Maatstaf. Jaargang 33

[p. 70]

J.J. Peereboom
Journaal

Is het vooral ergerlijk wat een mens moet meemaken, of vooral vervelend?

De ergernis is het populairst. De media zijn er vol van, in columns en commentaren; en er gaat geen uur voorbij of de mens ondervindt een geërgerde opwelling, over het verkeer en de volgekliederde muren, over de gewichtigheid van het geestelijk leven en het gebrek aan geestelijk leven, over de onbetrouwbaarheid van de politiek, de nalatigheid van vrienden en de defecten van apparaten.

Toch is de verveling mij liever. De ergernis leidt nergens naar toe. Aangezien iedereen zich ergert aan bijna iedereen anders vindt zelden iemand het nodig om zich eraan te storen. De staat van geërgerd zijn gaat gepaard met een korte voldoening, en wie er opruiend over kan schrijven krijgt een troepje lachers mee die aan hun eigen humeuren niet genoeg hebben. Verder blijft alles bij het oude.

De verveling daarentegen, over wat wij allang wisten en telkens opnieuw moeten horen, over wat wij niet willen weten en eveneens moeten aanhoren, en over de onmacht in onszelf om iets verkwikkelijkers te bedenken, laat zich innerlijk benutten. De geërgerde mens komt onwrikbaar vast te zitten in het harnas van zijn opvattingen; de verveelde krijgt zin om er delen uit los te schroeven en ondersteboven terug te zetten. Wat geloof ik van mijn ideeën over inkomenspolitiek, zingenot, euthanasie, omgangsvormen?

Alles staat nog ter bespreking, en zo keert het leven terug.

■

Na een aanval van een uur op 14 april 1917, over het open land bij het bos van Savy onder voortdurend granaatvuur, bereikte Wilfred Owen een intussen ontruimde Duitse loopgraaf. ‘When I looked back and saw the ground all crawling and wormy with wounded bodies, I felt no horror at all but only an immense exultation at having got through the Barrage.’

Hij heeft nog veel meer te zeggen gehad over de dood van anderen voordat hij zelf sneuvelde in de laatste week, in november 1918, maar het komt zelden zo hard aan. Je voelt hem omkijken, en registreren.

Vergelijkbaar op de schaal van het gevaarloze burgerleven is de vleug van welbehagen in de kamer iedere keer dat de ambulances voorbijloeien in de Lairessestraat. Er liggen weer gewonden op het natte asfalt; de omstanders kijken toe en de auto's rijden langzaam

[p. 71]

voorbij, maar wij, zoals Frans Halsema zong, wij zitten hier ok.

Welbehagen is niet het enige wat wij ondervinden. Het is een component. Een andere is de ontsteltenis bij het zien in Noord-Frankrijk van zo'n glooiende kilometer volgezet met evenwijdige kruisen; een militaire begraafplaats. In de loopgraaf, schreef Owen, werden wij eerst nog vier uur beschoten door de Duitsers uit een naburig bos. Het is krankzinnig. Die jongens hadden niets tegen elkaar. Misschien hadden sommigen elkaar dood willen schieten als ze kennis hadden gemaakt. Anderen zouden het goed kunnen vinden. De meesten zouden elkaar voorbijlopen als op een trottoir.

Zulke protesten komen ook op, maar niet onvermengd. Humane gevoelens en bedoelingen uitgedrukt zonder componenten van leedvermaak, welbehagen en onverschilligheid klinken nooit helemaal betrouwbaar. Wij zijn anti-oorlog. Waarom? Wijwillen niet doodgeschoten worden, ook niet in groepsverband, en weten ons gesteund door anderen die het evenmin willen. Tot zover zijn wij het met onszelf eens. Dan komt de bittere opwinding bij het zien van Owen die onder het granaatvuur zijn mannen aanmoedigt, ‘You're doing very well my boy,’ waarna hij zelf geraakt wordt; en je weet het niet meer. Als welzijn werkelijk het enige was waar de mens prijs op stelt zou de geschiedenis natuurlijk anders verlopen zijn.

■

Zelden meer dan zes uur per nacht slapen is een goede gewoonte: niet vervelend vroeg naar bed hoeven en toch meestal om zeven uur ontwaken, met een lange dag in het vooruitzicht.

Wel is er een prijs voor te betalen, die de vorm aanneemt van een bijna onoverwinnelijke behoefte aan een hazeslaapje halverwege de middag. Comfort is onnodig: een harde stoel om op te zitten, een tafelblad voor het voorhoofd en een kwartier rust zijn genoeg.

Maar waar haal je een kwartier rust vandaan. Vaak is er geen. Je zit met verstandige mensen te praten, en je moet door - tenminste, je hebt niet de techniek om een kwartier pauze aannemelijk te maken.

Soms helpt het om water te drinken en tegelijk je gezicht nat te maken; of om zoete snoepjes te eten, die een besmeurde smaak nalaten.

Anders moeten er onzichtbare middelen gebruikt worden. Denken aan gruwelen, probeer ik soms: martelingen, ongeneeslijke ziektes, explosies; kreten, snikken, schimpscheuten - daarbij in slaap vallen zou onmenselijk zijn, maar kost geen moeite. Schandelijke taal werkt evenmin: godslasteringen aangelengd met schuttingwoorden, vuiligheid die geen mens van je zou mogen horen. Zelfkwelling dan: stukjes vel van kuit of hand knijpen tot het bloed er haast uitgeperst wordt - pijnlijk, maar overweldigd door een enorme geeuw.

Het beste is met grote passen door de kamer lopen, kloppend op billen en dijen en wangen om de bloedsomloop te bevorderen.

En ineens, wanneer het gezelschap begint te vrezen dat er iets ernstigers aan de hand moet zijn dan zij meenden te begrijpen, dan is

[p. 72]

het over. De aanval is voorbij. Wij kijken elkaar helder in de ogen, alsof alles altijd gewoon is.

■

Het telefoonnummer van de oogarts, opgezocht en niet meteen in mijn agenda geschreven, stond mij nog duidelijk bij een half uur later; 628326.

Ik ben altijd goed met getallen. Willekeurige telefoonnummers kan ik mij soms weken later herinneren; en de twaalf cijfers van T.'s nummer in België draai ik zo, al was de vorige keer een halfjaar geleden.

Zou dat het enige opzicht zijn waarin de natuur mij boven normaal begaafd heeft? Soms is het ook verbluffend zoals ik iets in de val weet op te vangen: een bril van mijn neus, of een appel van de tafel. Onfeilbaar ben ik er niet in; maar goed, heel goed.

Mijn ambities reiken veel hoger. Terugkomend van een concert zou ik als vanzelfsprekend een frase uit het tweede deel willen oproepen op de piano, om te illustreren waar we het onderweg naar huis over hadden; ik zou even mijn instinct willen toespitsen en weten waarom de auto of de televisie het niet doet; in een opwelling van schrijflust een moment van ondervinding kunnen verwoorden precies zoals het was, of sterker; grappig accenten nadoen, van een Italiaan of een Groninger; en door even mensen aan te kijken begrijpen wat er met ze aan de hand is.

Het zou iedere dag een genoegen zijn om wakker te worden, met al die gaven.

■

De buurvrouw is dood, na een leven van meer dan negentig jaar. Haar benedenkamers staan leeg. Geen oude mevrouw meer, geen verzorgster.

Hoewel onze betrekkingen minimaal waren: alleen een hoofdknik af en toe, maakt het verschil dat zij weg is. Zij wandelde vaak met vlakke stapjes door de buurt, en nu zie ik oude vrouwen oversteken die aan haar doen denken. Tussen half twee en drie 's middags kan ik vrij piano spelen, wat tien jaar lang volgens afspraak nooit gebeurde, om haar middagslaapje.

Het valt niet mee, piano spelen op die tijd. Het hoort niet. Uit respect voor het verleden, of respect voor haar, of voor de dood? Het is een ongemakkelijke gedachte dat de geluiden van Schubert en Ravel met fouten en al in die stille kamers doordringen, al kan het de meubels niet schelen, en ook de ene vlieg niet die er overwinterd heeft en die heen en weer bromt tegen het raam.

Wat je zou kunnen doen is een rituele handeling invoeren. Opstaan en even omlaag kijken; twee maten rust in acht nemen en omhoogkijken; de eerste drie noten van The Last Post invoegen; als er maar iets is dat het onderscheid tussen vroeger en nu in acht neemt.

[p. 73]

Je doet het niet. De tijd omstreeks halftwee blijft een overgevoelige plek in de dag, waar je beter af kan blijven.

■

Geen antwoord op het probleem van de dood.

Geen antwoord op het probleem van het leven.

Geen antwoord op het probleem van de honger.

Geen antwoord op het probleem van de werkloosheid.

Geen antwoord op het probleem van de kernoorlog.

Het is wel een minimum wat u te bieden hebt, meneer. De wereld smeult, het is één minuut voor twaalf, en u fiedelt. U denkt misschien, God is dood dus je hoeft geen verantwoording af te leggen, maar kent u niet de behoefte aan rechtvaardiging? Als ze tegen u zeggen, waar houd jij je de hele dag mee bezig?

Soms vind ik het onbevredigend zoals ik het aanpak; en dan denk ik weer, al die problemen worden behandeld door deskundigen die er een hoop tijd in hebben gestoken; daar kan je niet tegenop, je kan alleen aan hun voeten zitten luisteren.

Dan was u tenminste betrokken, in plaats van onachtzaam zoals nu. En misschien zoudt u iets marginaals bijdragen: een slimmigheidje waar de mensheid profijt van kon trekken.

Als de ene deskundige mijn slimheid accepteerde zou een ander hem van de tafel vegen. Het zijn debatteergroepen; zij kunnen boeiend zijn, maar de problemen blijven bestaan.

U fiedelt omdat u vindt dat het allemaal niets helpt. U staat erboven.

Ik sta er niet bepaald boven. Ik zit ernaast.

De volgende keer dat u naar rechtvaardiging zoekt moet u toch eens proberen hoe het gaat als u zich met de belangen van de mensheid bemoeit. Misschien wordt het een openbaring.

Voor de wereld?

Natuurlijk niet. Voor uzelf. Een overwinning op het bevangene aan u - het binnenhuizige.

Ik ga nadenken over wat u gezegd hebt; of beter uitgedrukt, ik blijf ermee rondlopen.

■

Onder het nakijken van het tentamen van de studente M. raakte ik bevangen door haar verschijning in de herinnering. Het haar naar achteren getrokken, met wat sprietjes losgeschoten boven haar voorhoofd; de donkere zoekende ogen; de rechte houding, met een vleug van sloomheid; de stralende glimlach afstekend tegen haar vlakke manier van praten: een schim van haar portret boven het papier. Er werd een genot door opgeroepen vergelijkbaar met dat van de eerste mooie dag van het jaar, wanneer de zon schittert in de rimpels op de grachten. Wat een vreugde als zij iets goed gezien had, beter dan de anderen! Wat een band tussen ons! Nu en dan schoof er een wolkje voor de zon: niet zo goed geantwoord. Even later straalde zij weer

[p. 74]

over mij heen.

Toen het cijfer toegekend was liep de voorjaarsdag meteen af. Ik ben in het algemeen geen voorstander van het nazitten van studenten door docenten, en heb M. niet nodig; dus dan gaat het gauw weer over.

In zoverre moet je toegeven dat je verstandig leeft, samen met al die andere mensen met koele stemmen die nooit begrijpen waarom iemand iets doet dat niet nodig is, en die vlot praten over de bekoringen van vrouwen zonder van hun zaken afgeleid te worden.

In zekere mate moet je zo zijn. Stel je voor dat je overal door afgeleid werd. Niettemin, dat is het dode stuk van het leven, en ik neem het M. kwalijk dat zij mij niet bijbleef. Leven is iets anders dan je zaakjes in orde hebben. Het is onrust, onoplosbaarheid, dwaasheid, conflict, zelfverwijt. Wat geregeld en beheerst is heeft afgedaan; dan ga je door naar de volgende hindernis.

■

Een van de levenskunsten waarvan ik betere beheersing zou vragen als de goede fee nog eens langskwam is die van het invallen in drukke conversatie.

Sommige mensen zijn er even snel mee als het concertpubliek met applaudisseren: zij laten geen seconde onopgevuld met geluid. Zelf ben ik geneigd om korte pauzes toe te staan, voor nadenken of andere behoeften. Vaak is het dan bij geanimeerde sprekers onmogelijk om iets in te brengen; er is allang een ander aan het woord.

Verander van techniek! Val in op het laatste woord, of op het voorlaatste, of midden in een zin wanneer de spreker ademhaalt! Al die technieken zijn courant, bij mensen die spontaner en enthousiaster zijn dan jijzelf.

Makkelijk is anders. Het gezelschap rekent op stilte in bepaalde hoeken als die een poosje geduurd heeft; je moet dus een extra stemverheffing toepassen, tegen de natuur, en dan nog is het heel goed mogelijk dat een andere vroege invaller de overhand krijgt. Hoe lang kan je met z'n tweeën tegelijk praten, beiden steeds sterker stemverheffend? Soms laat het gesprek zich splitsen en vormt zich een splintergroep. Als de oorspronkelijke groep over een paar goede stemmen beschikt behouden zij de hoofdtoon, en na een minuut of wat geven de rebellen het op.

Stappen wij over dit probleem heen met een dosis gezonde humor? Ik niet. Ik word er ontevreden van, en laat mijn gedachten afdwalen als ze zin hebben. Een goed onderwerp voor ze is hoeveel schade er in de geschiedenis gedaan moet zijn door onbeheerst converseren: echtgenoten die hun kranige luide vrouwen in de vernieling lieten zitten, kinderen die in de kunst of de politiek revanche gingen zoeken, prinsen die paleisdeuren achter zich dichtsloegen, onderhandelaars die de geëiste herstelbetalingen verhoogden met honderd miljoen.

Honderd miljoen! Gelijk hadden ze.

[p. 75]

Op het Rembrandtsplein, waar ze bezig waren met de tramrails verleggen en het wegdek anders indelen, gleed het voorwiel van mijn fiets scheef van een zandhoopje af en ik stak haastig mijn voet naar de grond om niet tegen een gestalte in een blauwe overall op te botsen. Hij was een grijze bedaarde man die iets van een punt van de werkzaamheden naar een ander punt droeg. Toen ik hem een verontschuldigend grijnsje aanbood glimlachte hij als iemand die met de helft van zijn gedachten elders verkeert maar met de beschikbare helft opmerkt hoe aangenaam het is om tenminste in kleinigheden ontzien te worden.

Hij leek mij een van de geschiktste mannen die ik ooit tegengekomen ben. Ik had een afspraak met hem willen hebben om 's avonds in een café langzaam glas na glas bier te drinken, en indrukken te vergelijken. Van tijd tot tijd zouden er stiltes vallen, totdat wij bij het doorzoeken en beoordelen van onze gedachten weer iets gevonden hadden dat goed leek voor ons gesprek. Om een uur of twaalf zouden wij een laatste bestellen, en daarna op straat een korte groet wisselen tot de volgende week.

Er is een open plaats beschikbaar, een vacature voor zo'n makker in mijn bestaan. Of maak ik mij illusies: het café bestaat, maar je komt er niet in?

■

Iedereen was het erover eens dat S. van de literatuur houdt, dat die veel voor haar betekent en dat dit een belangrijk punt in het voordeel is van iemand die een baan zoekt in het literatuuronderwijs.

Ik heb zelf zo'n baan, en bemoei mij ook op andere manieren met de literatuur; maar wat ze van S. zeggen zouden ze op mij niet kunnen toepassen, tenzij het ze niets kon schelen of het onzin is.

Om er afstand van te nemen kan in de eerste plaats het beproefde middel gebruikt worden ter verlamming van vlotte praters: ‘Ik geloof niet dat ik precies begrijp wat je in dit verband met literatuur bedoelt.’ Zijn het al de boeken in huis die niet over iets anders gaan, de romans en de gedichten, het toneel en de essays, de handboeken en de schrijversbiografieën; of is het daar een selectie uit; of zijn het niet de boeken, maar het feit dat ze geschreven zijn; of zijn het de verhalen die in de herinnering blijven; of de welgekozen bewoordingen; of de levenswaarden die ze uitdrukken; of de intimiteiten; en de literaire pagina's en literaire lezingen en de boekhandels, horen die er ook bij?

Alles samen of een deel ervan, het beschrijft niet mijn liefde. Waar gaat die dan naar uit; of weet ik het niet? Meneer weet het niet.

Jawel. Houden van de verbeelding, is de beste formule. Ik houd van het oproepen van herinneringen, van de levenden en de doden, en van personen die nooit bestaan hebben, en hun uitspraken en hun relaties, historische en fictieve. En het volgende is, als je die verbeeldingselementen wil vastleggen en combineren, kan dat soms met verheugende resultaten in woorden gedaan worden.

[p. 76]

Het is vervelend dat het al zoveel gedaan is, door mensen van allerlei allooi. Er blijft weinig plaats en tijd over. Bedoelen ze dat met literatuur? Ik leef ermee op gespannen voet.

■

Het bezwarende van aardig zijn (wij moeten eens iets doen voor A. of tante B. - een keer mee uit nemen) is niet het iets te fatsoenlijke bescheiden gezicht dat je bij die gedachte uit de spiegel aankijkt.

Dat is te verwerken; wat blijft is het besef dat je telkens opnieuw aardig zal moeten zijn, wat niet zou hoeven als je van het begin af aan de persoon gespeeld had die, hoewel vriendelijk, nooit op ideeën komt.

■

Op een vlugge nachtwandeling over de ene brug en terug over de volgende (als je gauw weer thuis bent heb je tijd om een paar bladzijden te lezen voor het in slaap vallen) liep ik onder de bomen langs de Apollolaan en bedacht dat de afrekening van mijn leven als volgt opgesteld kan worden. Van de vriendschap die ik verwachtte is haast niets terechtgekomen; de liefde komt misschien, met achterlating van veel brokstukken, nog net deels positief aan het eind; mijn werk heeft geen enkele toenadering gebracht, wel eens vriendelijke woorden uitgelokt, en veel luidere betuigingen van afkeer en minachting; vaak wanneer er een levensvraag bij mij opkwam waarop ik zin had een antwoord te zoeken werd ik afgeleid en vergat waar het om ging; geen wonder dus dat ik een type ben gebleven dat gretig mee lijkt te willen doen en tegelijk met zijn gedachten ergens anders te verkeren; het enige waar niets op aan te merken valt is dat er genoeg geld op de bank staat om de resterende rekeningen te betalen als het ineens afloopt met mij, zodat er geen onverkwikkelijke correspondentie nodig zal zijn die de nagedachtenis verstoort.

Wat een bescheidenheid! Nee, wat een zelfoverschatting! Wie heeft bepaald dat je jezelf moet vergelijken met de fractie van een procent van de mensen die meer waard zijn dan enkele verwonderde vriendelijke woorden? Vergeleken met de rest van de middenmoot mag je je handen toeknijpen. De meesten hebben het moeilijker, in hun werk, in hun gezondheid en in hun psychische conditie.

Waar moet je jezelf plaatsen op de schaal van triomf naar fiasco? Denk maar aan wat anders. Ik houd van het lage bladerdak van de bomen in het Dijsselhofplantsoen, waar je onderdoor loopt als een dromer in een geheime boomgaard. Dan rechtsaf en de brug over; beneden op het donkere water zwerft een ongehaaste eend.

■