immers een biograaf, voor de tweede maal, bezig een dichterleven naar zijn christenhand te kneden.’

De wat verdoezelde redenering van Büch is: Werkman heeft er de hand in gehad dat Büch die brieven niet meer mocht zien. Ik leg dezelfde hand op mijn Amerikaanse hartklep (Büch weet daarover in het bewuste Maatstaf-nummer roerende informatie te geven) en verklaar dat ik van niets weet.

En wat dat kneden betreft: keert de boemerang niet op Büchs eigen hoofd terug, gezien wat ik in het eerste deel van dit artikel schrijf?

Verbod op inzage! Laat ik in dit verband met een ander feit komen. Büch berichtte mij op 4 oktober 1979 dat hij ‘talrijke prachtige voltooide en onvoltooide jongensliederen’ van De Mérode in zijn manuscriptenverzameling bezit. Wat doet een biograaf die zijn eerste biografie herziet? Hij wendt zich tot Büch met de vraag: mag ik die verzameling inzien? Een biograaf wil immers over alle materiaal beschikken om zo objectief mogelijk te kunnen oordelen en om in dit geval eventuele foutieve oordelen te kunnen herzien.

[p. 103]

Büch had een geheim telefoonnummer. Ik schreef hem dus een brief (5 april 1982), kreeg geen antwoord, herhaalde de brief (17 mei 1982), kreeg geen antwoord, herhaalde de brief (30 juli 1982) en voegde eraan toe dat ik zijn formeel recht om mij inzage te weigeren erkende, ‘maar u ontneemt mij dan wel de mogelijkheid mijn beeld van De Mérode aan te vullen of misschien zelfs te wijzigen. Mocht u inderdaad weigeren, dan voel ik mij wel verplicht, om dit in de bronnenopgave te vermelden in mijn boek.’ Geen antwoord.

Er zijn twee mogelijkheden. 1. Büch bezit die handschriften inderdaad, maar weigert inzage en werkt zo mee aan het ontstaan van een onaf beeld van De Mérode. 2. Büch bluft.

Tot het tegendeel blijkt houd ik het op mogelijkheid 2, vooral omdat ik nog nooit een onvoltooid gedicht van De Mérode gezien heb. Hij schreef zijn gedichten altijd in één ruk af.

Ik herinner me dat sommige mensen na mijn tweede biografie tegen me zeiden: je geeft Büch te veel eer door op hem te reageren. - Ik ben het daar niet mee eens. Het behoort tot de verantwoordelijkheid van een biograaf om ook de richtingen op te sommen waarin men eventueel nog materiaal kan vinden.

Het vonnis

‘Een biograaf heeft als plicht alles te geven. Vandaar’, schrijft Büch in Maatstaf 1987/2.

Vandaar: Büch neemt de door mij verwaarloosde plicht over en publiceert ‘een typoscript met het originele vonnis’ van De Mérode, anno 1924. ‘Wist Werkman deze feiten of heeft hij ze achtergehouden?’ schrijft hij vlak vóór de zojuist geciteerde woorden. Het stilistische verband is nogal verdoezeld, maar ik neem aan dat Büch zich afvraagt: kende Werkman het vonnis niet, of heeft hij het achtergehouden? Ik kende het originele vonnis al jaren, en heb het niet achtergehouden, maar in mijn beide biografieën samengevat. Büch citeert deze samenvatting. Hij kan dus weten dat ik het vonnis ken.

Maar ik heb het (Büch vermoedde al zoiets) bewust niet gepubliceerd zoals het door de rechter in 1924 uitgesproken werd. Ik had en heb daar twee redenen voor.

In de eerste plaats kreeg ik daar geen toestemming voor van de arrondissementsrechtbank in Groningen. Helemaal niet in 1971 (voor mijn eerste boek) en ook nog niet in 1983 (voor mijn tweede boek). De rechtbank berichtte mij (9 februari 1981) dat de stukken omtrent het proces nog niet openbaar waren. Weliswaar krijgt dit soort stukken na vijftig jaar een openbaar karakter, maar in dit geval sleepte dat nog, de vereiste handtekeningen waren nog niet gezet. Inmiddels kende ik het vonnis, de rechtbank wist dit en maakte daar ook geen punt van omdat de termijn van vijftig jaar al verstreken was. Maar als ik iets publiceerde, deed ik dat geheel op eigen risico en zonder formele toestemming. De rechtbank ging er in elk geval van uit dat ik de informatie die ik had, op doordachte wijze zou verwerken, ‘rekening houdende met nog in leven zijnde personen en hun familieleden’.

Ik had daar geen enkele moeite mee, want ik was helemaal niet van plan het vonnis integraal te publiceren (zie straks mijn tweede reden). Ik maakte er een samenvatting van: ‘Niet alles waarvan Keuning beschuldigd was werd bewezen geacht. De beschuldigingen betroffen ontuchtige handelingen met twee jongens in de jaren 1922-1924. De rechtbank achtte ze bewezen ten aanzien van één jongen in de eerste twee maanden van 1924. Van het overige werd Keuning vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs.’ Waarna ik de straf vermeldde: acht maanden gevangenisstraf en drie jaar ontzetting uit het ambt van onderwijzer.

Ik zou denken dat daarmee de zaak duidelijk was. Alle noodzakelijke informatie zit in deze samenvatting. Maar Büch wilde méér weten. Hij wenste die ontuchtige handelingen geconcretiseerd te zien. Dus reisde hij (neem ik aan) naar Groningen om legaal (want de handtekeningen voor openbaarmaking waren in 1984 gezet) door het sleutelgat te gluren en Maatstaf van zijn ontdekkingen onder de gordel op de hoogte te brengen. Wat ik dus niet heb willen doen, ook al zou ik honderd keer toestemming hebben gekregen.

Verantwoordelijkheid

Mijn tweede, veel zwaarder wegende, argument om het vonnis niet integraal te publiceren, is

[p. 104]

ontleend aan de ethiek. Een van de kernen van de ethiek van de mens is verantwoordelijkheid. Ook een biograaf is verantwoordelijk, tegenover zijn stof, zijn publiek, zijn object (overleden of niet) en diens nabestaanden.

Hij is verantwoordelijk voor de manier waarop hij zijn materiaal bij zijn lezers brengt. Hij moet in betrokkenheid met zijn figuur een evenwichtig en objectief boek schrijven.

Een biograaf is ook verantwoordelijk tegenover zijn held. Een belangrijke vraag in dit verband is, in hoeverre een dode nog privacy heeft. Ik denk dat die tot een minimum beperkt is, hoewel ik er niet over uitgedacht ben.

Een biograaf heeft verantwoordelijkheid voor de nabestaanden van de doden over wie hij schrijft. In mijn geval behoorde een lastige weduwe tot de onmogelijkheden en van de erven-De Mérode (neven en nichten) heb ik volle medewerking gehad.

Maar er zijn ook andere levenden en nabestaanden tegenover wie de verantwoordelijkheid van de biograaf geldt. Ik zocht indertijd natuurlijk contact met degenen die in de zaak-1924 een rol hebben gespeeld. Een van de beide jongens die in het vonnis genoemd worden was overleden. De andere leefde, was getrouwd, had kinderen. Mijn contactpoging werd niet op prijs gesteld. Ik had daar begrip voor. Na geruime tijd probeerde ik nog eens en had opnieuw een weigering te respecteren. Ik vind dat je dan niet moet gaan zeuren en langs sluipwegen vrouw en kinderen moet benaderen ofzo. Je hebt met mensen te maken en mensen mag je niet beschadigen. Dat is een kwestie van ethiek. Ik kon hem vooral tamelijk gemakkelijk laten schieten, omdat andere schriftelijke en mondelinge bronnen ruimschoots materiaal hadden opgeleverd. De man is inmiddels overleden. Zijn vrouw en kinderen leven.

En nu het vonnis. Büch publiceerde het, maar werkte wel de achternamen van de twee jongens met Tipp-Ex weg. Daarmee gooit hij het overigens al op een akkoordje met zijn eigen adagium, dat een biograaf alles moet geven. Maar dat terzijde.

Het maakt een fatsoenlijke indruk, dat wegwerken van die achternamen. Maar het is een schijn-ethische geste. Noch Büch, noch de redactie van Maatstaf heeft in dit geval oog gehad voor de menselijke verantwoordelijkheid. Overal in het land wonen lezers van Maatstaf en overal in het land wonen mensen die uit overlevering namen hebben onthouden in de zaak rondom De Mérode, zéker in het dorp Uithuizermeeden. Een bal rolt snel. Vandaag of morgen kan het gebeuren dat de weduwe of haar kinderen het vonnis lezen. De wond is weer open, de ouwe roddel van 1924 wordt vermenigvuldigd. Ik ben blij dat dit niet op mijn geweten drukt en ik beschuldig Büch ervan dat hij zijn menselijke verantwoordelijkheid in dit opzicht niet kent.

Belangrijk in dit verband is natuurlijk dat de kennis van de gedetailleerde inhoud van het vonnis niets bijdraagt aan de kennis van de mens Willem de Mérode en zijn dichterlijk werk. Maar gluurders willen alles weten en riskeren daarbij de beschadiging van medemensen. Ik zeg niet dat het vonnis over zestig jaar niet gepubliceerd zal kunnen worden, maar publikatie nú is on-verantwoordelijk.

Overtiksel

Ik heb de woorden ‘een typoscript met het originele vonnis’ een paar maal tussen aanhalingstekens gezet. Want wat Büch gezien heeft, is het originele vonnis niet. Hij heeft zich, alweer, slordig gedocumenteerd. Wat hij in Maatstaf gepubliceerd heeft, is een overtiksel vol spel-, spatie-, interpunctie- en afkortingsfouten. Ik heb er ongeveer vijftig geteld.

Het overtiksel wisselt terechtzitting af met rechtzitting, spelt gedaane in plaats van gedane, is kennelijk van naoorlogse makelij omdat er met de minderjarige gespeld wordt in plaats van met den minderjarigen en voorlopig in plaats van voorloopig. Dacht Büch dat een origineel vonnis rechtsgeldig was, als er r.o. staat in plaats van z.o., het elfde geslacht in plaats van hetzelfde geslacht, in volge in plaats van in voege, art. 25 in plaats van art. 251?

En wat betekent eigenlijk de afkorting f.i. die in Büchs overtiksel een aantal keren voorkomt? Van Dale helpt uit de droom: f.i. = fiat insertio (het worde ingelast). Deze afkorting is nog altijd gebruikelijk om in de marge van een vonnis aan te geven dat de tekst een aanvulling krijgt. Dat heeft die brave overtikker van na de oorlog niet

[p. 105]

gesnapt, dus hij tikte gewoon achter elkaar wat hij in de tekst en de marge las en kreeg dan onzin als ‘in de jaren 1923 en f.i. tot 1924 gewoonlijk een maal per week; f.i. in zijn woning’.

En zo'n stuk zag Büch aan voor het originele vonnis, waar bovendien, bij Büch, geen enkele handtekening onder staat. Hij kijkt door het sleutelgat, maar zelfs dat doet hij niet goed.

Saillant detail

Büch heeft de slordige kopie van het vonnis gelezen en ontdekt dat de rechtbank niet alle beschuldigingen bewezen achtte. Ja, dat had ik ook al in 1971 gepubliceerd. Hij schrijft daarover: ‘Een saillant detail is dat het niet bewezen geachte door De Mérode later als wél gebeurd in (informele) geschriften werd toegegeven. Wist Werkman deze feiten niet of heeft hij ze achtergehouden?’

Volgens Büch heeft De Mérode dus, in brieven ofzo, verklaard dat de strafbare handelingen zich onder meer over veel langere tijd hebben uitgestrekt en dat ze met meer dan één jongen gepleegd werden. De Mérode heeft voor de rechtbank een halve waarheid in plaats van ‘niets dan de waarheid’ verteld. Meineed? En ik heb dit feit misschien achtergehouden?

Nu kan ik wel verklaren dat dit allemaal nieuw voor me is (en dat is het), maar daar heeft Büch weinig aan, want wat is voor hem het woord van een onbetrouwbare biograaf waard?

Nu maar wachten op de volgende ‘onthullingen’ van Büch. Heeft hij een onbekende correspondentie gevonden? Heeft hij de dagboeken van De Mérode ontdekt? Of leest hij misschien biografische feiten af uit de talrijke voltooide en onvoltooide jongensliederen van De Mérode die hij bezit? Alleen op basis van feiten ben ik bereid het beeld van De Mérode te corrigeren.

Napraten

Waarom al die aandacht van mij voor iemand van wie bekend is dat men hem met korrels zout moet nemen? Omdat er desondanks naar hem geluisterd wordt, zodat zijn gladde maar zwakke betogen hier en daar voortwoekeren. Geen wonder: de lezer heeft de feiten niet zo gauw bij de hand om hem te logenstraffen.

Voorbeeld één. Margot Engelen kondigt in nrc-Handelsblad van 7 april 1987 Maatstaf 1987/2 aan en besteedt de meeste ruimte aan het stuk van Büch, waarin Büch volgens haar wijst op ‘tekortkomingen en rookgordijnen in biografieën van (o.m.) Willem de Mérode (Hans Werkman, 1971 en 1983)’. Ook citeert ze Büchs zin, dat De Mérode ‘inderdaad een ontzettende pech heeft gehad met zijn biograaf’. Ik neem het haar niet eens kwalijk, want ook in de rubriek ‘Literaire tijdschriften’ is Nederland een napratend land. Intussen heeft Büch publiciteit voor voze visies.

Tweede voorbeeld. Ik bel een bekende Amsterdamse boekhandel op.

Ik: ‘Met Wekmbrm. U hebt waarschijnlijk gehoord dat er op 2 september een De Mérodeherdenking van start gaat. Daar organiseer ik 't een en ander voor, zoals een serie exposities. Voelt u ervoor daarin mee te draaien, bijvoorbeeld met een stel handschriften en eerste drukken in uw zaak?’

Hij: ‘De Mérode? O ja. We zouden daar een etalage voor kunnen reserveren. Verschijnt er nog iets nieuws over hem tegen die tijd?’

Ik: ‘Nou, zijn Verzamelde Gedichten komen op 2 september uit.’

Hij: ‘Ja, maar een goeie biografie?’

Ik: ‘Volgens mij is zijn biografie een paar jaar geleden verschenen.’

Hij: ‘Ja, die bij de Arbeiderspers, maar die is nou niet..., er lijken allerlei dingen aan te mankeren.’

Ik: ‘Och, ik vind 't echt een heel aardige biografie, hoor.’

Hij: ‘Maar Boudewijn Büch schreef onlangs in Maatstaf...’

Ik: ‘Büch schrijft wel meer onzin. Ik vind 't geen slecht boek. Ik heb 't trouwens zelf gemaakt.’

Hij: (twee seconden stilte waarin ik hem ‘barst’ hoor denken) ‘O, sorry, u bent... ja, ik had uw naam niet goed verstaan... Nou gaat die tentoonstelling zeker niet door, hè?’