Maatstaf. Jaargang 33

[p. 83]

Herman de Lange
Deelstaat/De weerbarstige verhouding tussen vredesonderzoek en vredesbeweging

Hardnekkige mythen

De mening dat het vredesonderzoek in Nederland vooral het academische of wetenschappelijke agentschap van de vredesbewegingen is, komt men tegen in kringen wier opvattingen voor het overige diametraal tegenover elkaar staan. Vooral aan de basis van de vredesbeweging leeft de gedachte dat het vredesonderzoek dienstbaar moet zijn aan de vredesbeweging. Men is onaangenaam verrast wanneer sommige vredesonderzoekers de vredesbeweging kritiseren en deze kritiek doordringt tot de media zoals het afgelopen jaar is gebeurd. Van de andere kant gelooft men in sommige politiek-conservatieve kringen dat het vredesonderzoek alleen maar een andere vorm van vredesbeweging is.

Er bestaan raakvlakken tussen het vredesonderzoek en de vredesbeweging. Wie niet geheel onbekend met deze materie is, weet dat vredesonderzoek en vredesbeweging evenveel met elkaar te maken hebben als water en h²o. De raakvlakken zijn gegeven met het feit dat het vredesonderzoek zichzelf ook een doelgerichte wetenschap noemt en met de wetenschapsjournalistieke activiteiten van sommige vredesonderzoekers. Andere raakvlakken zijn gegeven met de talrijke spreekbeurten voor en soms ook bestuurlijke deelname aan de vredesbeweging door sommige vredesonderzoekers.

Dergelijke raakvlakken, die overigens ook gelden voor wetenschapsbeoefenaren in andere disciplines, vormen toch niet voldoende aanleiding tot het ontstaan van de onderhavige fabels? Ik vermoed dat de hardnekkigheid van de mythen die overigens zeer impliciet en indirect worden uitgesproken, vooral berusten op onwetendheid ten aanzien van het vredesonderzoek en de aard van de relatie tussen het vredesonderzoek en de vredesbeweging. Al te gemakkelijk neemt men aan dat verschillende uitlatingen en geschriften van vredesonderzoekers invloed hebben uitgeoefend op de vredesbeweging; deze veronderstelling verkrijgt gemakkelijk enige plausibiliteit wanneer de vredesbeweging bij herhaling verklaart dat haar meningen, doelstellingen en strategieën gebaseerd zijn op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Ik geloof hier niet in. De toegeschreven invloed bestaat alleen hieruit, dat de vredesbeweging aan de uitlatingen en geschriften van vredesonderzoekers legitimaties voor haar waarden en acties heeft ontleend. Want hierover zijn beide partijen één en dezelfde mening toegedaan natuurlijk: de gevolgen van een kernwapenoorlog en van oorlogvoering in Europa zijn verschrikkelijk.

Ergo: het vredesonderzoek heeft nooit gefungeerd als de ideologische motor van de vredesbeweging, al zijn sommige vredesonderzoekers nog zo populair in kringen van de vredesbeweging. Meestal bewonderde men meer de persoon dan zijn denkbeelden. Onwelkome opvattingen werden genegeerd. Meningen waarin men zijn eigen ideeën weerspiegeld zag, vonden gretig verbreiding volgens het principe: elk politiek dogma zijn eigen wetenschappelijk paradigma of elke vredesideologie haar eigen polemologie.

Paard en wagen

Het vredesonderzoek is een autonome wetenschap. Zijn waarden en onderzoeksdoelstellingen ontleent het aan de wetenschap zelf. De politiek of de vredesbeweging kunnen het vredesonderzoek niet voorschrijven welk on-

[p. 84]

derzoek de hoogste prioriteit verdient en welke onderzoeksresultaten behaald moeten worden. Dit lijkt vanzelfsprekend, maar toch heeft men na 1970 vanuit de vredesbeweging het vredesonderzoek tweemaal willen voorschrijven wat het moest doen. De eerste keer gebeurde dit zeer nadrukkelijk door een groepje dat het vredesonderzoek pacificatie-wetenschap noemde en het verweet zich niet in dienst te stellen van de revolutie. Dit speelde in de jaren 1971 en 1972. Tegen de achtergrond van de Frankfurter school in de sociale wetenschap, de oorlogvoering in Vietnam en het groeiende bewustzijn dat de kloof tussen Noord en Zuid steeds groter werd, verweet deze groep het vredesonderzoek in Nederland dat het optrad als regeringsadviseur in buitengewone dienst en zich niet wilde transformeren tot bevrijdingswetenschap. Het vredesonderzoek diende nu het wetenschappelijk juiste en objectieve inzicht van de vredesbeweging te volgen en alleen maar die onderwerpen te bestuderen die de vredesbeweging belangrijk achtte. Tijdens een conferentie over het vredesonderzoek in 1972 heeft Bart Tromp dit terecht het paard achter de wagen spannen genoemd. Achteraf is me duidelijk geworden dat het beeld van het paard en de wagen in dit verband totaal ondeugdelijk is. Het suggereert een logisch en onlosmakelijk geheel ongeacht de kwestie of het paard vóór of áchter de wagen loopt. Deze samenhang tussen vredesonderzoek en vredesbeweging bestaat niet in de werkelijkheid. Ik zou eraan willen toevoegen dat een dergelijk verband, wanneer dat in werkelijkheid wél zou bestaan, nadelig zou zijn zowel voor het vredesonderzoek als misschien ook voor de vredesbeweging.

Ook de vredesbeweging behoort autonoom te zijn. Haar opkomst en bloei, vanaf 1977, valt niet te verklaren uit de stand van zaken op het terrein van het vredesonderzoek. Binnen het vredesonderzoek volgde men de activiteiten van de vredesbeweging. Men onderschreef de opvatting dat een vredesbeweging een belangrijk en noodzakelijk politiek verschijnsel is. De vredesbeweging ontwikkelde van haar kant diverse activiteiten en maakte daarbij gebruik en misbruik van het vredesonderzoek of van wat daarvoor doorging. Vermoedelijk liep de vredesbeweging niet erg warm voor de activiteiten van het vredesonderzoek, want per slot van rekening deed zij liever wat concreets voor de vrede. Voor haar was een vredesonderzoek dat gebruikt kon worden als legitimatie, voldoende. Wetenschapsjournalistieke en polemische artikelen van de hand van onder andere G. van Benthem van den Bergh, K. Koch en B. Tromp sinds 1981, waarin de doelstellingen en strategieën van de vredesbeweging dikwijls op een vlijmscherpe toon werden gehekeld, werden vooral terzijde geschoven met het argument dat deze stamden uit het vijandelijke kamp en afkomstig waren van auteurs die niet direct verbonden waren aan instituten voor vredesonderzoek. Toen met name in 1984 enkele vredesonderzoekers de vredesbeweging ongenadig kritiseerden, kon men niet langer volstaan met dergelijke ficties. Er brak een ‘oorlog’ uit tussen de vredesbeweging en het vredesonderzoek. De vredesbeweging voelde zich verraden. Opeens heette het dat zij altijd braaf het voetspoor van het vredesonderzoek had gevolgd. En nu kwamen plotseling een paar vredesonderzoekers de beweging vertellen dat haar opvattingen, doelstellingen en methoden niet deugden. Waar haalden zij het lef vandaan? Was het vredesonderzoek de situatie van het paard en de wagen vergeten? Hoorde het vredesonderzoek niet dienstbaar te zijn aan de vredesbeweging?

De weerbarstige relatie

Tussen het vredesonderzoek en de vredesbeweging kan heel goed worden samengewerkt. Dit geldt met name in periodes waarin de vredesbeweging zich tot taak stelt de publieke opinie en de opinieleiders in een land met behulp van grondige verklaringen en analyses van de verhoudingen te beïnvloeden. Wanneer de vredesbeweging zich echter ontpopt tot een massabeweging lopen de wegen snel uiteen. Eventueel kan het vredesonderzoek nog een adviserende rol spelen, maar de eenzijdigheid en het profetendom die nu eenmaal onvermijdelijke ingrediënten van een

[p. 85]

massabeweging schijnen te zijn, leiden er toe dat het vredesonderzoek grotere distantie moet bewaren ten opzichte van de vredesbeweging. In zo'n situatie is het vredesonderzoek verplicht de overdrijvingen, halve waarheden, pretenties en eenzijdigheden van de vredesbeweging aan de kaak te stellen. De noodzaak tot deze kritische distantie ontleent het vredesonderzoek aan het feit dat het ook een doelgerichte wetenschap is. Eenzijdigheden etcetera kunnen de invloed van de vredesbeweging vergroten, maar het is vanuit het standpunt van het vredesonderzoek twijfelachtig of dergelijke ontwikkelingen op de lange duur de zaak van de vrede dienen. In de tweede plaats dient het vredesonderzoek de pretentie van de vredesbeweging dat haar opvattingen, doelstellingen en strategieën gestoeld zijn op de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek, te ontmaskeren wanneer deze niet kloppen of slechts gedeeltelijk waar zijn. Het is onaanvaardbaar dat het vredesonderzoek tot handlanger van opvattingen wordt gemaakt die het niet of nauwelijks deelt.

Het is het goed recht van een vredesbeweging zich te ontwikkelen als een massabeweging. Het is haar recht haar overtuigingen uit te dragen. Ze bezit echter niet het monopolie op het vredesonderzoek, alsof zij wel zal uitmaken welke opvattingen in dezen plausibel en relevant zijn. Het vredesonderzoek is geen willoze medespeler van de vredesbeweging. Het heeft een eigen verantwoordelijkheid. Evenals andere organisaties en groeperingen bezit het het recht de ontwikkelingen binnen de vredesbeweging te kritiseren. En deze kritiek kan om verschillende redenen scherp uitvallen. Binnen de vredesbeweging werd bijvoorbeeld de persoon van de recent overleden vredesonderzoeker Röling zeer bewonderd. Maar deze bewondering vormde kennelijk een alibi om niet serieus kennis te nemen van zijn opvattingen over de functies van militaire macht in het kernwapentijdvak, die deels parallel liepen aan die van de vredesbeweging, maar voor een ander deel daarvan op dramatische wijze afweken.

Een tweede reden is dat het vanuit wetenschappelijk standpunt onverdragelijk is wanneer bepaalde onderwerpen getaboeïseerd worden. Overigens geldt dit ook voor de wereld van de politiek. Zo'n onderwerp is de afschrikking of de politieke functie van kernwapens geweest. Over afschrikking viel lange tijd niet te praten, laat staan te denken. Pas dit jaar zijn weer enkele pogingen gedaan zulke taboes bespreekbaar te maken. Een eerste poging is een discussiedag geweest aan de universiteit van Groningen op 18 januari, waar vertegenwoordigers van de vredesbeweging en het vredesonderzoek aanwezig waren. Een ander voorbeeld is de studieconferentie van de Wiardi Beckman Stichting in februari van dit jaar. Beide keren verketterde men elkaar niet naar aanleiding van meningsverschillen over de functie van militaire macht en afschrikking. Misschien is deze heroriëntatie geboren uit de nood der omstandigheden, want de vredesbeweging staat momenteel op een kruispunt, terwijl bovendien het Strategisch Defensie Initiatief van de Verenigde Staten West-Europa en de vredesbeweging voor nieuwe problemen stelt. Is dit de reden dat de scheidende voorzitter van het ikv. B. ter Veer, op een toespraak van 23 februari 1985 naar aanleiding van de afschrikking opmerkte: ‘Tot de diepste overtuiging van tallozen in de vredesbeweging reken ik dat we ons door de ontwikkeling van de kernwapens moeten laten gezeggen, als het ware moeten laten dwingen om constructief te leren omgaan met onze conflicten. Als er al iets positiefs van de kernwapens gezegd kan worden dan is het dat ze ons misschien kunnen leren samen te leven en daar de structuren voor te bouwen?’ Tenslotte bestaat er alle reden tot kritiek wanneer de vredesbeweging versimpelt tot een beweging tegen de wapens zonder eigenlijk grondig kennis te nemen van de achtergronden van internationale conflicten. Evenals oorlogen zijn conflicten botsingen tussen opvattingen en pogingen de wil van de tegenpartij te beïnvloeden. Nu vallen bewapeningsrondes niet uit de lucht: ze zijn het resultaat van veranderende politieke visies en verhoudingen. Juist in zulke periodes zijn vredesbewegingen onontbeerlijk, maar tegelijkertijd grotendeels afwezig. Daarmee verliest de vredesbeweging bijna het recht zich-

[p. 86]

zelf vredesbeweging te noemen, want de eerste taak van een vredesbeweging is te werken als een opiniebeweging. Opinies, zo schijnt men in de vredesbeweging te menen, zijn moeilijk en wapens zijn gemakkelijk, want die ontploffen, vernietigen en doden. Dat opinies dodelijk zijn, is de les die het vredesonderzoek de vredesbeweging voorhoudt, maar natuurlijk niet alléén de vredesbeweging. Hiermee is de weerbarstige relatie voldoende getypeerd, maar nog onvoldoende beschreven en uitgediept.