Maatstaf. Jaargang 35

[p. 2]

[Nummer 8/9]

Wim Meulenkamp en Karin Westerink
De schouders van Grace Kelly of Little Merlin's cave: de Engelse landschapstuin als erotische metafoor

De vraag is simpel, de oplossing moeilijk. Waarom zijn uitgerekend Grace Kelly's schouders in de film High Society het mooiste wat er op deze aarde te bedenken valt? Waarom, we gaan snel, zijn het juist de prerafaëlieten geweest die de prachtigste vrouwen hebben geschilderd en getekend? Zijn er wetmatigheden die uitmaken wat mooi is en wat minder mooi (de kwestie wat precies lelijk is, is nog minder eenvoudig op te lossen en zo mogelijk nog moeilijker te formuleren)? Men heeft de neiging aan de slag te gaan zoals de achttiende-eeuwse Britse agronoom (zijn naam is vergeten, maar het zal Arthur Young wel zijn geweest) dat deed, die zich had afgevraagd waarom koeien, paarden en vrouwen in de county Sussex zulke lange benen hadden. Na enig gedelibereer kwam hij tot de conclusie dat het aan de omstandigheid moest liggen dat het op de kleigrond van Sussex bijna altijd regende: beesten en vrouwen moesten het hele jaar door hun benen uit de modder trekken. Klaarblijkelijk zat de man het merendeel van de tijd thuis achter de haard.

Een dergelijk overtuigende conclusie moest in het geval van de oorspronkelijke vraagstelling ook wel te bereiken zijn door het bestuderen van de Engelse theoretici uit de achttiende eeuw; zij immers hadden met hun traktaten over Taste en Beauty de principes van de Schoonheid onderzocht en waren, so nebenbei, gestuit op de constituerende principes van de Variety, Originality, Smoothness, de serpentine en de waving line. Aanvankelijk hebben we heel ernstig gezocht naar deze Steen der Wijzen, de grondslagen van de Schoonheid, maar zoals vaker in de alchemie is er een bijprodukt ontstaan.

I

‘O my America! my new-found-land...’
John Donne, Elegy xix: Going to Bed, 1669.

Tuinen en erotiek vormen al sedert de Oudheid een eenheid in de literatuur. In de na-middeleeuwse Engelse literatuur kunnen binnen dit gegeven dan ook diverse thema's onderscheiden worden. De tuin als liefdestuin, als daadwerkelijke lusthof:

Come, my Corinna, come; and, coming, mark
How each field turns a street, each street a park
Made green and trimmed with trees: see how
Devotion gives each house a bough
Or branch: each porch, each door ere this,
An ark, a tabernacle is,
Made up of whitethorn neatly interwove,
As if here were those cooler shades of love.
Can such delights [b]e in the street
And open fields, and we not see't?

Robert Herrick, Corinna's Going A-Maying, 1648.

De vrouw als tuin:

There is a garden in her face,
Where roses and white lilies grow,
A heavenly paradise is that place,
Wherein all pleasant fruits do flow.
There cherries grow, which none may buy
Till ‘Cherry ripe!’ themselves do cry.

Thomas Campion, There Is a Garden in Her Face, 1617.

Het omgekeerde, de tuin als vrouw:

In all, let Nature never be forgot,
But treat the Goddess like a modest fair,

[p. 3]

 

Nor over-dress, nor leave her wholly bare;

 

Let not each beauty everywhere be spied,

 

Where half the skill is decently to hide.

 

Alexander Pope, An Epistle to Lord Burlington, 1731.

De man als minnaar van de vrouw, die als tuin wordt voorgesteld:

Within this limit is relief enough -
Sweet bottom-grass and high delightful plain,
Round rising hillocks, brakes obscure and rough,
To shelter thee from tempest and from rain.
Then be my deer, since I am such a park.
No dog shall rouse thee, though a thousand bark.

William Shakespeare, Venus and Adonis, 1593.^1.

En de man als minnaar van de tuin, die als vrouw wordt gepresenteerd:

Fair Quiet, have I found thee here,
And Innocence, thy sister dear?
Mistaken long, I sought you then
In busy companies of men.
Your sacred plants, if here below,
Only among the plants will grow;
Society is all but rude
To this delicious solitude.

Andrew Marvell, The Garden, 1681.

Eén ding moet voor ogen worden gehouden. De tuinen in de hierboven gegeven referenties waren bedoeld als metaforen, de auteurs stond niet een bestaand type tuin voor ogen. Dat kwam pas later, omstreeks 1730. Toen werden deze erotische metaforen daadwerkelijk in aarde, water en bomen uitgevoerd.

De tuinen in het zeventiende-eeuwse Engeland waren klonen van Versailles. Deze formele tuinen stonden zo ver als maar mogelijk was, af van de verafschuwde en als bedreigend ervaren ruwe natuur. Zij kenmerkten zich dan ook door geometrische plattegronden, een ijzeren symmetrie en lineaire waterpartijen én waren duidelijk afgescheiden van hun natuurlijke omgeving.^2.

Een eeuw later echter werden deze kunstmatigheden verworpen ten gunste van de natuur, die vanaf die tijd in alle toonaarden werd bezongen.^3. Het tij begon zich langzaam te keren tegen de formele tuin. De Earl of Shaftesbury in The Moralists: A Philosophical Rhapsody (1709): ‘I shall no longer resist the Passion growing in me for Things of a natural kind; where neither Art, nor the Conceit or Caprice of Man has spoil'd their genuine Order, by breaking in upon that primitive State. Even the rude Rocks, the mossy Caverns, the irregular unwrought Grotto's, and broken Falls of Waters, with all the horrid Graces of the Wilderness itself, as representing nature more, will be the more engaging, and appear with a Magnificence beyond the formal Mockery of Princely Gardens.’^4.

Dientengevolge werd getracht de natuur vast te leggen in de eigen tuin of beter gezegd, de tuin een dergelijk natuurlijk aanzien te geven dat de overgang tussen tuin en omgeving nauwelijks merkbaar was.^5. In dit kader moet de naam van de Yorkshire schilder en tuinarchitect William Kent genoemd worden. ‘He,’ merkt Horace Walpole op, ‘leaped the fence, and saw that all nature was a garden.’ Zijn tuinen, zoals bijvoorbeeld Rousham, kenmerkten zich door zacht glooiende grastapijten met schilderachtig gecomponeerde boomgroepen, een kronkelende rivier uitmondend in een dito meertje en indrukwekkende vergezichten naar de omliggende heuvels en dalen. Via slingerende paden werden de wandelaars in juiste volgorde van het ene object, een pseudo-classicistische tempel, grot of hermitage, naar het andere geleid en stonden er bankjes op die plaatsen waar uitgerust kon worden voor de terugtocht.

Omstreeks 1730 rekende men dus af met de formele tuin en was de heerschappij van de landschapstuin een feit.

Waren geometrie en symmetrie kenmerken bij uitstek van de formele tuin, voor de landschapstuin waren dit de waving en de serpentine line, zachte, golvende lijnen. Beide lijnen werden pas voor het eerst door de schilder William Hogarth in een theoretisch kader gepresenteerd, in zijn geruchtmakende boek The Analysis of Beauty (1753), hoewel ze al veel langer als

1. Refererend aan deze passage, beschrijft Elizabeth Ham in haar autobiografie de volgende scène: ‘We were supping one night at Mr. Jones', Bayley was sitting next me. Ellwood had just been accusing him of having flirted desperately at Ecky with some Miss Parkes. He was now annoying me as desperately, calling me “dear” two or three times. “I wish you would keep your Deer for your Park,” said I.’ Elizabeth Ham by Herself: 1783-1820, (ed. E. Gillet), Londen 1945, p. 10.

2. Thomas Burnet bijvoorbeeld karakteriseert de Zwitserse Alpen in zijn beroemde boek The Sacred Theory of the Earth: Containing an Account of the Original of the Earth and of All the General Changes Which It Hath Already Undergone or is to Undergo, till the Consummation of All Things, Londen 1684, als ‘those wild, vast, and indigested Heaps of Stone and Earth’ en zag deze als bewijs van de verwoeste, vervallen en chaotische Natuur die de mens na de zondeval was toebedeeld. Door geometrische patronen op te leggen aan deze natuur kon daarentegen gestalte worden gegeven aan het verloren gegane paradijs, aldus Burnet.

3. Thomas Gray, die samen met Horace Walpole in 1739 de Grand Tour had ondernomen, schreef over de Alpen: ‘The mountains are ecstatic, and ought to be visited in pilgrimage once a year. None but these monstrous creatures of God know how to join so much beauty with so much horror,’ zie: Thomas Gray, Works, vol. iii (ed. Edmund Gosse), New York 1885, p. 223. Voor nadere informatie over de veranderde houding ten aanzien van bergen en natuur in de zeventiende en achttiende eeuw, zie Marjorie Hope Nicolson, Mountain Gloom and Mountain Glory: The Development of the Aesthetics of the Infinite, New York 1963, ed. princ. 1959.

4. Bij het zich afzetten tegen formele tuinen en het op gang brengen van de ontwikkeling van de landschapstuin, speelde naast de liefde voor de natuur ook de door de Whigs gevoerde anti-Franse politiek een rol. Tuinontwerpen zoals die van Versailles werden tot symbolen van het absolutisme en de heerschappij van de mens over de natuur. De Engelse landschapstuin daarentegen stond voor constitutionalisme en het verbond van mens met natuur.

5. Joseph Addison in de Spectator van 6 september 1712: ‘It is a confusion of kitchen and parterre, orchard and flower-garden, which lie so mixt and interwoven with one another, that if a foreigner, who had seen nothing of our country, should be conveyed into my garden at his first landing, he would look upon it as a natural wilderness...’

[p. 4]

nieuwe schoonheidsidealen in zwang waren. Hogarth merkte op dat rechte lijnen uiterst saai waren, omdat deze slechts in lengte varieerden. Hij bestempelde de golvende waving line dan ook als line of beauty, en de driedimensionale serpentine line als line of grace. Met name het door hem gelegde verband tussen de serpentine line en Variety, een van de factoren die volgens hem tot Beauty zou leiden, was origineel: ‘...waving and winding at the same time different ways, leads the eye in a pleasing manner, along the continuity of its variety...’ Deze combinatie zou het credo worden voor de landschapstuin.^6.

De waving en de serpentine line maakten het mogelijk aan te sluiten bij een literaire traditie: de geo-erotica.

Het voorstellen van de vrouw als land, en haar met topografische precisie beschrijven was al langer een bekend poëtisch genre,^7. doch werd pas voor het eerst in boekvorm gepresenteerd in het aan Charles Cotton toegeschreven Erotopolis: The Present State of Betty-land (1684). Het genre is met name nu nog bekend door Thomas Stretsers A New Description of Merryland. Containing, A Topographical, Geographical, and [sic] Natural History of That Country (1740). Stretser parodieert hierin de in die tijd zo populaire geografische handboeken, door het vrouwenlichaam als topografische metafoor voor te stellen, als Merryland, een land dat wordt ontdekt, geëxploreerd en beschreven door een ontdekkingsreiziger met de wel zeer beladen naam ‘Roger Pheuquewell’. Het boek bevat twaalf hoofdstukken waarin de gehele kosmologie aan de orde komt: de naam, ligging, lucht- en bodemgesteldheid, rivieren, kanalen, de omvang, verschillende regio's, de belangrijkste nederzettingen, oude en nieuwe bewoners, de produkten en de koopwaren, bezienswaardigheden, bestuur, religie, taal en ‘Directions for strangers steering safe into Merryland’. Om een indruk te krijgen van de geo-erotische beschrijving van Merryland enkele zinsneden: ‘...in a low part of the Continent, bounded on the upper Side, or to the Northward, by the little Mountain called mnsvnrs [Mons Veneris], on the East and West by coxasin [Coxa Sinistra] and coxadext [Coxa Dextral, and on the South or lower-Part it lies open to the terra firma... The Parts which have never been broken up, nor had Spade or Plough in them, are most esteemed; and so fond are People of having the first tilling of a fresh Spot, that I have known some Hundreds of Pounds given to obtain that Pleasure... two Forts called lba [labia], between which every one must necessarily pass, that goes up the Country, there being no other Road. The Fortifications are not very strong, tho' they have Curtains, Hornworks, and Ramparts; they have indeed sometimes defended the Pass a pretty while, but were seldom or never known to hold out long against a close and rigorous Attack.’

Diegenen die de double entendres ontgaan, kunnen verwezen worden naar een werk van Stretser waarin hij Merryland verder duidt: Merryland Displayed: Or, Plagiarism, Ignorance and Impudence Detected, Being Observations upon a Pamphlet Intituled A New Description of Merryland, verschenen in 1741.^8.

Dergelijke geo-erotische metaforen konden nu door de nieuwe tuinarchitectuur in natura worden uitgevoerd. De zachte, golvende waving en serpentine line maakten het mogelijk de tuin als vrouw of als bepaalde lichaamsdelen van de vrouw te modeleren. In het hierna volgende zullen enkele tuin-geworden ‘Merrylands’ worden beschreven en zal ingegaan worden op de erotisch beladen literaire uitingen van de diverse ‘Roger Pheuquewells’, te beginnen bij The Leasowes, het landgoed van William Shenstone.

6. The Analysis of Beauty werd al snel vertaald in Zergliederung der Schönheit (1754), Analisi della bellezza (1761) en Analyse de la beauté (1805), tevens gaf dit boek het startschot tot een lange reeks van publikaties die schoonheid en smaak in wetenschappelijke categorieën indelen. De gigantische hoeveelheid wijst op een zekere bezetenheid ten aanzien van dit onderwerp. Enkele titels: Edmund Burke, A Philosophical Enquiry into the Origins of our Ideas of the Sublime and Beautiful, Londen 1756; James Cawthorne, Of Taste, 1756; Alexander Gerard, An Essay on Taste, Edinburgh 1759; Archibald Alison, Nature and Principles of Taste, 1790; Richard Payne Knight, An Analytical Inquiry into the Principles of Taste, 1805.

7. Bijvoorbeeld: ‘I do not love thee for those thighs, / Whose alabaster rocks do rise / So high and even, that they stand / Like sea-marks to some happy land: / Happy are those eyes have seen them; / More happy those that sail between them.’ (Thomas Carew, The Compliment, ca. 1630), en: ‘License my roving hands, and let them go, / Before, behind, between, above, below. / O my America! my newfound-land, / My kingdom, safeliest when with one man manned, / My mine of precious stones, my empery, / How blest am I in this discovering thee! / To enter in these bonds is to be free; / There where my hand is set, my seal shall be.’ (John Donne, Going to Bed, 1669).

8. Stretsers werk uit 1740 was een groot succes en bereikte al in 1742 de tiende druk. Edmund Curll, uitgever van pornografica, betaalde, hebberig geworden, Stretser om een schijnbaar heftige aanval te schrijven tegen zijn eigen werk, A New Description, dat kort na de zevende editie verscheen.
Wel moet opgemerkt worden dat niet alleen vrouwen als land werden voorgesteld; ook lichaamsdelen van mannen werden in geo-erotische termen weergegeven. Zo verscheen in 1741 A Voyage to Lethe geschreven door ene ‘Samuel Cock’, waarin Allcock, het fictieve landgoed van de auteur als volgt wordt beschreven: ‘...in a very pleasant and fertile Part of the Country, being a long Neck of Land, shaded by a Grove of Trees, and supported by a couple of Hills, impregnated according to the Virtuosi, with a sort of Metal, which being liquify'd is deem'd an excellent Restorative. Its Figure towards the End is in the Form of a large Nut; and there is an Aqueduct thro' it, that terminates in a jette d'Eau, as often as it is properly supply'd with Water.’
Voor nadere informatie over geo-erotica in de literatuur zij verwezen naar het artikel van Paul-Gabriel Boucé, ‘Chthonic and Pelagic Metaphorization in Eighteenth-Century English Erotica’, Eighteenth-Century Life, (speciaal nummer: Unauthorized Sexual Behavior during the Enlightenment), vol. ix n.s., 3, 1985, pp. 202-16.

II

‘Where fair convex and concave meet...’
‘Arcadio’, Verses Written at the Gardens of William Shenstone, Esq.; near Birmingham, 1756.

De dichter William Shenstone verbleef van 1745 tot zijn dood in 1763, op het landgoed The Leasowes, gelegen aan de weg van Birmingham naar Bewdly. Geïnspireerd door Shaftesbury en Pope leefde hij daar de cirkelredenering dat het doel van zijn poëzie het ontwikkelen van de virtue was, dat deze virtue werd vergroot door het landschap, en dat dit landschap op zijn beurt de inspiratiebron vormde voor zijn poëzie. Helaas moet opgemerkt worden dat zijn werk tweederangs is gebleven, en hij dus geheel onterecht in de vergetelheid is geraakt.^9.

9. Horace Walpole over Shenstone: ‘That watergruel bard... was labouring all his life to write a perfect song, and, in my opinion never succeeded.’

[p. 5]

Shenstones Leasowes lagen prachtig gesitueerd. Overal op het landgoed had men uitzicht op de omliggende heuvels. Het waving-en serpentine line-vormige wandelpad - vaak geleid langs murmelende stroompjes en onregelmatig gevormde meertjes - werd geflankeerd door tal van urnen en obelisken. En telkens maar bankjes die de wandelaars moesten attenderen op iets moois: een hermitage, een abdijruïne, een aan Pan gewijde tempel, een gotische kas, alcoven, een grot, een bosschage aangeduid als Virgil's Grove, een fluitspelende faun, een Venus.

Het landgoed was evenwel niet louter idyllisch of onderhoudend bedoeld. Shenstone wilde gestalte geven aan de harmonieuze schepping door de ‘natuurlijke’ blauwdruk van zijn landgoed te ontcijferen en aan de ware natuur van The Leasowes vorm te geven.^10. De talrijke gedichten verspreid over de bankjes en de diverse ornamenten gaven hiervan uitvoerig blijk.^11.

Dat zijn jaarlijkse toelage van driehonderd pond en nog veel meer dan dat, geheel en al besteed werd aan zijn tuin, spreekt voor zich.^12.

The Leasowes werd in die tijd druk bezocht door tuinliefhebbers en -eigenaars zoals Edmund Burke, Adam Smith, William Pitt, Horace Walpole, Thomas Percy en James Thomson,^13. en heeft diverse bezoekers aangezet tot poëtische beschrijvingen. Zo ook ‘Arcadio’ in zijn erotische Verses Written at the Garden of William Shenstone, Erq.; near Birmingham, 1756.^14. ‘Arcadio’ opent zijn gedicht met het brengen van een ode aan de natuur:

Would you these lov'd recesses trace,
And view fair Nature's modest face?
See her in every field-flower bloom?
O'er every thicket shed perfume?
By verdant groves, and vocal hills,
By mossy grotts, near purling rills,
Where-e'er you turn your wondering eyes,
Behold her win without disguise.

Daarna volgen verzen waarin gesuggereerd wordt dat de vrouwelijke vormen van ‘the Sister Graces’, 's winters naakt, zomers met bloemen getooid, de vormen van het landschap bepalen: zij liggen dicht onder de oppervlakte.

Oh, he will lead you to the cells
Where every Muse and Virtue dwells,
Where the green Dryads guard his woods,
Where the blue Naiads guide his floods;
Where all the Sister Graces gay,
That shap'd his walk's meandring way,
Stark-naked, or but wreath'd with flowers,
Lie slumbering soft beneath his bowers.^15.

En hij eindigt met een loftuiting op de waving line waaraan al het goede, mooie en natuurlijke voldoet: de natuur van The Leasowes en het lichaam van een vrouw.

‘Such is the waving line,’ they [= nymphs] cry,
‘For ever dear to fancy's eye!
Yon stream that wanders down the dale,
The spiral wood, the winding vale,
The path which, wrought with hidden skill,
Slow twining scales yon distant hill
With fir invested - all combine
To recommend the waving line.
The wreathed rod of Bacchus fair,
The ringlet's of Apollo's hair,
The wand by Maïa's offspring borne,
The smooth volutes of Ammon's horn,
The structure of the Cyprian dame,
And each fair female's beauteous frame,
Shew, to the pupil of design,
The triumphs of the Waving Line.’

‘ Arcadio’ verzucht dan ook:

Then gaze, and mark that union sweet,
Where fair convex and concave meet...

en suggereert hiermee de uitwisselbaarheid van The Leasowes met een vrouwenlichaam, hetgeen het trio Shenstone, Thomson en Lyttleton al vóór hem hadden gedaan.

De Schotse dichter James Thomson werd op zekere dag bij Shenstone geïntroduceerd door Lord Lyttleton van het naburige landgoed Hagley.^16. Tijdens deze kennismaking werden allerlei op stapel staande tuinhervormingen besproken, maar er werd ook gebabbeld over de erotiek van het landschap. ‘“You have nothing to do (says he) [= James Thomson] but to dress Nature. Her robe is ready made; you have only to caress her; love her; kiss her; and then - des-

10. Meer informatie over een dergelijke beatus ille-houding in, Maren-Sofie Rostvig, The Happy Man: Studies in the Metamorphoses of a Classical Ideal, 2 vols., Oslo/New York 1962-71, ed. princ. Oslo 1958, vol. ii.

11. Voor een nauwkeurige beschrijving van de tuin en haar beversregelde ornamenten, zie A Description of The Leasowes, in William Shenstone, Works in verse and prose, 2 vols., Londen 1776, vol. ii, pp. 211-36.

12. Vicesimus Knox, On the Pleasures of a Garden, in Essays Moral and Literary, 2 vols., 1778-9, vols. ii, 1779: ‘Our Shenstone made it [the garden] his study; but, with all his taste and fondness for it, he was not happy in it. The captivating scenes which he created at The Leasowes, afforded him, it is said, little pleasure in the absence of spectators. The truth is, he made the embellishment of his grounds, which should have been the amusement of his life, the business of it; and involved himself in such troubles, by the expences it occasioned as necessarily excluded tranquil enjoyment.’ En Thomas Jefferson, Memorandums Made on a Tour to Some of the Gardens in England, 1786: ‘Shenstone had but 300 £ a year, & ruined himself by what he did to his farm. It is said that he died of the heart-aches which his debts occasioned him.’

13. De roem van deze tuin ging zelfs zo ver dat Shenstones advies werd ingewonnen door de Franse markies de Girardin te Ermenonville, die zijn formele tuin wilde veranderen in een ‘jardin à l'anglaise’.

14. ‘Arcadio’ wordt geïdentificeerd als John Scott Hylton, een buurman van Shenstone, zie Cleanth Brooks (ed.), The Correspondence of Thomas Percy & William Shenstone, New Haven/Londen, 1977, p. 55, noot 3.

15. Dit is een verwijzing naar een Shenstone-tekst: ‘To see one's urns, obelisks, and waterfalls laid open; the nakedness of our beloved mistresses, the Naiads and the Dryads, exposed by that ruffian Winter to universal observation...,’ in Unconnected Thoughts on Gardening, Works, vol. ii, p. 90.

16. Aardig detail is dat Thomson in Spring (1728), onderdeel van zijn gedichtencyclus The Seasons, een lange passage aan Lyttleton wijdt. Deze op zijn beurt herzag in 1743 de Seasons en liet het werk publiceren, voorzien van illustraties door William Kent.

[p. 6]

Afb. 1. Plattegrond van het centrale gedeelte van Rousham, 1738, door William Kent.

Afb. 3. Titelpagina-vignet van William Hogarths An Analysis of Beauty, 1753.

cend into the valley.” Coming out into the court before the house, he mentioned Clent and Waw-ton Hill as the two bubbies of Nature: then Mr. L[yttleton] observed the nipple, and then Thomson the fringe of Uphmore wood; till the double entendre was work'd up to a point, and produced a laugh.’^17. The Leasowes en omgeving dus als naakte vrouw die betreden wordt als in een liefdesdaad.

Toch waren er in The Leasowes geen openlijke erotische duidingen; wel verborgene. Shenstone, verlegen, lang en dikkig, heeft jarenlang ‘Elvira’ het hof trachten te maken. In ‘Love and Honour’ beschrijft hij haar prachtige lichaam geo-erotisch:

Oh! lovely region to the candid eye!
'Twas there my fancy saw the virtues dwell,
The loves, the graces play; and bless'd the soil
That nurtur'd thee; for sure the virtues form'd
Thy gen'rous breast; the loves, the graces plann'd
Thy shapely limbs. Relation, birth essay'd
Their partial power in vain; again I gaz'd,

17. Account of an Interview between Shenstone and Thomson, 1746, gepubliceerd in de Edinburgh Magazine uit 1800.

[p. 7]

Afb. 2. Venus' Vale te Rousham met haar geo-erotische vormen; detail van de plattegrond uit 1738.

And Albion's isle appear'd, amidst a track
Of savage wastes, the darling of the skies!
And thou by nature form'd, by fate assign'd
To paint the genius of thy native shore.^18.

Uiteindelijk afgewezen lijkt hij zijn erotische fantasieën met name op de semi-reducta Venus te hebben uitgeleefd. Het Venus-beeld stond semi-reducta opgesteld, in een bosschage naast het huis.^19. En op het piëdestal stond een Shenstone-gedicht:

-‘Semi-reducta Venus.’^20.
To Venus, Venus here retir'd,
My sober vows I pay:
Not her on Paphian plains admir'd
The bold, the pert, the gay,

...

Not her, whose amorous leer prevail'd
To bribe the Phrygian boy;
Not her who, clad in armour fail'd,
To save disast'rous Troy.

Fresh rising from the foamy tide,
She every bosom warms;
While half withdrawn she seems to hide,
And half reveals, her charms.

Learn hence, ye boastful sons of taste,
Who plan the rural shade;
Learn hence to shun the vicious waste
Of pomp, at large display'd.

Let sweet concealment's magic art
Your mazy bounds invest;
And while the sight unveils a part,
Let fancy paint the rest.

Let coy reserve with cost unite
To grace your wood or field;
No ray obtrusive pall the sight,
In aught you paint, or build.

...

'Tis bashful beauty ever twines
The most coercive chain;
'Tis she, that sov'reign rule declines,
Who best deserves to reign.^21.

Shenstone verwerpt dus de opdringerige, initiatief nemende Venus, maar draagt daarentegen zijn plechtige beloften op aan de schuchtere half verscholene die haar bekoorlijkheden slechts gedeeltelijk ontbloot.^22.

Slordig gekleed en zijn grijze haar in een merkwaardige coupe, stierf hij ten slotte als teleurgestelde vrijgezel aan een koutje dat hij had opgelopen bij het indienen van zijn pensioenaanvraag.^23.

18. Shenstone, Works, vol. i, p. 251.

19. Shenstone was natuurlijk niet de enige die een verdekt opgestelde Venus in zijn tuin had staan. Op Hagley was ook een dergelijke situering. Thomas Jeffersons Memorandums: ‘From one of these there is a fine cascade; but it can only be occasionally, by opening the sluice. This is in a small, dark, deep hollow, with recesses of stone in the banks on every side. In one of these is a Venus pudique, turned half round as if inviting you with her into her recess.’ De minder rijke Shenstone kon zijn Venus slechts naast een bassin met goudvissen plaatsen.

20. Dit gedicht van de semi-reducta Venus, een verwijzing naar Ovidius, was een latere en bijna identieke versie van het gedicht dat hij in 1759 had geschreven voor een Venus Marina van zijn vriend Sherrington Davenport.

21. A Description of The Leasowes, in Works, vol. ii, pp. 235-6. Voor de gedachtenwisseling over dit gedicht tussen Shenstone en Percy, zie Correspondence, pp. 55-6.

22. Voor verdere informatie omtrent dit Venus-beeld, zie: James G. Turner, ‘The Sexual Politics of Landscape: Images of Venus in Eighteenth-Century English Poetry and Landscape Gardening’, in Studies in Eighteenth-Century Culture, xi, 1982, pp. 343-66. Opgemerkt moet echter wel worden dat zijn uitgangspunt uitsluitend de literatuur is en dat hij de daadwerkelijke landschapsarchitectuur buiten beschouwing laat. Voor eveneens relevant materiaal het artikel van Carole Fabricant, ‘Binding and Dressing Nature's Loose Tresses: The Ideology of Augustan Landscape Design’, in Studies in Eighteenth-Century Culture, viii, 1979, pp. 109-35.

23. Shenstone, Works, vol. i, p. 251.

III

‘Where unprofilick Nature, naked lies...’
Robert Morris, The Art of Architecture: A Poem, 1742.

Rousham

Het duurde niet lang eer de sensuele concave en convexe vormen van het vrouwenlichaam in een landschapstuin werden neergelegd. Venus Vale, de Vallei van Venus, in Rousham, Oxfordshire,

[p. 8]

Afb. 4. De cascades van Venus' Vale te Rousham. Op de bovenste cascade het Venus-beeld.

is hiervan een voorbeeld. Deze tuin van generaal James Dormer werd vanaf 1738 aangelegd door William Kent. Op de erotische duiding van Rousham gaf Horace Walpole in een brief uit 1760 al een voorzet: ‘The garden is Daphne in little, the sweetest little groves, streams, glades, porticos, cascades and river imaginable...’ Venus' Vale is de as waar het tuinontwerp om draait: een open plek omringd door loofbomen en dennen en daardoor visueel van de rest van de tuin afgeschermd. Het terrein loopt langzaam heuvelafwaarts. Op het hoogste punt van dit geïsoleerde deel van de tuin bevond zich, naast de Upper Pond, een Venus-beeld, geflankeerd door Cupido's op zwaneruggen. Vanuit de bosrand bespiedden Faun en Pan de Venus. Halverwege het terrein ligt The Great Pond, samen met een cascade. Een tweede cascade met vijvertje bevindt zich aan het eindpunt van Venus' Vale. Vanaf hier heeft men een ongehinderd uitzicht op het omringende vlakke landschap.

Wie de plattegrond bekijkt zal zich bewust worden van de opvallende vorm van Venus'

[p. 9]

Afb. 5. Het Venus-beeld te Rousham. Eronder een ode aan Ringwood, een jachthond van generaal Dormer.

Vale.^24. Voegen we daarbij de wetenschap dat Vale of Venus, Venus' Vale, Temple of Venus, Mons Veneris en Grotto of Venus zeer gebruikelijke eufemismen voor de vagina waren, dan is het programma van dit deel van Rousham duidelijk: de omringende bomen staan voor de vereiste begroeiing en de vijvers en watervallen geven de anatomische details van het vagijn weer. De Upper Pond met zijn waterval fungeert hier als urethra, waarbij het passend is dat zich op deze plek een fontein bevond, ‘playing thirty feet High’.^25. Tegenwoordig staat het Venus-beeld boven de tweede vijver, The Great Pond, voordien stond het boven de Upper Pond, daarbij anatomisch correct de plaats van de clitoris innemend. De schede zelf wordt vertegenwoordigd door de grote vijver, die vroeger ook een fontein bezat. Blijft de kleinere vijver met cascade; deze zou als rectum in aanmerking kunnen komen. Hier, zoals eerder gezegd, eindigde het erotische deel van de tuin, en heeft men uitzicht over het landschap, net zoals men vanaf een vagijn kijkend het lichaam zelf niet meer zou zien.^26.

24. Het is James Turners verdienste dat de overeenkomst is opgevallen, maar in zijn artikel (pp. 353 en 365) besteedt hij er verder geen aandacht aan. Dit en zijn grote aandacht voor Pope zorgen ervoor dat hij juist met zijn onderzoek stopt op het tijdstip waarop het verband tussen landschapstuin en erotiek relevant begint te worden.

25. Mavis Batey, ‘The Way to View Rousham by Kent's Gardener’, Garden History: The Journal of the Garden History Society, xi, nr. 2, Autumn 1983, pp. 125-32, p. 130; de brief van de tuinman van Rousham citerend. Batey is blijkbaar niet bekend geweest met Turners artikel, ze gaat voorbij aan de erotische implicaties van de plattegrond van Rousham.

26. De al eerder aangehaalde passage in A Voyage to Lethe, zie noot 8, lijkt de fictieve mannelijke tegenhanger te zijn van Roushams Venus' Vale.

West Wycombe

Rousham is nog intact en de Venus-vallei kan nog steeds worden bezocht. Echter voor wat betreft het meest interessante deel van West Wycombe (Buckinghamshire), het landgoed van Sir Francis Dashwood, moeten we afgaan op de uitspraken van tijdgenoten.

De geschiedenis van West Wycombe is vooral die van het bacchanalistische gezelschap, de Hell-Fire Club. De correcte, maar veel minder gebruikte naam is The Knights of St. Francis.^27. De ‘Franciscus-Ridders’ zijn in 1746 door Sir Francis Dashwood geformeerd en in de loop der jaren werden onder andere lid, de Earl of Sandwich, George Bubb Dodington, Paul Whitehead, Arthur en Robert Vansittart, Charles Churchill, John Wilkes, George Selwyn en Benjamin Franklin - allen befaamde losbollen, politici, non-valeurs, dichters en drankorgels.^28. Dertig jaar lang kwam men bijeen op Medmenham Abbey en West Wycombe om daar drinkgelagen aan te richten en zich te vergenoegen met de prostituées die met karrevrachten tegelijk vanuit Londen werden aangevoerd. De tuinen van zowel Medmenham als West Wycombe waren gewijd aan de vleselijke uitingen der liefde: motto's en inscripties in slecht Latijn of Rabelais-Frans waren te lezen op obelisken, beelden en tempels.

In de tuin van de sham ruin-abdij speelden de leden van de broederschap monnikje, geheel indachtig het beeld van de katholieke clerus dat in de protestantse landen in pomografica werd gepresenteerd. De ‘ridders’ zochten de ‘nonnen’ op die in de ‘kloostercellen’ in het hoofdgebouw waren ondergebracht. Huis en tuin waren met een overdaad aan erotische bric-à-brac tot een waar pornografisch labyrint omgebouwd, Shenstones Venus Postica werd, waarschijnlijk onbewust, gevulgariseerd met de plaatsing voor een grotingang van een Venus die een doom uit haar voet trekt. Boven haar billen was een Vergilius-citaat aangebracht: ‘Hic locus est ubi se via fundit in ambas/Hac iter Elysium nobis...’ (‘Hier deelt het pad zich en daartussen ligt de weg naar het Paradijs’.)^29.

Dashwoods pièce de résistance werd echter West Wycombe. Hier legde hij al in 1748, in een heuvel boven het dorp, een grottenstelsel

27. Het gaat hier eigenlijk om een soortnaam voor dergelijke verenigingen. Er bestaat veel lectuur over Dashwoods clubje; er is echter een tendens naar pulp en bovendien lijken de auteurs elkaar over te schrijven: E. Beresford Chancellor, The Hell-Fire Club, Londen 1925, deel iv van The Lives of the Rakes, 6 vols., Londen 1924-5; Ronald Fuller, Hell-Fire Francis, Londen 1939; Donald McCormick, The Hell-Fire Club: The Story of the Amorous Knights of Wycombe, Londen 1958; Buro Partridge, A History of Orgie[s], Londen 1958, pp. 121-54; Daniel P. Mannix. The Hell-Fire Club, New York 1961. Over analoge genootschappen: Montague Summers, ‘The Hell-Fire Clubs’, in Peter Haining (ed.), The Necromancers, Londen 1974, pp. 225-34 (de eerste druk van Summers' artikel hebben we niet kunnen traceren. Het blijft onvermeld in de gereviseerde editie van Timothy d'Arch Smith, Montague Summers: A Bibliography, Wellingborough 1983, ed. princ. Londen 1964).

28. De concentratie aan politici in de club was zo hoog dat rond 1760 de Engelse regering bijna zonder uitzondering bestond uit leden van de Knights of St. Francis.

29. La Mothe Le Vayer geeft overigens in diens Hexaméron rustique (1670) op ingenieuze proto-Freudiaanse wijze een interpretatie van de grot der Niaden in het dertiende boek van de Odyssee, waarbij de achteringang van de grot, onder de heerschappij van Venus Postica, als anus wordt voorgesteld. Zie hiervoor Boucé, op. cit. pp. 202-3.

[p. 10]

aan, dat naar men beweert geënt zou zijn op de Eleusinische Mysteriën van het Oude Griekenland.^30. De grotten zijn tot op de dag van vandaag te bezoeken, hoewel de wassen beelden van de Hell-Fire Club-leden met hun ongeloofwaardigheid nogal de aandacht afleiden van het doolhof, de tempels en de ‘Styx’, die in het gebergte zijn aangelegd. Net als bij de pseudosatanistische aankleding van Medmenham Abbey, zullen hier de ware klassieke mysteriën van minder belang zijn geweest dan het defloreren van een voor veel geld gehuurde semi-maagd.

Dat de nobele Knights of St. Francis op het idee kwamen om een deel van het park te West Wycombe aan te leggen in de vorm van een vrouw, mag in de lijn der verwachtingen liggen. Jammer genoeg zijn de aanwijzingen over deze tuin onduidelijk en werd de lay-out vernietigd door Humphrey Repton, de landschapsarchitect die tussen 1796 en 1800 het park van een nieuwe aanleg voorzag. De heuvel waarop de Temple of Venus stond is echter wel bewaard, en omgeven door twee slingerende serpentine riviertjes die uitmonden in het grote meer. Onder deze verdwenen tempel, in de heuvel, voert een gang die al in de achttiende eeuw door John Wilkes werd beschreven met ‘the entrance to it [the temple] is the same entrance by which we all come into the world and the door is what some idle wits have called the door of life’. De volgende regels uit Edward Thompsons gedicht ‘The Temple of Venus’ (1763), een satire op West Wycombe, sluiten hierop aan:

Is not our Garden now a viler Womb
To us, than damn'd Seplesia was to Rome:
Blush Britons, blush, not glory in a Fame,
That Virtue cannot tell, nor Honour name.

Uit het vagijn zou water hebben gestroomd en de borsten gaven melkwit water. Eveneens reminiscent aan de ‘door of life’ zijn de onderkeldering van de Temple of the Four Winds in West Wycombe en de ingang naar het grottenstelsel boven het dorp.^31.

Terzijde. De liefdestuin en -tempel in het algemeen worden op de hak genomen in een artikel van Francis Coventry uit 1753. Hij beschrijft de fictieve tuin van een eveneens fictieve Squire

Afb. 6. Sir Francis Dashwood als Knight of St. Francis, Venus aanbiddend. Dit portret werd ca. 1756 door William Hogarth vervaardigd.

Mushroom als volgt: ‘As every folly must have a name, the squire informs you, that “by way of whim”, he has christened this place “little Maribon” [= Little Marylebone, een referentie naar Marylebone Gardens, een achttiendeeeuwse pleasure garden]; at the upper end of which you are conducted into a pompous, clumsy, and gilded building, said to be a temple, and consecrated to Venus; for no other reason which I could learn, but because the squire riots here sometimes in vulgar love with a couple of orange-wenches, taken from the purlieus of the playhouse.’^32.

Het is niet verwonderlijk dat de grot, samen met bijbehorende bosschages en heuvels, tot symbool voor het vrouwelijk geslachtsdeel dient. De lectuur van de achttiende eeuw is overduidelijk. Harris's List of Covent Garden Ladies for the Year 1788 beschrijft een van de aanbevolen prostituées als volgt: ‘The Elysian font, in the centre of a black bewitching grove, supported by two pyramids white as alabaster, very delicate, and soft as turtle's down.’ In het spectatoriale The Village Gossip wordt duidelijk

30. Hier in het geheel niet ter zake doende, is het aardige en curieuze werkje door ‘mevrouwe v.H. geb. C.’, De Eleusinische Zusterschap, of beknopt verslag der wetten, instellingen, plegtigheeden, tekens en toonbeelden eener vrouwelijke geheimzinnige maatschappij, onlangs opgericht binnen Amsterdam, ‘met eene kunstplaat’, Amsterdam 1805. Geheel tegen de verwachtingen in betreft het hier geen erotomane tekst.

31. De vraag hoe het mogelijk was om van de aanleg van deze tot vrouw geworden tuin te genieten, kan worden opgelost door de kerktoren die op dezelfde heuvel als de ‘Eleusinische’ grotten ligt. De kerk werd in neoklassieke stijl door Dashwood gebouwd tussen 1751 en 1761. Op de toren is een enorme metalen bol bevestigd, waarin drie zitplaatsen zijn aangebracht die dienden tot het houden van een wat claustrofobe orgie. Vanuit de bol heeft men een perfect uitzicht op de tuin.
Voor het erotische complex van West Wycombe, zie vooral Karin Stempel, Geschichtsbilder im frühen englischen Garten, 2 vols., Münster 1982, vol. i, pp. 158-72.

32. The World, No. xv, Thursday April 12 1753, heruitgegeven in vier delen, Londen 1794, deel i, p. 68.

[p. 11]

Afb. 7. Een onbekende landschapstuin met monument en grotingang. Engelse gravure, ca. 1780.

gemaakt dat Mrs. Mournwell een vrouw van lichte zeden is. De beschrijving betreft de gefantaseerde ‘romantic habitation of Mrs. Mournwell, a widow of fortune, who dedicates the occupation of her leisure hours to the amusement of the public. The entrance of her house is formed to resemble a grotto; and the spare grounds before it is so decorated with paper ruins, wooden Cupids, and paste swans in painted ponds, that it serves ... to denote the profession of the owner.’^33.

De voorliefde voor grotten en tunnels in de achttiende-eeuwse Engelse landschapstuin moge als bekend worden verondersteld. Toch zou het te ver voeren om dit verschijnsel in reële, stoffelijke uitvoering als consistent erotisch te duiden.^34. In de erotische literatuur/lectuur was het gegeven van de grot natuurlijk een verhaaltechnische weldaad.

33. The Village Gossip No. ii, in The Lady's Monthly Museum, January 1801, p. 26, een volstrekt eerbaar damesblad.

34. Voor grotten, zie o.a. Barbara Jones, Follies and Grottoes, Londen 1974, ed. princ. 1953; Naomi Miller, Heavenly Caves: Reflections on the Garden Grotto, Londen 1982; en Christopher Tacker, Masters of the Grotto: Joseph and Josiah Lane, Tisbury 1976. Niet mis te verstaan is echter het ontwerp van de grot in Montrieul, in 1783 aangelegd voor de zus van Lodewijk xvi. De plattegrond hiervan is duidelijk die van een gepenetreerd vagijn, open aan voor- en achterzijde. Het zou interessant zijn dit deel van de tuin nader te onderzoeken. Zie Miller, op. cit., pp. 99-100. De met name op erotisch gebied nogal obsessieve architect Jean-Jacques Lequeu ontwierp overigens ook enige (nooit uitgevoerde) liefdesgrotten, alsmede een ‘hamac [hangmat] d'amour... dans le petit jardin de Volupté’, waarin een copulerend paartje is afgebeeld. Zie onder andere Jacques Guillermine, ‘Lequeu et l'invention du mauvais goût’, Gazette des Beaux-Arts, septembre 1965, pp. 153-66; en André Chastel, ‘The Moralizing Architecture of Jean-Jacques Lequeu’, Art News Annual, xxxii, 1966, pp. 70-83. We hopen te zijner tijd meer aandacht aan het fenomeen Lequeu te kunnen geven in Maatstaf.

Little Merlin's Cave

In 1735 liet William Kent in Richmond een aantal gebouwen oprichten voor Caroline, echt-

[p. 12]

Afb. 8. De eerste pagina van Little Merlin's Cave (4e druk), 1737.

genote van koning George ii. Naast een melkhuisje, een menagerie en een ronde tempel werd ook het pronkstuk, Merlin's Cave, geplaatst, een soort kluizenarij met twee zijvleugels en strooien daken. Merlin's Cave bleek al snel een object van spot te zijn voor de oppositie-pers, onder leiding van het toonaangevende The Craftsman dat campagne voerde tegen de eerste minister en vertrouwensman van Caroline Robert Walpole (vader van de voor de tuingeschiedenis zo interessante Horace Walpole). Door persiflages, satires en kritieken op het nieuwe gebouw van de koningin poogde men Walpole en zijn regering te treffen.^35. Tot de parafernalia die Merlin's Cave ten gevolge had behoort het zich in de British Library bevindende, tien pagina's tellende boekwerkje Little Merlin's Cave, in een vierde druk uit 1737. Het begint met:

As blue-ey'd Kate, sweet-blooming buxom Maid,
With Gard'ner Harry sat in lonely Shade,
Have you, cry'd she, dear Harry, ever seen,
The Cave of Merlin, rais'd near Richmond-Green?
No, answer'd Hal; but in this very Wood,
There is a Cave that's every Whit as good:
'T has Shrubs and Bushes all without, within
'Tis Crimson Velvet, soft as th' Ermin's Skin.
A Spring it has, gives Rapture to the Touch,
That never flows too little or too much:
All that old Poets feigns [sic] of Scenes of Bliss,
In ev'ry single Point come short of this.

Waar, vraagt Kate aan Harry, mag die grot zich dan wel bevinden? De opmerkzame lezer heeft daar natuurlijk al geen twijfels meer over. De gravure die bij dit pamflet is gevoegd toont op de voorgrond Kate en Harry, geplaatst tegen een landschap waarin een grot te herkennen is. Nadere beschouwing geeft aan dat het landschap te ontsleutelen is als de afbeelding van een vrouwenlichaam: in de rechterbovenhoek van de prent een heuvel waarop een tempeltje, een borst verbeeldend; dan een forse glooiing die een welvende buik representeert; een plateau dat plots omlaagvalt, waarin men een afhangend been tot de knie gezien, herkent. Het centrale punt is uiteraard de grot waaruit overvloedig water stroomt. De voorstelling lijkt de crux van de geo-pornografie te zijn.

35. De naam Merlijn riep in Engeland connotaties op met de Arthur-sagen en het utopische tijdperk van de ‘vrije Brit’. Ook werd Merlijn veelvuldig gebruikt in de subculturele astrologische pamfletten en contemporaine almanakken. Dat Caroline de blijkbaar in politiek opzicht ook niet geheel onschuldige Merlin's Cave liet oprichten, kon dan ook aangegrepen worden om eindeloze woordspelingen op dit gegeven te debiteren. De verdere politieke implicaties gaan ons in dit verband niet aan. Zie hiervoor Karin Stempel, op. cit., pp. 43-67; en Judith Colton, ‘Merlin's Cave and Queen Caroline: Garden Art as Political Propaganda’, es, x, nr. 1, 1976-7, pp. 1-20.

[p. 13]

Afb. 9. Het landschap als vrouwenlichaam. Gravure uit Little Merlin's Cave (4e druk), 1737.

IV

‘O study Nature! and with thought profound,
Previous to laying out with taste your ground:
O mark her beauties as they striking rise,
Bid all her adventitious charms surprize!
...
And all above is Grace, and Beauty all beneath.’

Anon., The Rise and Progress of the Present Taste in Planting Parks, Pleasure Grounds, Gardens, &c., 1767.

Honderd jaar later is de metafoor vrouw als tuin en tuin als vrouw nog steeds actueel. Hoewel de landschapstuin toen op de terugtocht was, de Victoriaanse bloementuin voor knusheid en geborgenheid zorgde en de uit de Himalaya geïmporteerde rododendron het open, natuurlijke parklandschap begon te verstikken, culmineerden de serpentine line en de waving line in Alexander Walkers obsessieve, vierhonderd pagina's dikke poging het vrouwenlichaam definitief te determineren, te classificeren en te canoniseren: Beauty Illustrated by an Analysis and Classification of Beauty in Woman, with a Critical View of the Hypotheses of Hume, Hogarth, Burke, Knight, Alison, [etc.] (1852); een werk dat doordrongen is van een achttiende-eeuwse gedachtengang.

Het is opvallend dat de beeldentaal in negentiende-eeuwse pornografica, in zoverre ze zich van de tuin bedient, blijft teruggrijpen op de achttiende eeuw. De eufemismen en de decors zijn die van het park, niet van de kleine bloementuin:

In Middlesex a hill we meet,
For beauty known to fame;
Where wealthy Payne has built his seat,
Payne's Hill they call its name.

‘Pray, Mr. Burke,’ said Lady Payne,
‘What Latin word is this?
(I've searched the dictionairy in vain),
Pray what's Mons Veneris?’

He looked into her beauteous eyes,
So innocent of ill;
And gave the happiest of replies,
‘It signifies Payne's Hill!’^36.

Painshill is een landschapstuin die vanaf 1738 door Charles Hamilton werd aangelegd in Surrey. Het is ongetwijfeld deze tuin die de anonieme maker van het gedicht bedoelt.^37.

Ook Hogarths stellingen werden nu voor expliciet erotische doeleinden gebruikt: ‘There was a housmaid of Monsignor's, a pretty and intelligent girl called Martha, the sight of whose large, fleshy bum, with an outline which would have crushed Hogarth's line of beauty out of time, used to excite me beyond measure...’^38. Eveneens zijn in Victoriaanse pornografica nog de sporen terug te vinden van Thomas Stretsers Merryland; bijvoorbeeld in de roman The Voluptuous Night, waar het landgoed

36. In het pornografisch tijdschrift The Pearl: A Journal of Facetiae and Voluptuous Reading, no. 2, August 1879, herdruk New York 1968, p. 69.

37. Voor Painshill, zie o.a. Norman en Beryl Kitz, Pains Hill Park: Hamilton and his picturesque landscape, Cobham 1984; en Michael Symes, ‘Nature as the Bride of Art: The Design and Structure of Painshill’, Eighteenth-Century Life, viii, nr. 2, January 1983, pp. 65-73.

38. Randiana; or Excitable Tales; being the Experiences of An Erotic Philosopher, ‘New York 1844’ = Engeland, ca. 1884. Vgl. ‘Introduction’ in Hogarths Analysis of Beauty, Londen 1753, p. 1: ‘I shall endeavour to shew what the principles are in nature, by which we are directed to call the forms of some bodies beautiful, others ugly; some graceful, and others the reverse; by considering more minutely than has hitherto been done, the nature of those lines, and their different combinations, which serve to raise in the mind the ideas of all the variety of forms imaginable.’

[p. 14]

Afb. 10. Een Victoriaanse grot. Gravure, ca. 1840-50, door Hicks en French.

van de hoofdpersoon ‘Bellesfesses’ is gedoopt.^39.

De tuingrot blijft zijn dubbelzinnige functie behouden, evenals de Venus-tempel. Voorbeelden zijn er te over: ‘the delightful grotto’, ‘the grotto of love’, ‘her pouting love grot’, ‘the mossy grotto between your thighs’, ‘the beautiful mossy forest on her mount’, ‘the mossy grotto’ en ‘temple of Venus’, herhaald als ‘the little grotto of Venus’.^40. Ad infinitum uiteraard. De verwijzingen kunnen zich natuurlijk ook uitbreiden naar hele landschappen, zoals we dat al van de achttiende-eeuwse erotica gewend zijn: ‘Oh! What a mistake artists make in failing to ornament the soft rising triangle beneath the curve of their beauties’ bellies with the dark curling hair that Nature has provided, surely to enhance the lovely slope which leads to the entrance of the Temple of Love. The contrast afforded by this dark, bushy, little hill, and the surrounding white paling of the belly, or the snowiness of the round voluptuous thighs is really exquisite.’^41.

In een gedicht in The Pearl wordt dat:

39. The Voluptuous Night, or the No [sic] Plus Ultra of Pleasure, ‘London 1830’, doch waarschijnlijk van later datum.

40. Respectievelijk in Sheaves from an Old Escritoire, Londen 1897; The Three Chums: A Tale of London Everyday Life, in het pornografisch tijdschrift The Boudoir, ca. 1880, herdruk New York 1971, p. 7 en ibid. p. 91; Sub-Umbra, Or Sport Among the She-Noodles in The Pearl, no. 1, July 1879 p. 4; Miss Coote's Confession Or the Voluptuous Experiences of an Old Maid in The Pearl, no. 4, October 1879, p. 120; Flunkeyania; or Belgravian Morals in The Pearl, no. 13, July 1880, p. 454; en La Rose d'Amour, Or the Adventures of a Gentleman in Search for Pleasure in The Pearl, no. 16, October 1880, p. 542.

41. In And [sic] Instructive Story, The Simple Tale of Susan Aked, or Innocence Awakened, Ignorance Dispelled, Londen 1898.

[p. 15]

 

There is not in this wide world a valley so sweet,

 

As that vale where the thighs of a pretty girl meet...^42.

Zoals gezegd is het niet de moderne, kleine tuin die het decor vormt voor de buiten-scènes in de Victoriaanse pornografische roman, maar behoudt het ouderwetse landschapspark die functie. In Rosa Fielding, or, A Victim of Lust, uit 1867, wordt tussen twee liefhebbenden de ideale plek voor een rendez-vous besproken: ‘There is a convenient little house of retreat, you know, among the bushes at the end of the serpentine walk, and there you know, although it is not a very genteel place for the purpose, you can -.’ In het al eerder genoemde Sub-Umbra vindt een orgie plaats in en naast ‘a small lake in the park... a pond of about four or five acres in extent, every side thickly wooded to the very margin...’ Er is een rustieke hut, ‘or summerhouse, under the trees, where the bathers could undress, and then trip across the lawn to the water...’^43. Het beeld van het langwerpig meertje of een beek, omgeven door bos met aan het ene einde een badhuis, komt relatief veel voor in dit soort romans: de vorm refereert, ons inziens, niet voor niets naar het vagijn, geaccentueerd door het badhuis of het zomerhuis als clitoris. In La Rose d'Amour feesten drie mannen en drie vrouwen ‘in the woods on the banks of a small creek’,^44. terwijl enkele erotische scènes in The Adventures of Miss Lais Lovecock Written by Herself; and What Happened to Her at Miss Twigg's Academy and Afterwards^45. zijn gesitueerd ‘at the end of a garden’, waar zich ‘a spacious room’ bevond, met ‘a beautiful bath’. Men verplaatst zich kort daarop naar de tuin bij het huis van Lucy Rosecunt, naar ‘a thick wood ... in the midst of which ran a refreshing stream completely surrounded by high and low shrubs’. In Lady Pokingham; or They All Do It verleidt de vrouw des huizes tegelijkertijd een mannelijke en twee vrouwelijke bediendes in ‘a fine large garden at the back of the house, in some parts beautifully shaded by umbrageous elms of a venerable age, especially on the banks of a small circular pond about twenty yards in diameter, where, facing the south, the summerhouse stood under the trees by the side of the small lakelet’.^46. Deze decors lijken evenzovele tot leven gekomen Venus' Vales van Rousham geworden te zijn.

Al die uitspattingen in het park konden natuurlijk bespied worden; meer nog als het huis zelf, is de tuin een eldorado voor voyeurs. Zo spelen de eerste hoofdstukken van de Voluptuous Confessions of a French Lady of Fashion in The Boudoir zich af in het park, waar de hoofdpersoon haar tante bespiedt bij het bedrijven van de liefde in een tuinhuis; terwijl veel van het vroege seksuele leven van ‘Walter’ in My Secret Life^47. zich al voyerend en ejaculerend afspeelt in openbare parken en hij de butler beloert in de tuingrot (een aardig omkering van what the butler saw).

42. The Pearl, no. 1, July 1879, p. 31. Het gaat hier om een parodie op Thomas Moore's The Meeting of the Waters in diens Irish Melodies, 1807-1828. Het origineel is in al zijn erotische eufemismen al duidelijk genoeg, maar blijkbaar verlangden de lezers van The Pearl zwaardere kost. Voor het origineel, zie The Poetical Works of Thomas Moore, Londen s.a., p. 200. Een ander, achttiende-eeuws, voorbeeld van onnodige pornografische pastiche is John Wilkes' An Essay on Woman (1763), naar Pope's An Essay on Man.

43. In The Pearl, no. 3. September 1879, pp. 73-4.

44. In The Pearl no. 9, March 1880, pp. 286-7.

45. In The Bagnio Miscellany, ‘1792’, maar in werkelijkheid vroeg-Victoriaans.

46. In The Pearl, no. 14, August 1880, p. 494.

47. Voor de eerste keer uitgegeven in elf delen in Amsterdam, ca. 1888-1894. We hebben de ‘pocket’-editie gebruikt zoals die ca. 1970 door de Grove Press is uitgegeven in New York. Deze editie van zevenhonderd pagina's is gebaseerd op de integrale Grove Press-herdruk (2400 pagina's groot) van 1966. Voor de vroege drukken van My Secret Life, zie Gershon Legmans ‘Introduction’ in de pocket-editie, pp. 15-57. Voor een interpretatie van My Secret Life, zie Steven Marcus, The Other Victorians: A Study of Sexuality and Pornography in Mid-Nineteenth Century England, New York 1977, ed. princ. 1974 pp. 77-196.

V

‘But, as ye through the Garden rove, Beware, fond Youths, the Darts of Love’
Anonymus, The Sunday Ramble, 1774.

High life

In een artikel in The World uit 1754 gaf een geagiteerde correspondent ons aan waar men prostituées kon aantreffen: ‘I am sorry to say it, but it is really my opinion, that if the common prostitute were to walk in the Park with no other covering than a shift of Paris net, half the young ladies of my acquaintance would come into fashion.’^48. Het waren echter niet zozeer de openbare parken, maar de speciaal ingerichte pleasure gardens die in de achttiende eeuw de belangrijkste ontmoetingsplaatsen voor prostituées waren. Charles Churchill, hofdichter van de Hell-Fire Club, bezong in 1779 de Bagnigge Wells pleasure garden:

Thy arbours, Bagnigge, and the gay alcove
Where the frail nymphs in amorous dalliance rove...

Dergelijke Spa's, Wells en pleasure gardens werden opgezet als openbare theetuinen, met een orkest en gelegenheid tot dineren (men klaagde vooral over de hoge prijzen van het voedsel en de nouvelle cuisine-achtige hoeveelheden ervan), waar eens in de zoveel tijd spectaculaire vuurwerkshows werden gegeven. Achter heggen en

48. ‘Brief’ van ‘Sarah Meanwell’ in The World, no. lxxxi, Thursday July 18 1754, heruitgegeven in vier delen, Londen 1794, vol. ii, pp. 133.

[p. 16]

Afb. 11. Gezicht op de pleasure gardens van Bagnigge Wells, Londen. Frontispice van de Sunday Ramble, 1774; gravure door Page.

Afb. 12. Liefdespaar in een geïdealiseerd landschap. Lithografie, ca. 1800.

bomen, en russen struiken was plaats voor amoureuze bezigheden. Met name in Vauxhall Gardens werden deze plekken druk bezocht, met als excuus dat de muziek zo mooi door het geboomte heen filterde. De laantjes hier vormden een wildernisachtig doolhof, waarin zelfs ‘the most experienced mothers... lost themselves in looking for their daughters’.^49.

Naast Vauxhall was Ranelagh de belangrijkste tuin. De Nederlandse baron Van Spaen nam in 1791 een kijkje bij het vuurwerk in Ranelagh Gardens en dronk er rond middernacht zijn gratis thee met beboterde toast. Hij gaf de voorkeur aan Ranelagh boven Vauxhall en achtte de vrouwen er de mooiste schepselen van Londen.^50. Dominee Carl Philip Moritz wijdde in zijn Reisen eines Deutschen in England im Jahr 1782 zelfs een heel hoofdstuk aan de pleasure gardens.^51. Moritz hoefde voor Vauxhall Gardens slechts een shilling entree te betalen, en kreeg waar voor zijn geld: ‘What astonished me most was the boldness of the lewd strumpets who came in by the half-dozen with their go-

49. Zie Austin Dobson, ‘Old Vauxhall Gardens’, Eighteenth Century Vignettes, Londen s.a., ed. princ. 1892, pp. 334-6. Voor het verschijnsel, zie verder Warwick Wroth, The London Pleasure Gardens of the Eighteenth Century, Londen 1896, herdruk Hamden 1979; en James Stevens Curl, ‘Spas and pleasure gardens of London: from the seventeenth to the nineteenth centuries’, Garden History, viii, no. 2, Summer 1979, pp. 27-68, dat echter niets toevoegt aan het boek van Wroth en er eigenlijk een condensering van is.

50. Heimerick Tromp, ‘A Dutchman's Visits to Some English Gardens in 1791’, Journal of Garden History, ii, no. 1, 1982, pp. 41-58, 57.

51. Een Engelse vertaling kwam in 1795 uit. De citaten zijn ontleend aan een nieuwe vertaling: Journeys of a German in England, Londen 1983, ed. princ. 1965.

[p. 17]

betweens, shamelessly begging one glass of wine after another for themselves and their hangers-on, which we dared not well refuse them.’ Enkele dagen later bezoekt Moritz Ranelagh; net als Van Spaen wil hij de twee tuinen wel eens vergelijken: ‘I found myself in a garden rather large but sickly in its aspect, unseemly, ill lit and sparsely inhabited. I had not been there long before a young lady who was likewise strolling about offered me her arm without introduction and asked me why I was going about all alone.’ Later blijkt de naïeve dominee toch overweldigd te zijn door de luxe van Ranelagh. Het entreegeld bedroeg daar een halve kroon, tweeëneenhalve shilling. Van Spaen moest zes jaar later een shilling meer betalen.

Dergelijke stijlvolle plaatsen werden met name gefrequenteerd door de jongere, succesvolle prostituée die zich de entreeprijs kon veroorloven. Het theater was een andere favoriete plek. In Victoriaans Londen bestond evenwel ook behoefte aan oorden voor dames die zelf geen geld konden investeren om hun klanten te ontmoeten: ze namen hun toevlucht tot het openbare park.

Low life

Tot een van de mathematische problemen van de negentiende-eeuwse geschiedenis behoort de berekening van het aantal prostituées in Londen. Pückler-Muskau schrijft in zijn beroemde brieven dat het aantal prostituées in Londen, zoals iedereen weet, even groot is als het aantal inwoners van Berlijn.^52. Het medische tijdschrift The Lancet vermeldt in 1857 het getal 80 000, wat voor Londen één op de zestien vrouwen betekende, terwijl één op de zestig huizen een bordeel zou zijn. De schattingen liepen zelfs op tot 100 000.^53.

Cremorne Gardens had intussen de functie van Vauxhall en Ranelagh overgenomen. Een rijmpje in The Boudoir laat de jury in een rechtszaal billets doux aan vrouwen geven die nog dezelfde nacht bereikbaar waren voor afspraken in Cremorne. William Acton behandelt Cremorne in zijn Prostitution... in London uit 1870: ‘By about ten o'clock, age and innocence... had seemingly all retired, weary with a long and paid bill of amusements, leaving the massive elms, the grass-plots, and the geranium-beds, the kiosks, temples, “monster platforms” and “crystal circle” of Cremorne to flicker in the thousand gas-lights there for the gratification of the dancing public only. On and around that platform waltzed, strolled, and fed some thousand souls - perhaps even seven hundred of them men of the upper and middle classe, the remainder prostitutes...’ Ook ‘Walter’, de schrijver van het epische My Secret Life, pikt een vrouw op in Cremorne.

Volgens Mayhew, de chroniqueur van de London Underworld, gingen sommige prostituées in de buitenwijken wonen wanneer Cremorne open was (waarschijnlijk omdat ze vanuit het park dan hun klanten mee konden nemen naar huis, en ze niet in de ‘hoerenbuurten’ hoefden te gaan wonen). Een van hen vertelde aan Mayhew dat ze het haatte om de Haymarket (waar de betere prostituées hun cliëntèle oppikten) op en af te moeten lopen, en dat ze Cremorne prefereerde.

Mayhew is ook een bron van informatie over de laagste klasse der prostituées, de vrouwen met hun klandizie in openbare parken of, naar Mayhews hoofdstuktitel, ‘Park Women, or Those Who Frequent The Parks At Night, and Other Retired Places’.^54. ‘Park women... are those degraded creatures, utterly lost to all sence of shame, who wander about the paths most frequented after nightfall in the Parks, and consent to any species of humiliation for the sake of acquiring a few shillings.’ Men dient te bedenken dat Mayhew zich hier niet bedient van de hyperbolen die in de Victoriaanse moralistische lectuur zo gewoon zijn, maar dat zijn verslag heel objectief en sober is gesteld. Hij vervolgt: ‘You may meet them in Hyde Park, between the hours of five and ten (till the gates are closed) in winter. In the Green Park, in what is called the Mall... you may see these low wretches walking about sometimes with men, more generally alone, often early in the morning. ...These women are well known to give themselves up to disgusting practices, that are alone gratifying to men of morbid and diseased imagination. They are old, unsound, and by their appearance utterly incapacitated from practising their profession where the gas-lamps would expose the defects

52. Brief van 23 juli 1827, in Fürst Pückler reist nach England, Berlijn 1937 p. 227.

53. Fraser Harrison, The Dark Angel: Aspects of Victorian Sexuality, Londen 1979, ed. princ., p. 217.

54. Zie Henry Mayhew, London Labour and the London Poor, 4 vols, 1851-1862. Hier geciteerd naar Peter Quennells selectie uit Mayhews werk, London's Underworld, Londen 1965, ed. princ. van deze bewerking 1950.

[p. 18]

Afb. 13. Vrijende paartjes in een park. Gewassen-inkt-tekening, ca. 1820, door de gifmenger/tekenaar/dichter Thomas Griffiths Wainewright.

in their personal appearance, and the shabbiness of their ancient and dilipidated attire.’ Veel van deze vrouwen waren immers verminkt door de syfilis; het parkduister zorgde ervoor dat ze niet al te nauwgezet konden worden bekeken.

De pornografische lectuur uit de tweede helft van de negentiende eeuw getuigt ervan dat geassocieerd worden met deze vrouwen het toppunt van vunzigheid moest zijn. Nog tamelijk onschuldig merkt de auteur van het gedicht Things I Don't Like to See’, in The Pearl, op: ‘Nor I don't like to see, though it's really a lark,/A clergyman poking a girl in the park.’ My Secret Life van ‘Walter’ geeft de praktijk die Mayhew omwille van het fatsoen niet kon vermelden: ‘Passing a park entrance one misty and armish night at about ten o'clock I thought I should like to feel a cunt... I entered and saw couples sitting on the seats close to each other, and further from the walk, couples indistinctly in more compromising attitudes. Moving on to the grass nearer so as to see better,... there was a man on a seat bending a little forward and a

[p. 19]

woman standing up in front of him - stink fingering of course. - A little further on was a woman sitting, and a man standing up in front of her... it was too dark to see faces... A square built, shortish female passed me, walking rather quickly. “Are you going, Mary, to piddle?” - “No, I'm going home,” and she stopped. I laid hold of her arm which was a thick one, and knew from that and her outline that she had a fattish bum. - “Come on to the grass, let me feel your cunt and I'll give you a shilling.”’ Mary vertelt ‘Walter’ dat ze nog niemand heeft gehad die nacht en dat ze sinds de ochtend niets heeft gegeten of gedronken. ‘Walter’ weigert echter copulatie, waarschijnlijk omdat hij bang is geslachtsziekte op te lopen. Wanneer ze weggaat kan hij niet nalaten op te merken: ‘You've a fat solid arse, for a London park woman.’^55.

De meest uitgebreide ‘reportage’ van wat gebeurde in de openbare parken is echter te lezen in The Three Chums: A Tale of London Everyday Life. ‘Having heard from his cousins what larks went on in the parks at night, Charlie made up his mind to see it for himself... and turned into the park [Hyde Park], taking the path across to Knightsbridge, arriving at the drive which leads to the Serpentine, he walked along the path observing the couples sitting on the seats kissing and groping each other.’ Daar ontmoet hij twee zusjes, dertien en vijftien jaar, die geld vooraf vragen aangezien veel mannen ervandoor gaan wanneer het uiteindelijk op betalen aankomt. ‘They were really young and pretty girls, such as the park lecher seldom is lucky enough to pick up, the dark paths and seats mostly haunted by worn-out hags who cannot stand the illuminating ordeal of the gas-light of the streets.’

Volgens de zusjes is Charlie ‘so different from the dirty old men we generally pick up here... I hate the nasty old men; we only do it because mother can't keep the home over us unless we bring in five or six shillings a week somehow.’ Een nieuwe ontmoeting wordt gearrangeerd, ‘... on Tuesday, and [we will] go into the Green Park; there you will see lots of fun, and can get out at any time; in Hyde Park we get shut in, and have to climb over the gate.’

We krijgen nog meer details over de open-

Afb. 14. Anonieme Engelse schildering op zijde, eind-negentiende-eeuws.

55. My Secret Life, pp. 475-6.

[p. 20]

bare parken to lezen wanneer de volgende dinsdag beschreven wordt: ‘...they took him round the park to see the unblushing games that were going on. Soldiers rogering servant girls, old fellows fumbling little girls, and no end of the most unblushing indecency on every side; the fact being that if people, or rather couples, only get into the Green Park before the gates closed at ten p.m. they might stop there all night, or could at any time go out by the turnstile at the end of Constitution Hill into Grosvenor Place. The one or two bobbies who patrolled the park seemed to take no notice, or were easily squared by the girls who used the place for business...’^56.

Vanaf 1900 heeft de Engelse landschapstuin als metafoor afgedaan. De achttiende eeuw met haar tuinkunst en verbindingen met de erotiek zijn dan geen gesunkenes Kulturgut meer, maar in geschiedenis overgegaan.

56. In The Boudoir, pp. 88-9, 92-3.

VI

‘Almost imperceptibly I became one with the round, soft hills that curved into each other from every direction. They were the shape of women loving each other. I have never felt such an overwhelming sense of being at home. In that moment all the Earth was saying yes to my Lesbian identity. I got out of the car and opened my arms to the Irish hills; I ran up and down calling them my lovers and my sisters.’

Mab Maher, Breaking Silence: Lesbian Nuns on Convent Sexuality, geciteerd in de rubriek ‘Wimmin’, Private Eye, no. 640, juni 1986, p. 11.

Misschien moet dat artikel over de schouders van Grace Kelly maar eens geschreven worden.