Maatstaf. Jaargang 29

[p. 123]

Ru Zhijuan Een verknipt verhaal
Vertaald door P.N. Kuiper

Inleiding

Sinds de dood van Mao Zedong en de val van de Bende van Vier in 1976 bloeit de literatuur in de Volksrepubliek China als nooit tevoren. Deze bloei is zowel kwantitatief als kwalitatief. Er zijn talloze nieuwe literaire tijdschriften opgericht, in 1978 werd de Chinese Schrijversbond nieuw leven ingeblazen en de vele schrijvers die tijdens de Antirechtsencampagne in 1957 en 1958 of gedurende de Culturele Revolutie (1966-1976) zijn veroordeeld of aangevallen, werden in 1978 en 1979 in ere hersteld. Daarnaast zijn er vele nieuwe talenten opgekomen.

De vernieuwing begon in november 1977 met de publicatie van ‘De klasseleraar’ door Liu Xinwu, waarin onder andere een felle aanval wordt gedaan op de cultuurpolitiek van de Bende van Vier en de geestelijke schade wordt belicht die door die politiek onder de Chinese jeugd is aangericht. In augustus 1978 verscheen ‘Het litteken’ door Lu Xinhua, dat een nieuwe stroming inluidde: de ‘litteken-literatuur’, die handelt over de traumatische gruwelen van de Culturele Revolutie. Deze verhalen waren beide ‘toegestaan’, maar toch nog zeer controversieel en riepen vele reacties op. Was dit niet de door Mao veroordeelde ‘onthullingsliteratuur’? Was een tragedie wel mogelijk onder het socialistische systeem? Hier werd tegen ingebracht dat het onthullen van de misdaden van de Bende van Vier juist opvoedkundige waarde had en dat de tragedie was veroorzaakt doordat de verkeerde mensen aan de macht waren gekomen.

Eind 1978 werd door het Centrale Comité van de Communistische Partij impliciet erkend dat niet alleen de Culturele Revolutie, maar ook de Antirechtsencampagne en de Grote Sprong Voorwaarts (1958-1959) catastrofale gevolgen hadden gehad. Dit gaf nog meer mogelijke onderwerpen aan de literatuur, die zich nu eenmaal altijd heeft te houden aan politieke richtlijnen. De grenzen van de eerdere litteken-literatuur werden overschreden en ook vele oudere littekens kwamen aan het licht. De literatuur werd steeds realistischer en raakte ook eigentijdse problemen. Het jaar 1979 wordt algemeen als het jaar van de grootste bloei beschouwd. Sinds januari 1980 enige verhalen en filmscripts werden gekritiseerd omdat zij verborgen kritiek op de huidige regering zouden bevatten, is er iets meer druk op de schrijvers, maar die is nauwelijks noemenswaard in vergelijking met de vroegere excessen.

Naast deze grotere vrijheid in de keuze van onderwerp was er ook een bevrijding op het gebied van methodes van schrijven. Men hoefde niet meer uitsluitend over volmaakte helden en onvervalste schurken te schrijven, maar er mochten ook meer menselijke middenfiguren worden beschreven. Het procédé van de stream-of-consciousness kwam in zwang. Tot dusverre was deze methode in China beschouwd als typerend voor de decadentie en het pessimisme van de bourgeoisie en niet geschikt voor de levendigheid en het optimisme van het proletariaat. Het verhaal van Ru Zhijuan was een van de eerste die dit procédé op een zeer geslaagde wijze gebruikten. Dat de Chinese literatuur ook in 1979 nog niet geheel ‘vrij’ was - en dat kan zij ook niet worden in de Chinese situatie waar de literatuur zeer serieus wordt genomen - blijkt uit de slotopmerkingen van de schrijfster, die het verhaal een kunstmatig goede afloop geven. Naar ons gevoel wordt het verhaal daardoor juist geschaad. Kritiek op de huidige situatie wordt door de leiders niet gewaardeerd, ook niet in verhulde vorm, en deze slotopmerkingen willen alle eventuele twijfel daarover wegnemen. Overigens kan de ontmoeting tussen Lao Shou en Lao Gan ook een toespeling zijn op de onthullingen in de pers van het bedrog dat in de Grote Sprong was gepleegd of op de vele boeren die in januari '79 naar Peking kwamen om hun grieven te uiten.

Ru Zhijuan (geb. 1925 in Shanghai) sloot zich na een moeilijke jeugd in 1943 met een oudere broer aan bij het Nieuwe Vierde Leger, het communistische leger dat in de tijd waarin de communisten met de Nationalistische regering samenwerkten, tegen de Japanners vocht in Zuidoost China. Zij was daar werkzaam in een toneel-, zang- en dansgroep. In 1947 werd zij lid van de Communistische Partij. In 1950 publiceerde zij haar eerste korte verhaal. In 1955 werd ze redacteur van het literaire tijdschrift Wenyibao in Shanghai en lid van de Chinese Schrijversbond. In 1958 publiceerde ze het korte verhaal ‘De Lelie’ over de relatie tussen militairen van het ‘bevrijdingsleger’ en burgers. Het kreeg een goede kritiek van Mao Dun en werd bekroond. Er verschenen twee bundels met korte

[p. 124]

verhalen van haar in 1957 en 1962. In 1977 werd ze gekozen in de Volksvergadering van Shanghai. In 1978 werd haar korte verhaal ‘De come-back’ bekroond. ‘Een verknipt verhaal’ (Jianjicuole de gushi) verscheen in februari 1979 in Renmin wenxue. Het werd begin 1980 als een van de beste verhalen van 1979 door een nationale commissie onder Ba Jin met de derde prijs bekroond. Voor zover ons bekend is het nog niet eerder vertaald. Dank aan D.W. Fokkema en K. Ruitenbeek voor het kritisch doorlezen van het manuscript, de suggesties voor verbeteringen en eerstgenoemde tevens voor de vertaling van de titel.

Allereerst zij opgemerkt dat de fragmenten van dit verhaal niet in de juiste chronologische volgorde staan. Ik heb echter mijn best gedaan ze op elkaar te laten aansluiten om ze begrijpelijk te maken voor de lezer.

1.
We slaan ons op de dijen en zingen een lied, maar voelen ons toch een beetje verlaten.

De omliggende communes en produktiebrigades hadden de één na de ander satellieten van hoge produktie¹ opgelaten en oogsten gehad van acht tot negenhonderd kilo per hectare. Overal wapperden rode vlaggen en steeg het geluid van gongen en trommels ten hemel. De berichten van hun overwinningen werden over het hele land verspreid en bezoekers kwamen in drommen kijken.

Secretaris Gan van de Ganmucommune voelde de noodzaak tot actie te komen en hen voorbij te streven. Hij deed meteen gedurende drie nachten ideologisch werk met Lao Han, de afdelingssecretaris van de eerste brigade. Het resultaat was dat ook in de eerste brigade langzaam maar zeker plannen werden gemaakt en voorbereidingen werden getroffen. Secretaris Gan vond dat, wanneer het allemaal zover was, de satelliet met een beetje stijl moest worden opgelaten en dat het een extra grote satelliet moest worden. Het werd er één van twaalfhonderd kilo per hectare. In de Ganmucommune ontstond meteen een drukte van belang. Er werd een ereboog gebouwd; er werd op trommels en gongen geslagen; rondom het satellietveld kwamen rode vlaggen te staan; er werd een eerste verslag geschreven over hun ervaringen. Er kwamen zoveel bezoekers, dat ze in twee groepen tegelijk door speciaal daarmee belaste mensen moesten worden ontvangen. Het was echt een hoogtepunt van activiteiten, iets eervollers was niet te bedenken. Ze werden niet alleen bekend in het gehele district, maar er werden ook korte verslagen gestuurd naar de provinciale en de centrale overheid. Wiens naam daarin werd genoemd, wisten ze niet. Maar al spoedig daarna werd communesecretaris Gan gepromoveerd: hij werd tevens vice-secretaris van het district. Men vermoedde toen dat deze keer zijn naam was genoemd. Maar dit was enkel een vermoeden, waaruit geen conclusies mogen worden getrokken.

Aanvankelijk vonden de kaderleden en de arme en lagere middenboeren van de eerste brigade het nog leuk en opwindend. Maar weldra kwamen er in het voetspoor van de hoge produktie grote aankopen door de staat. Deze waren gebaseerd op de hoge produktie: ze hadden niet voor de grap de rijst die normaal op tien are groeide, op één are geplant, maar moesten die nu ook werkelijk produceren. Op dit moment raakten de communeleden in paniek. En telkens wanneer er paniek ontstond, raakte dat Lao Shou, het plaatsvervangend hoofd van het derde team, die voor de perenboomgaard zorgde.

Lao Shou heette eigenlijk Tian Shouben, maar iedereen noemde hem Lao Shou.^2. Dat kwam vooral door zijn gezicht: hij had lange wenkbrauwen, goedige ogen en een grote kale schedel. Hij keek altijd heel vriendelijk, verloor nooit zijn geduld en werd nooit boos. Hij leek net op de god Shou, die in de huizen van de rijken onder een glazen stolp stond. Eigenlijk was hij nog niet zo oud, pas vijfenzestig jaar, maar hij was wel al heel lang lid van de Partij. Toen er vroeger om dit gebied was touwgetrokken, was hij contactman geweest. Hij was geen groot redenaar en zodra hij begon te spreken,

1 De term ‘satelliet van hoge produktie’ werd veel gebruikt tijdens de Grote Sprong Voorwaarts (1959). Men wilde toen alle verborgen produktiekrachten onder de bevolking ontplooien en zo de produktie met sprongen tegelijk omhoog laten gaan. Uit dit verhaal blijkt dat daarbij soms vreemde methoden werden gebruikt en hoge offers werden geëist van de bevolking. De Grote Sprong is ook bekend om de kleine hoogoventjes die overal werden gebouwd en waarmee inferieur staal werd geproduceerd. Indertijd werden de hongersnoden van 1960 en 1961 enkel geweten aan natuurrampen, maar sinds eind 1978 wordt impliciet erkend dat de Grote Sprong zelf ook desastreuze gevolgen had. In 1959 werden ook de communes opgericht als de laatste fase van landhervorming. Ze hebben de grootte van een gemeente en zijn daarmee te vergelijken. Onder de communes staan produktiebrigades en die bestaan weer uit produktieteams. De communes ressorteren onder districten (ter grootte van onze provincies) en die weer onder provincies. De term commune betekent soms hoofdplaats van de commune en district soms districtshoofdstad.

2. Lao betekent letterlijk ‘oud’. Gevolgd door een Chinese familienaam wordt het een term om goede bekenden mee aan te spreken. In het geval van Tian Shouben zou men eigenlijk Lao Tian moeten zeggen, maar men zegt Lao Shou vanwege zijn gelijkenis met de god Shou. Dit is de god van het lange leven. Hij wordt altijd afgebeeld met een wonderlijk groot kaal hoofd en houdt in zijn ene hand een kromme staf en vaak in zijn andere hand een (peervormige) Chinese perzik. De wereldvreemdheid van Lao Shou doet denken aan een god uit de feodale tijd.

[p. 125]

moesten de mensen lachen. Waarom, dat begreep hij zelf niet, hij was serieus en vertelde geen grapjes. Niets aan te doen, dacht hij, zo zijn de jongeren nu eenmaal. Waarschijnlijk waren zij gewoon lachlustig en grepen ze de eerste de beste gelegenheid aan. In de loop der tijd was dit een gewoonte geworden. Ze vonden hem een oude schoolmeester en dat was ook één van de redenen waarom ze hem Lao Shou noemden. Maar iedereen ging graag met hem om. Behalve op vergaderingen en dergelijke dachten gewoonlijk weinig mensen eraan dat hij een oud Partijlid was. Zelf hechtte hij echter grote waarde aan alles wat met de organisatie of met discipline te maken had.

Toen Lao Shou uit de perenboomgaard kwam, zag hij op de dorpsweg een rij van vier wagens met paarden staan die waren volgeladen met graan en versierd met gekleurde vlaggen. Het paard van de voorste wagen had een rode bloem op het hoofd. Aan de wagen was een horizontale banier bevestigd met het opschrift: ‘Met roem leveren wij het graan van onze hoge produktie’, en op de wagen lag een compleet stel trommels en gongen. Alles stond klaar voor vertrek, er ontbrak alleen een voerman aan. Iedereen had zich voor deze opdracht gedrukt. Weldra zou de zon al een handbreedte boven de horizon staan en de bezoekers zouden binnen stromen, maar voor dit werk kon niemand worden gevonden. Lao Han, de afdelingssecretaris, stampte met zijn voeten op de grond. Maar zodra hij Lao Shou voorbij zag lopen, werd hij zo blij alsof hij een schat had ontdekt. Hij duwde Lao Shou meteen de zweep om de paarden te mennen in de handen en zei: ‘Breng vlug de wagens naar het aankoopbureau. We zijn al over tijd met onze levering. Secretaris Gan is al ontevreden!’ Terwijl hij sprak kwam er een groep bezoekers het dorp binnen. Hij draaide zich om en trad hen glimlachend tegemoet. Als Lao Shou op dit moment de zweep had laten knallen en de vier wagens statig door de mensenmenigte heen het dorp uit had laten rijden, dan zou het een indrukwekkend gezicht zijn geweest! Maar hij hield de lange zweep stevig in één hand voor zijn borst geklemd en met de andere hand trok hij Lao Han even aan een punt van zijn overhemd. Daarna stak hij zijn duim en wijsvinger uit en maakte heimelijk voor zijn borst het teken voor ‘acht’.^3.

‘Moet je acht mensen hebben? Je kunt er ook tien krijgen. Je hoeft ze maar opdracht te geven. De werkpunten worden normaal gerekend,’ zei Lao Han. Hij schudde enkele bezoekers de hand. Het was de gewoonte hen eerst rond te leiden langs het proefterrein, waar de brigade en de commune gezamenlijk de hoge produktie hadden verkregen. Daarna zou hij hen uitnodigen in de ontvangsthal in de vroegere vooroudertempel, handdoekjes gedrenkt in water uit de put aanbieden en hete donkergroene thee inschenken, zodat de bezoekers konden uitrusten en luisteren naar zijn inleiding over hun ervaringen.

Die dag was er onder de bezoekers één man die waarschijnlijk landbouwkundig ingenieur was. Hij luisterde zeer serieus en stelde gedetailleerde vragen. Hij plukte een rijstaar, telde de korrels en wilde hem meenemen om te wegen. Hij keek hoeveel stengels er uit ieder bundeltje kwamen en vroeg ook welke afstand men bij het overplanten aanhield tussen de bundeltjes en tussen de rijen bundeltjes. Door de vele vragen brak het brigadehoofd het zweet uit en zijn overhemd werd half nat, maar de bezoeker ging maar door en vroeg vol bewondering en verbijstering: ‘Hoe doen jullie dat met de ventilatie, als de rijst zo dicht opeen groeit?’

‘Eh... met bamboepalen...’ zei Lao Han die de vraag wilde ontwijken, maar onverwacht zei iemand achteraan: ‘Met een ventilator! In de stad heb je toch elektrische ventilatoren! Die laten we erin blazen!’ Lao Shou was namelijk ook meegekomen, met de zweep in de hand. Hij was nog niet vertrokken. Toen de communeleden die de bezoekers rondleidden, hem hoorden, barstten ze bijna in lachen uit, maar Lao Han was daar niet voor in de stemming. Hij keerde zich opgewonden naar hem toe, trok zijn wenkbrauwen op en hief even zijn kin om-

3. Het Chinese karakter voor ‘acht’ is A. Men maakt een (omgekeerde) ‘acht’ met de vingers door duim en wijsvinger haaks omhoog te steken.

[p. 126]

hoog, ten teken dat hij snel moest verdwijnen. Lao Shou begreep het wel, maar toen de afdelingssecretaris naar hem keek, greep hij de gelegenheid aan om weer heel snel voor zijn borst het teken ‘acht’ te maken. Misschien had Lao Han het niet gezien, maar hij keerde zich in ieder geval om, omdat er weer een bezoeker met aandrang vroeg: ‘Hebben jullie hier elektriciteit?’

‘Nee, eh, we doen het met een motor. We gebruiken er de motor van een tractor voor,’ zei Lao Han die haastig het gat opvulde. Vervolgens zei hij verontwaardigd maar zachtjes tegen een communelid naast hem: ‘Zorg dat Lao Shou snel met de wagens vertrekt!’

Nadat hij de groep met veel moeite had rondgeleid langs het terrein met de hoge produktie, liet hij hen in de hal van de vroegere vooroudertempel zitten om naar de inleiding te luisteren. Hier kon hij van een papier oplezen, waardoor hij zich wat meer op zijn gemak ging voelen. Toen hij kwam te spreken over het enthousiasme van de communeleden voor de hoge produktie, liet hij een rijmpje horen dat hij had gemaakt:

‘In één jaar produceren wij de rijst van vier,
we zullen het goed hebben alhier,
we slaan ons op de dijen en zingen een lied,
weldra komt het communisme in ons gebied...’

Maar terwijl hij almaar stond te praten, had hij het gevoel dat er iets bewoog buiten het raam. Hij keek op en zag dat Lao Shou met de zweep in de hand hem door het raam aanstaarde. Zodra deze zag dat Lao Han naar hem keek, stak hij zijn hand weer op en maakte het teken voor ‘acht’, waarbij hij zijn duim en wijsvinger heen en weer bewoog. Lao Han kon zien dat Lao Shou ook opgewonden was; hij moest zich nu wel even verontschuldigen. Hij liep naar buiten, trok met één hand Lao Shou mee, liep met hem naar de grote iep in het midden van de binnenplaats en zei zachtjes: ‘Wat is er, meneer? Ben je spastisch geworden?’

‘Hm, het zou pas een wonder zijn als ik niet ziek was en als ik goed te eten en te drinken had! Lao Han, ze zeggen allemaal dat deze vier wagens niet mogen vertrekken. Als we dit graan inleveren, houden we voor onszelf een rantsoen van acht liang^4. per dag over!’ zei Lao Shou, terwijl hij een heel grote ‘acht’ maakte.

Lao Han slaakte een zucht, lichtte een hoek van zijn openhangende overhemd op en veegde zijn geheel bezwete voorhoofd af. Hij zei: ‘Er is niets aan te doen. De overheid koopt op al naar gelang van de omvang van de produktie. Secretaris Gan zegt dat we het hoe dan ook moeten leveren.’

‘Kun je niet nog eens met secretaris Gan praten? Hij zal wel begrijpen wat voor methode we hebben gebruikt voor onze hoge produktie.’

‘Ik heb al met hem gesproken. We moeten het leveren,’ zei Lao Han, die een beetje ongeduldig werd.

‘Dan... moeten we nog een beetje doorzetten, nog eens met hem praten, nietwaar?’ zei Lao Shou, die in de eerste plaats zijn eigen geduld wilde laten blijken. Met een gezicht dat één en al glimlach was, waarbij zelfs zijn ogen kleine boogjes werden, vervolgde hij: ‘Wij zijn verantwoordelijk voor een paar honderd mensen! Van acht liang kun je toch niet leven!’

Lao Han fronste zwijgend zijn wenkbrauwen en schudde voortdurend met zijn hoofd; van dergelijke dingen had Lao Shou niet zoveel verstand. Lao Shou sloeg met de rug van zijn hand tegen de borst van de afdelingssecretaris, maakte terloops nog een vage ‘acht’ en zei: ‘Dat is veel te weinig. Secretaris Gan moet toch rekening houden met een paar honderd monden...!’

‘Meneer Shou, je moet je aan deze tijd aanpassen! Als we iets moeten leveren, dan doen we dat! Geen geouwehoer!’ Lao Han stortte de woede die hij had opgekropt nu uit over Lao Shou. Maar deze voelde zich niet beledigd. Nog steeds glimlachend, zei hij: ‘De minderen moeten de meerderen gehoorzamen, dat begrijp ik. Maar kun je niet nog eens over ons probleem praten?’

Lao Han verloor nu helemaal zijn geduld en zei: ‘Ga jij maar praten! Ik heb er geen tijd

4. 1 liang = 50 g.

[p. 127]

voor!’ Met die woorden draaide hij zich om en liep weg. Lao Shou bleef alleen achter. Hij krabde door de baardstoppels op zijn kin en zei bij zichzelf: ‘Als we moeten praten, dan doen we dat. Er zit niets anders op. Maar we moeten de wagens wel daarheen brengen. Welke mening je er ook over hebt, orders zijn orders. Als secretaris Gan met ons instemt, dan nemen we de wagens weer mee terug. Je kunt de mie en de jiaozi^5. niet in dezelfde pan koken.’ Nu Lao Shou een besluit had genomen, liet hij drie oude mannen komen om de wagens te mennen. Ze reden zonder te stoppen door naar de commune. Een kameraad van de commune vertelde echter dat secretaris Gan naast secretaris van de commune nu ook vice-secretaris van het districtscomité was. Er was iemand van de provinciale overheid gekomen, die hij moest ontvangen om verslag uit te brengen.

‘Dan moeten we maar naar de districtshoofdstad gaan. Deze stomme paarden moeten het maar voor lief nemen,’ zei Lao Shou. Hij gaf de moed niet op, en werd zelfs nog energieker. Hij trok zomaar zijn overhemd uit en droeg nu alleen een grof ramee hemd. Juist toen hij op de bok wilde springen om te vertrekken, bleek dat de drie oude mannen die met hem waren meegekomen, de aftocht wilden blazen. Ze zeiden: ‘Laat toch zitten! Lao Shou, het heeft tòch geen zin om bij het district aan te kloppen!’

‘Daar vergissen jullie je in,’ zei Lao Shou vol vuur. ‘We gaan naar de districtshoofdstad van ons Achtste Route Leger.^6. Als dat niet de juiste route en de juiste deur om aan te kloppen is!’ ‘Die secretaris Gan heeft net een onderhoud met iemand van de provincie. Naar welk bureau moeten we dan gaan?’

‘Dat hebben jullie weer niet begrepen. Mensen van de provincie komen hier niet op visite, maar voor hun werk! En dat werk is helemaal ten behoeve van ons. Misschien kunnen ze het probleem ter plaatse oplossen en ons met het graan laten terugkeren. Dan kunnen we Lao Han ook eens laten zien, dat oude mannen als wij best in deze tijd passen en best een karweitje kunnen opknappen.’ Na die woorden sprong hij op de bok, liet de zweep knallen en reed rechtstreeks naar het districtscomité.

Het liep niet helemaal zoals Lao Shou had verwacht. Ze mochten het gebouw van het districtscomité niet binnen. Nadat ze het graan bij het aankoopbureau hadden afgeleverd, moesten ze twee uur zitten wachten in de kamer naast de schildwacht. Maar tenslotte kregen ze secretaris Gan tenminste te zien. Voordat Lao Shou bij die ontmoeting iets had gezegd, zei deze ernstig: ‘Ik wil jullie niet meteen kritiseren, maar jullie kijken niet verder dan jullie neus lang is. Jullie staren je de hele tijd blind op een paar graankorrels. In de huidige situatie staat één dag gelijk aan twintig jaar. We willen met versnelde pas het communisme bereiken. Als je dan één pas vertraagt, blijf je achter. Oude kameraden zoals jij zouden nog sterker aan de Partij moeten gehoorzamen dan de anderen. Denk eens aan de oorlog vroeger. Toen leefden we van minder dan zeven of acht liang per dag!’

Na deze woorden keek Lao Shou zwijgend naar de grond. En op de weg terug bleef hij zwijgen op de bok van zijn lege wagen. Hij zette de zweep vast op de bok en liet het paard in eigen tempo lopen. Met toegeknepen ogen zat hij zwaar te piekeren. Secretaris Gan had volkomen gelijk gehad. Vroeger maakten ze geen probleem van zeven of acht liang per dag. Ze vonden het echt niet erg om een beetje honger te lijden om in de toekomst een goed leven te kunnen hebben. Maar zo te zien was dat goede leven ook nu nog steeds in de toekomst... Maar wanneer was die toekomst? Dat had secretaris Gan niet gezegd. Als je de woorden van Lao Gan vroeger had moeten geloven, dan hadden ze nu wel meer gehad dan acht liang... Ach, wie weet, misschien paste hij zelf niet meer in deze tijd en was hij allang achterop geraakt. Hij kon er niet uitkomen. Door het schommelen van de wagen raakte hij versuft en zijn ogen vielen half dicht.

5. Chinese ravioli. Het spreekwoord betekent dat je niet twee verschillende dingen tegelijk kunt doen.

6. Tijdens de samenwerking van de communisten met de Nationalistische regering in de strijd tegen Japan (1936-45) kreeg het communistische leger (‘bevrijdingsleger’) in Noord-China de naam Achtste Route Leger.

[p. 128]

2.
Het is niet zeker of Lao Gan wel of niet secretaris Gan is, maar Lao Shou is wel dezelfde Lao Shou.

Toen de winter van 1947 nog maar net was begonnen, gaf hij al een voorproefje aan de armen. De mensen kregen het zo koud, dat hun tongen er stijf van werden. Er werd toen voortdurend touwgetrokken om dit gebied en men was nog niet begonnen met de landhervorming. Lao Shou had zich goed ingepakt in zijn versleten gewatteerde jas met een touw om zijn middel en op zijn rug droeg hij een mand voor mest. Hij was de hele dag buiten bezig geweest en nu het donker was geworden, kwam hij weer naar huis. Toen hij binnen kwam, zei hij tegen zijn vrouw: ‘Heb je wat te eten voor me? Ik ben van binnen bevroren!’ Met die woorden wierp hij de mand op de vloer en hurkte neer voor het fornuis. Hij porde in de gloeiende as en warmde zich, rillend over zijn gehele lichaam.

De vrouw van Lao Shou was een sterke vrouw die nooit om medelijden vroeg, hoe zwaar ze het ook had. Maar ze was wel een beetje een kletskous. Om de woorden van Lao Shou te gebruiken: ‘Het is een braaf mens. Ze praat veel, maar ze heeft ook vaak gelijk.’

Toen ze zag hoe koud Lao Shou het had, vroeg ze meteen liefdevol: ‘Heb je vandaag iets te eten gehad?’

‘Waar zou ik moeten eten?’ zei Lao Shou, terwijl hij met zijn gewarmde handen krachtig over zijn gezicht wreef. Zijn vrouw lichtte snel het deksel van de pan op. In het hete water stond een kom pap van zoete-aardappelbladeren en maïs klaar. Om hem extra te verwennen pakte ze de broodmand en brak met de hand een groot stuk gierstebrood^7. voor hem af. Terwijl ze hem dat alles gaf, vroeg ze zachtjes: ‘Is er nieuws?’

‘De knokploegen van de landeigenaren zijn met een regiment van het bandietenleger in de stad aangekomen en ze hebben ook een paar stromessen^8. bij zich.’

‘Dan moet je dat snel melden bij de districtsbrigade!’

‘Ik ben ook niet gek. Ik kom toch net van Lao Gan,’ zei Lao Shou. Hij trok even zijn wenkbrauwen op en bracht de kom naar zijn mond. Maar voordat hij een slok had genomen, zette hij hem weer op het fornuis en haalde vier rantsoenzakjes uit zijn jas. Met de ogen naar de grond zei hij: ‘Lao Gan en de anderen hebben besloten deze aanval te ontwijken en door de linies van de vijand heen te glippen en hem dan in de rug aan te vallen. In het nieuwe gebied komen ze misschien moeilijk aan eten...’

Zijn vrouw begreep de situatie onmiddellijk. Zonder af te wachten tot hij was uitgesproken, opende ze het kleine houten kastje en pakte een zak met meel. Ze wierp hem Lao Shou toe en zei: ‘Ik heb alleen een beetje gierstemeel. Wij eten er toch niet van. Het is zulk koud weer, waarom zouden we het niet aan de jongelui geven? Doe er maar mee wat je goed dunkt!’ ‘'t Is een probleem, dat is zeker,’ zei Lao Shou, die nog steeds naar de grond zat te kijken, en hij vervolgde: ‘Maar ik zit in de Partij. Bovendien kunnen wij, als we het koud krijgen, ons altijd thuis warmen, en als we honger krijgen, kunnen we wilde planten plukken. Lao Gan en de anderen gaan zo'n eind lopen en ze weten nog niet eens waar ze zullen slapen en wat ze zullen eten. En ze doen het toch allemaal voor ons...’

‘Ach, vul de zakken toch op! Wat zit je toch te kletsen! Ik had nog nauwelijks iets gezegd, of jij begint weer aan het bekende verhaal. Ik weet heus wel dat de revolutie voor ons arme mensen is!’

‘Juist! Jij begrijpt het en nou verwijt je mij nog dat ik klets. Eigenlijk hebben we niet eens genoeg voor één maaltijd, maar het is een aardigheidje in geval van nood. Als Lao Gan hier straks langskomt, zal ik ze meegeven,’ mopperde Lao Shou, terwijl hij met zijn vrouw de rantsoenzakjes met gierstemeel opvulde. Toen er drie vol waren, was de meelzak al leeg.

‘Er moest voldoende zijn! In één rantsoenzak gaan drie pond, vier maal drie is twaalf.’ Lao Shou hield de lege rantsoenzak met duim en

7. Gierst is hier de vertaling van gaoliang, een graangewas dat op zeer arme grond kan groeien. Het wordt ook wel vertaald met morengierst. Het gierstebrood is eigenlijk een soort pannekoek.

8. Deze stromessen dienen eigenlijk om strohaksel te maken als veevoer, maar ze werden ook gebruikt om mensen te onthoofden en dat wordt hier bedoeld.

[p. 129]

wijsvinger vast en tikte met de punt van zijn voet tegen de vloer. Hij draaide zich helemaal om, keek weer naar de grond en zei: ‘Ik dacht dat er nog vijftien pond gierstemeel in huis was.’

‘We hebben de laatste dagen toch gegeten! En vandaag heb ik brood gebakken.’

‘Brood! Dat gaat ook! We kunnen het brood er in reepjes in doen,’ zei Lao Shou, maar hij durfde niet op te kijken. Hij pakte een mes en sneed het stuk brood waarmee zijn vrouw hem had willen verwennen, meteen in repen. Deze keer zei zijn vrouw geen woord en gaf hem de broodmand. Lao Shou sneed het brood klein en stopte het in de zak. Vervolgens lichtte hij de kom pap van het fornuis op, keek er even naar en zette hem weer in de pan. Hij veegde even met zijn handpalm langs zijn mond en zei:

‘Voor Tieshuan.’

‘Eet jij de pap tenminste op,’ zei zijn vrouw. De tranen die ze al een hele tijd in haar ogen had, stroomden eindelijk neer.

‘Wees niet bedroefd! Na de bevrijding krijgen we een goede tijd! Ha, en in het communisme wordt het nog beter: lekker eten, lekker drinken, waar je maar zin in hebt,’ zei Lao Shou. Hij blies de lamp uit en hurkte weer neer voor het fornuis. Terwijl hij nadacht over de toekomst, wachtte hij op de lichte klop op de deur van Lao Gan.

De honden in het dorp sloegen even aan. Lao Gan was aangekomen. Buiten in het donker gaf Lao Shou hem de vier rantsoenzakjes. Het was vervelend dat hij moest uitleggen dat er in één zak repen brood zaten.

‘Lao Shou, maak je geen zorgen, de mensen zullen ons nooit laten verhongeren. Deze lekkernijen van jullie neem ik mee voor geval van nood,’ zei Lao Gan. Hij schudde Lao Shou stevig de hand en ging weg.

Lao Shou keek hen na totdat hij hen niet meer kon zien. Toen keerde hij zich om, ging het huis binnen en sloot de deur. Hij voelde dat er aan de grendel twee rantsoenzakjes hingen. Lao Gan had maar de helft meegenomen voor hun verre tocht. De strijders hadden de helft van het voedsel als een geschenk achtergelaten. Lao Shou wiste met de palm van zijn hand stilletjes de tranen van zijn ogen en vergrendelde de deur.

3.
Het is ook niet duidelijk of Lao Shou niet meer in deze tijd past, of dat deze tijd niet meer bij Lao Shou past.

Lao Shou wiste met de palm van zijn hand stilletjes de tranen van zijn gezicht en mende zwijgend de wagen terug naar het dorp. De drie oude mannen die waren meegegaan, stapten aan het begin van het dorp uit en gingen ieder huns weegs. Lao Shou spande in zijn eentje de paarden uit en leidde hen naar de stal. Een slimmerik die hem zag, liep meteen achter hem aan en vroeg: ‘Lao Shou, ben je naar het districtscomité geweest? Secretaris Gan heeft jullie zeker laten ruiken aan een rode pioenroos!’

‘Scheer je weg,’ zei Lao Shou.

‘Nu vergis je je,’ zei de slimmerik, waarbij hij de manier van spreken van Lao Shou imiteerde, ‘secretaris Gan heeft een en ander gezegd en hij zou het voor ons doorgeven!’

‘Zo is het genoeg!’ zei Lao Shou. Hij bond het paard vast aan de trog, keerde zich om en zei met opgeheven wenkbrauwen en trillende stem: ‘Secretaris Gan bood me een eerste klas sigaret en groene thee aan. Hij schudde me stevig de hand en zei dat ik me geen zorgen moest maken. De Partij zal de mensen nooit laten verhongeren. Wat zeg je daarvan? Goed hè!’ Na deze woorden draaide Lao Shou zich om en liep weg.

Toen de peren nog maar zo groot als eieren waren, bracht Lao Shou zijn bed naar het schuurtje in de boomgaard en nam daar zijn intrek. Hij zei dat het was om de peren te bewaken, maar eigenlijk kon hij niet zeggen waarom hij dat deed. Hij dacht dat het daar rustiger was en wilde daarnaast ook de peren verzorgen. Wanneer peren bijna rijp zijn, zijn ze het meest kwetsbaar voor insecten. Kleine

[p. 130]

wurmen vreten zich naar binnen en als ze eenmaal in het klokkehuis zitten, is de peer verloren. Dit jaar was een perenjaar. Allen hadden er hoge verwachtingen van. Het extra voedsel om de winter mee door te komen en de nieuwe kleren voor nieuwjaar hingen allemaal aan deze bomen te groeien.^9. Lao Shou paste direct die fameuze methode om fruit te beschermen toe. Hij vroeg de lagere school om oude schriften en pakte de peertjes aan de bomen ieder afzonderlijk in in een stuk papier. Wanneer zulke gewone peren in papier waren ingepakt, zagen ze er ineens erg kostbaar uit. De boomgaard had er nog nooit zo professioneel uitgezien. Wanneer de communeleden voorbij liepen, keken ze allemaal op en riepen verheugd: ‘Lao Shou, zonder trommels en gongen maak jij hier stilletjes in je eentje een Grote Sprong Voorwaarts!’

Lao Shou zei: ‘Of het een Sprong Voorwaarts is, daarover kan ik niet oordelen. Ik wil alleen de peren beschermen tegen de insecten.’

Elke dag klom hij op de ladder om de peertjes stuk voor stuk in te pakken. 's Avonds zat hij voor het schuurtje te kijken naar de sterrenhemel. Soms werden her en der rijen petroleumvergassers aangestoken. Er was dan een gevecht bij nacht gaande: men werkte 's nachts bij lamplicht op het land. Lao Shou zat in zijn eentje aan zijn pijp te trekken. Op zo'n moment merkte hij pas dat hij een beetje triest was, maar hij wist niet hoe dat kwam. Hij kon het niet onder woorden brengen, maar hij kreeg steeds weer het gevoel dat de revolutie van nu niets had van de echte gewapende strijd van vroeger en dat ook de echte genegenheid tussen de kaderleden en het volk was verdwenen. De revolutie van nu leek wel op een vervalsing, op goochelarij, met die opbrengsten van achthonderd, duizend of van twaalfhonderd kilo per hectare, zoals de eigen brigade te voorschijn had getoverd. Waarvoor diende die goochelarij? Wie moest daarnaar kijken? Het was eigenlijk schandalig; de boeren hadden het allemaal wel door, maar deden net of het echt was en meldden het ene succes na het andere. Als je het zo beschouwde, waren de goocheltrucs bedoeld voor de overheid, maar voor wie was de revolutie dan?

‘Alles staat op zijn kop...’ mompelde Lao Shou. Hij hield de steel van de pijp in zijn hand. De pijp was allang uitgegaan. Nee, de kaderleden werkten niet voor de mensen, maar het was omgekeerd. Ze lieten de mensen zich uitsloven en wilden door goocheltrucs de leiders behagen en tevreden stellen. Het kon niemand iets schelen of de mensen gelukkig waren of niet. Toen Lao Shou dat had bedacht, werd hij plotseling bang. Hij schrok zo erg dat zijn handen en voeten er koud van werden. Dit was vreselijk! Hij ging hier in tegen de leiders! Secretaris Gan had hem nog gemaand de Partij te gehoorzamen. Zou hij dan ontrouw zijn geworden aan de Partij?

‘Zelfs al kost het me mijn kop, dat nooit!’ dacht Lao Shou. Hij stond plotseling op, liep weg van het schuurtje en verliet de boomgaard. Hij wilde zijn gedachten van begin tot eind aan de Partij bekend maken om te bewijzen dat hij niet ontrouw was.

Toen hij de voordeur van het huis van Lao Han had opengeduwd en al met één voet binnenstond, bleef hij verbijsterd staan. In de kamer zat namelijk secretaris Gan met zijn assistent. Zodra deze hem zag, zei hij lachend: ‘Ha, je komt als geroepen. Je hebt laatst een paar voorstellen gedaan...’

‘Ik... ik’ stotterde Lao Shou. Het speet hem dat hij niet meer dan één mond had om alles wat hij wilde zeggen, eruit te gooien. Maar hoe meer hij iets wilde zeggen, hoe minder hij daartoe in staat was. Hij werd rood, zijn lippen gmgen op en neer, zijn hart bonsde. Na enige tijd bracht hij met moeite uit: ‘Ik... ik kom even zeggen dat...’

‘Je hoeft niets meer te zeggen. Je voorstel van laatst was erg goed hoor! Nu ben ik naar jullie team gekomen om de situatie uit de eerste hand te bekijken. De hele Partij moet zich gaan inzetten voor de graanproduktie om dat probleem definitief op te lossen. Op al het bebouwbare land moet graan komen. Het graan is onze aller-

9. De boeren kunnen namelijk wat bijverdienen door verkoop van de peren op markten.

[p. 131]

grootste schat. We moeten in alles uitgaan van het graan, vind je niet?’

‘Ja!’ zei Lao Shou met een blik naar Lao Han. Deze zat met het hoofd naar de grond te roken en reageerde niet.

‘Goed zo,’ zei secretaris Gan resoluut, ‘jij bent een oud lid van de Partij, we stellen je tevoren op de hoogte. Dat bewijst dat de Partij om je geeft. De ontwikkelingen gaan nu zo snel, dat het al vooruitgang is als je probeert geen fouten te maken.’ Na die woorden wierp hij een blik op Lao Han. Deze zat nog steeds met het hoofd naar de grond te roken en zei niets. Lao Shou kon het niet helemaal begrijpen. Hij pijnigde zich af. Vonden ze misschien een opbrengst van twaalfhonderd kilo per hectare nog niet voldoende? Juist toen hij dat dacht, begon secretaris Gan weer te spreken, maar het was deze keer niet tegen Lao Shou gericht: ‘Volgens mij moeten we een aankondiging opstellen, waarin we uitleggen dat we een bliksemsnelle werkwijze moeten hanteren en 's nachts moeten doorwerken om het land in drie dagen en drie nachten een nieuw aangezicht te geven. Lao Han, wat vind jij ervan?’

‘Aaah,’ antwoordde Lao Han. Het klonk als het gekreun van een ernstig zieke.

‘Goed zo!’ zei secretaris Gan en tegen zijn assistent zei hij: ‘Maak jij maar een ontwerp!’ Hij vervolgde weer tegen Lao Han: ‘Jij moet ook niet binnen blijven zitten. Ga de communeleden opwekken om verklaringen van vastbeslotenheid te schrijven. Zet er wat vaart achter. Lao Shou, jij zorgt voor de perenboomgaard. Jij moet vooral je vastbeslotenheid tonen.’

‘Ik... ik ben allang vastbesloten, ik ben niet ontrouw aan de Partij,’ zei Lao Shou. Hij greep de gelegenheid aan om de belangrijke zaken die hij op het hart had, uit te spreken.

‘Goed zo, prima!’ zei secretaris Gan. Na deze woorden van Lao Shou stond hij zelfs op en schudde hem stevig de hand. Hij vervolgde: ‘Dan moet jij er maar mee beginnen. Als jij nu als eerste een verklaring schrijft en opplakt, dan zal ik het voor je in de aankondiging vermelden.’

Lao Shou had dit niet verwacht en raakte opgewonden. Hij begreep er helemaal niets meer van en vroeg: ‘Wat moet ik schrijven? Waarom moet ik iets schrijven?’

Lao Han keek op. Toen hij de krampachtig trekkende wenkbrauwen en de radeloze houding van Lao Shou zag, stond hij op en zei: ‘Kom mee, ik leg je wel uit hoe je dat moet schrijven.’ Na deze woorden liep hij samen met Lao Shou naar buiten, verliet de binnenplaats en liep rechtstreeks naar de dorpsweg. Lao Han zei nog niets. Het hart van Lao Shou begon weer te bonzen en hij vroeg: ‘Wat is er eigenlijk aan de hand? Zeg eens wat!’

‘Luister, Lao Shou,’ zei Lao Han op een manier alsof hem de kracht tot spreken ontbrak, ‘de leiding heeft besloten de perenboomgaard te rooien en het land beschikbaar te stellen voor tarwe.’

‘Wat?’ vroeg Lao Shou. Hij bleef plotseling staan.

‘Vanavond moeten we er een arbeidsmacht voor organiseren. Secretaris Gan zei toch dat het binnen drie etmaal moest gebeuren. We moeten de bomen rooien en het land effenen en inzaaien. We moeten het aangezicht van het land veranderen en dat moet naar boven worden gemeld.’

‘Kapot, deze keer gaat alles kapot!’ riep Lao Shou uit. Hij voelde zijn benen slap worden en zakte ineen. Hij zou wel over de grond willen rollen, maar zelfs daartoe ontbrak hem de kracht.

‘Wat sla jij voor onzin uit?’ vroeg Lao Han, terwijl hij Lao Shou met één hand optrok, ‘je moet nooit vergeten dat je een Partijlid bent.’ ‘Ze... ze verwachten allemaal zo veel van de peren dit jaar!’ zei Lao Shou. Het leek wel of er een mes in zijn hart was gestoken: hij sloeg zich op de borst, stampte met zijn voeten en begon luid te kermen. Toen Lao Han zag hoe hij eraan toe was, brulde hij meteen naar hem: ‘Ben je gek geworden? Ben je...’ Maar voordat hij was uitgesproken, staakte Lao Shou abrupt zijn gekerm, bracht zijn gezicht vlak voor het

[p. 132]

gezicht van Lao Han en zei: ‘Jij, jij moest eens bij jezelf te rade gaan en mij vertellen of dit juist is... Zeg op! Tegenover wie kunnen wij dit rechtvaardigen? Tegenover de Partij? Tegenover de communeleden, jong en oud? Zeg op! Waarom zeg je niets? Gewetenloze lafaard! Ik ga met hem praten.’ Met die woorden keerde hij zich om en wilde weggaan. Lao Han greep hem met één hand vast en zei: ‘Wat is er met jou aan de hand? Er is een schriftelijke opdracht hiertoe.’

‘Voordat ze hogerop schriftelijke opdrachten geven, moeten ze eens luisteren naar de mensen,’ zei Lao Shou. Ergens vandaan kreeg hij de kracht om de hand van Lao Han van zich af te slaan. Hij keerde zich om en liep in de richting van het huis waar secretaris Gan verbleef.

4.
‘China, mijn moeder’ zijn niet de woorden van een dichter.

Lao Shou liep almaar naar buiten en weer naar binnen. Hij kon niet slapen. Toen hij dat voor de achtste keer had gedaan, werd de sterrenhemel al bleker. De haan kraaide voor de eerste maal.

Hij stond een hele tijd onder de jujubes voor zijn huis te luisteren naar het geratel van de mitrailleurs dat leek op het bakken van bonen, vermengd met de doffe dreunen van de kanonnen. Aan de hemel verschenen lichtgranaten met hele reeksen tegelijk. In de duizend mijl brede vlakte van de Huai-rivier was een miljoenenleger bijeengebracht, dat de vijand overal begon te omsingelen en tot balletjes samenpropte.^10. Berichten van overwinningen volgden elkaar de één na de ander op. Zo'n grote veldslag was een unieke gebeurtenis! De rijen wagens met voedsel die van verre kwamen, leken op onstuitbare stromen van water. Dag en nacht voerden zij proviand aan, al maar piepend en heen en weer schuddend. ‘Er komen mensen van ver weg bijdragen aan de slag om de Huai, maar wat doen wij eigenlijk?’ dacht Lao Shou geschrokken. Het was alsof er een pan in hem was gaan koken. Door zijn nieuwe gewatteerde jas van drie lagen, kreeg hij het zo warm, dat zijn borst en rug drijfnat van het zweet werden.

Toen de haan voor de tweede maal kraaide, kwam Lao Gan, het plaatsvervangend hoofd van de regio. Toen hij binnenkwam, kon Lao Shou hem niet meteen herkennen. Hoewel hij hem maar enkele dagen niet had gezien, was hij helemaal veranderd. Hij was mager geworden, had wallen onder zijn ogen gekregen en zijn wangen waren ingevallen. Hij had een zwarte stoppelbaard en rond zijn uitgedroogde, gescheurde mond zaten wondjes die zwart waren geworden. Zodra hij binnen was, ging hij op het rieten matje zitten met zijn rug tegen de rand van de kang^11. en zei: ‘Lao Shou, stel snel de leden en de aspirantleden van de Partij en de Jeugdbond op de hoogte, dat we een vergadering houden. En... heb je een kom heet water voor me?’

‘Jazeker,’ antwoordde Lao Shou en hij liep al naar buiten, stak zijn handen uit naar de rand van het dak en trok met kracht een paar handen vol stro los. Hij kwam weer binnen, stopte het fornuis vol stro en stak het aan. Hij deed water in de pan en klopte er vier eieren in. Terwijl hij daarmee bezig was, vroeg hij: ‘Lao Gan, wat zijn er voor moeilijkheden, vertel eens.’

‘Wat voor moeilijkheden? Het gaat om brandhout! Lao Shou, we hoeven al niet voor voedsel te zorgen bij deze grote veldslag van het bevrijdingsleger, maar als we niet eens brandhout kunnen leveren, dan lijkt dat toch nergens naar!’ Terwijl Lao Gan dat zei, wreef hij krachtig met zijn handen over zijn gezicht, waarbij de baardstoppels als een borstel klonken. Hij vervolgde: ‘De tempel van de God van de Aarde is al gesloopt. De krotten van vóór de landhervorming zijn ook al afgebroken. Wat hebben we nog meer?’

Ja, wat hadden ze nog meer? Toen de vrouw van Lao Shou laatst was overleden, hadden ze het front gesteund met het houten kastje waar zij zo van had gehouden.

10. Huai-Hai campagne (6 november 1948-10 januari 1949). Dit was de laatste grote veldslag tegen de Nationalistische regering.

11. Een stenen bed dat kan worden verwarmd.

[p. 133]

‘Maak je geen zorgen. We zullen ons beraden,’ zei Lao Shou. Hij zette een kom kokend hete eiersoep op het lage tafeltje voor Lao Gan en liep haastig naar buiten om de mensen op de hoogte te stellen.

Toen Lao Shou, Lao Han en de andere leden en de aspirantleden van de Partij en de Jeugdbond - in totaal meer dan tien man - binnenkwamen, zagen zij Lao Gan met de rug tegen de kang zitten, met beide handen op zijn pistool en zijn hoofd scheef op zijn schouders. Hij lag net lekker te slapen. De kom eiersoep op de tafel was helemaal afgekoeld.

Ze kwamen stilletjes op hun tenen naar binnen en hurkten neer of gingen op de kang zitten rondom de slapende man. Ze hielden een vergadering van stommen. Het onderwerp was duidelijk: Hoe kwamen ze aan brandhout? Ze keken elkaar allen aan. Zonder dat iemand iets had gezegd, voelden zij dat op allen een dringend beroep werd gedaan: Zoek brandhout. Tenslotte keken allen naar het gezicht van de slapende Lao Gan en zagen elkaar vastbesloten in de ogen. Ze knikten met hun hoofden en sloten de vergadering.

Lao Shou deed hen uitgeleide en bleef buiten. Hij ging onder de jujubes voor het huis staan en staarde voor zich uit. Deze jujubes waren niet erg groot, maar ze droegen heerlijke zoete dadels. Tijdens de landhervorming was de vrouw van Lao Shou niet erg onder de indruk geweest van dit eenvoudige huisje dat hun was toebedeeld, maar met de zeven jujubes voor het huis was ze zo blij geweest, dat ze er een paar nachten niet van had kunnen slapen. Het eerste jaar dat ze dadels afwierpen, had ze er een paar laten proeven aan hun zoon Tieshuan die juist in het leger ging, maar verder had ze ze allemaal naar de troepen gestuurd als dank voor de bevrijding.

‘Moeder van Tieshuan, dat was een goed idee van jou!’ overlegde Lao Shou in gedachten met zijn vrouw, ‘nee hoor, jij had er eerder aan gedacht iets te doen voor het bevrijdingsleger.’ Toen de haan voor de derde maal kraaide en de stralen van de ochtendzon begonnen te verschijnen, had Lao Shou zijn gewatteerde jas al uitgetrokken en was begonnen de eerste jujube om te hakken, kreunend bij iedere bijlslag. Het was maar een klein boompje, dus met drie kreunen van Lao Shou was hij al om. Er zaten nog een paar vuurrode dadels aan de einden van de takken. De kinderen die vroeg op waren, kwamen er onder blijde uitroepen op af. Lao Shou was ook zo blij dat zijn ogen kleine boogjes werden en schatte dat deze boom, bij elkaar gebonden, ongeveer één pikol zou zijn. Voor de zeven bomen zou dat neerkomen op zeven pikol brandhout.

‘Het is wel een beetje weinig, maar het is beter dan niets,’ dacht Lao Shou en hij begon kreunend de tweede jujube om te hakken. Toen hij vijf bomen had omgehakt, werd hij van achteren door iemand bij zijn arm vastgehouden. Het was Lao Gan. En toen hij nog eens omkeek, zag hij dat er niet alleen kinderen om hem heen stonden, maar dat er ook een paar oude mannen uit het dorp zwijgend naar hem stonden te kijken. Lao Shou zei glimlachend: ‘Ze groeien in het wild. Als je ze weghaalt, komen ze zo weer op. Laten we hier perebomen planten, dan kunnen we peren eten in plaats van dadels. Peren zijn sappig en zoet, veel lekkerder dan dadels.’

Terwijl Lao Gan de arm van Lao Shou stevig vast hield, zei hij, bijna met tranen in de ogen: ‘In de toekomst zullen we lampen hebben die zonder olie branden en we zullen kunnen ploegen zonder buffels. Natuurlijk zullen we ook allerlei boomgaarden hebben. Maar nu moet je er maar twee laten staan om de kinderen van te laten snoepen!’ Terwijl hij sprak kwamen de mensen die hadden deelgenomen aan de zwijgende vergadering en ook mensen die er niet aan hadden deelgenomen, met lasten aan pikolans of op de schouders aangelopen. Er waren grote houten kasten, essen, granaatappelbomen, oude waterraderen. Een oude man kwam met twee kinderen, die samen een stel planken droegen. De oude man drong zich naar voren naar Lao Gan en zei: ‘Wij hebben geen bomen, maar ik heb een stel planken voor mijn

[p. 134]

doodskist. Is dat ook goed?’

Lao Gan gaf nog geen antwoord, maar keek naar de mensen om hem heen en inspecteerde het hout nauwkeurig. Tenslotte zei hij: ‘Mannen, jongens, jullie zijn de zorgzame ouders van de revolutie. De Partij zal jullie bijdrage aan de revolutie niet vergeten.’

In dit niet al te grote dorp werden in één dag meer dan tweehonderd bomen geveld. Het dorp werd meteen half naakt. Lao Gan liet met tranen in de ogen meer dan duizend pikol goed brandhout uit het kleine naakte dorpje wegvoeren.

De volgende lente, toen het heldhaftige miljoenenleger in snel tempo de Yangzi overstak, waren de jonge pereboompjes die Lao Shou voor de boomgaard van het dorp kweekte, al zo groot als eetstokjes. Het gaf Lao Shou de grootste vreugde, wanneer iemand uit het dorp naar de boompjes kwam kijken. Telkens zijn wenkbrauwen optrekkend zei hij: ‘Reken maar eens uit! Het zou pas een wonder zijn als we met deze peren over vier jaar niet een stuk of wat van die ijzeren buffels hebben verdiend, waar Lao Gan het over had!’ Met die woorden ging hij zitten op de aarden wal rond de kwekerij, met zijn armen rond zijn knieën en hij wiegde heen en weer van plezier.

5.
Peren, peren en nog eens peren! Wat is dat nu voor revolutie?

Lao Shou zat op de grond voor het schuurtje, met zijn armen rond zijn knieën en hij wiegde heen en weer. Hij mompelde iets in zichzelf. Het leek wel of hij simpel was geworden. Zojuist had secretaris Gan gezegd dat de revolutie nu heel ver zou gaan; de enige reden dat ze hem niet allang als een blok aan het been hadden verwijderd, was dat ze altijd in aanmerking hadden genomen dat hij een oude kameraad was. Toen de communeleden hadden gezien dat Lao Shou er zo aan toe was, hadden ze tranen in de ogen gekregen en geprobeerd hem te overreden en gerust te stellen. Half trekkend, half dragend hadden ze hem naar huis gebracht. Maar al gauw daarna was Lao Shou wankelend naar de boomgaard teruggelopen. Hij zat nu weer op de grond voor het schuurtje, met zijn armen rond zijn knieën en hij wiegde heen en weer. Met opengesperde ogen keek hij naar de drukte om hem heen. Er werden petroleumvergassers opgehangen; er werden zagen en bijlen gebracht; er werd op trommels en gongen geslagen. De communeleden zwaaiden hun bijlen op en de perebomen vielen neer. De groene peren die met papier waren ingepakt, kwamen verspreid over de grond te liggen. Lao Shou wiegde nog sterker heen en weer en zijn onafgebroken gemompel werd ook luider. Hij riep: ‘Lao Gan! Kom eens hier! Waarom is onze Lao Gan weg?’ Terwijl hij zat te roepen, stroopte hij voorzichtig het papier van een peer af. De groene peer die eerst zo groot als een ei was geweest, was al een stuk gegroeid. Hij was ook al wat lichter van kleur geworden.

‘Aaah!’ kreunde Lao Shou een hele tijd. Plotseling stond hij op en liep verdwaasd naar secretaris Gan, die deelnam aan het gevecht bij nacht. Hij wilde zeggen: ‘Is het echt voor de revolutie, dat je zo plotseling alle perebomen laat omhakken? Ga dat eens na bij je geweten! Is het echt om deze herfst nog een oogst te hebben? Jij bent een bedrieger. Jij doet het alleen om goede berichten te kunnen melden aan je meerderen. Jij vervalst de revolutie!’ Maar Lao Shou had er niet het lef toe en hij was ook niet zo welsprekend. Hij kwam heen en weer wiegend voor secretaris Gan staan en mompelde alleen: ‘Wacht nog twintig dagen. Dat is voldoende. Laten we de bomen omhakken als de peren rijp zijn. Laten we ze meteen omhakken als de peren zijn afgeworpen. Als we de tarwe tussen de bomenrijen zaaien, is er geen tijd verloren.’

Lao Han hoorde het ook en kneep hem voor Lao Shou. Hij viel hem in de rede: ‘Lao Shou, je moet het er niet meer over hebben. In drie dagen moet het aangezicht worden veranderd. Dat is een beslissing van de Partij.’

[p. 135]

‘Secretaris Gan, kunnen we niet wachten? Zelfs niet twintig dagen?’ vroeg Lao Shou, die het nog niet had opgegeven.

‘Uitgesloten!’ zei de secretaris met een streng gezicht, ‘we werken hier niet aan de produktie, maar aan de revolutie! Wanneer dat nodig is, moet je zelfs je leven daarvoor geven. En jij hebt het alsmaar over peren, peren en nog eens peren. Dat lijkt toch nergens naar voor een Partijlid!’

‘Aaah!’ kermde Lao Shou, alsof hij was gewond. Hij trok zijn kleren open, ontblootte zijn magere ribbenkast en zei met een schorre stem: ‘Doe mij maar weg! Ik ben nooit bang geweest te sterven voor de revolutie. Ik ben nu een blok aan je been. Voer dit blok aan je been maar af! Ik kan deze toestanden niet meer bijhouden, ik kan niet meer meedoen aan deze revolutie, ik kan er niet meer bij. Voer me maar af!’

Lao Han brulde haastig: ‘Je bent dronken, Lao Shou. Ga snel naar huis!’ Secretaris Gan schudde treurig zijn hoofd en zei: ‘Je ziet dat deze revolutie de mensen op de proef stelt. Maar als hij naar rechts valt, zal hij ons niet kunnen meetrekken, ook al zou hij het willen!’

Tenslotte werd Lao Shou inderdaad als een blok aan het been afgevoerd. Hij werd verwijderd uit het comité van het produktieteam en ontslagen als bewaker van de perenboomgaard. Later presideerde secretaris Gan over een afdelingsvergadering en noemde Lao Shou een typisch rechts element dat uit zichzelf naar voren was gesprongen. Als disciplinaire maatregel gaf hij hem een proeftijd van twee jaar. Secretaris Gan zei: ‘Alleen omdat we er rekening mee houden dat hij een oude kameraad is, want anders...’ Natuurlijk werd er zonder uitstel een rapport van deze gebeurtenis opgemaakt, waarin werd vermeld dat het principe van ‘in alles uitgaan van het graan’ had gezegevierd.

Lao Shou werd plotseling een oude man, hij kreeg diepe rimpels en ging krom lopen. De hele dag zat hij onder de twee jujubes voor zijn huis. De mensen zeiden dat hij een dutje deed, maar hijzelf zei dat hij niet kon slapen, ook 's nachts niet. Met zijn half geopende ogen staarde hij ergens naar, volkomen onbeweeglijk. Misschien keek hij naar de perenboomgaard zonder bomen! De tarwe was al gezaaid, maar de wortels van de perebomen zaten nog in de grond. Secretaris Gan was na voltooiing van de opdracht teruggekeerd naar het district. De brigade werd in een rondschrijven geprezen. Daarom en doordat zij een concentratiegebied waren van secretaris Gan, kreeg de brigade meer kunstmest, meer steun in de vorm van arbeiders uit de stad en meer noodgraan. Dus de acht liang per dag waar Lao Shou zich zorgen om had gemaakt, vormden geen probleem. Een kleine verandering was dat secretaris Gan zijn functie als secretaris van de commune neerlegde en districtssecretaris werd voor katoen, graan en olie.

Maar zo te zien keek Lao Shou toch niet naar de boomgaard. Sinds de dag dat hij was teruggekeerd van die Partijvergadering, had hij niet meer over de boomgaard gesproken en helemaal niet meer gevraagd naar de toestand in de brigade. Met half geopende ogen staarde hij maar. Zijn ogen bleven voortdurend op hetzelfde punt gericht. Hij bewoog alleen af en toe zijn lippen op en neer, alsof hij met iemand sprak. Soms hief hij zijn hoofd op met zijn sneeuwwitte baard en sneeuwwitte wenkbrauwen om te zien of de dadels van de jujubes al rood werden.

Er was nog iets veranderd in het karakter van Lao Shou. In voorgaande jaren werden de dadels voor ze rood waren allemaal door de kinderen geplukt. Ze waren toch bedoeld om de kinderen van te laten snoepen! Maar dit jaar ging het anders. Lao Shou verbood hen om er ook maar één aan te raken en gaf er zelfs geen aan zijn eigen geliefde kleinzoon. De dadels die hij had geplukt, liet hij allemaal drogen. Soms at hij niet en nam in plaats van rijst een handvol dadels. Wanneer zijn zoon en schoondochter hem vroegen waarom hij dat deed, zei hij zachtjes: ‘Ik wil proberen of ik tegen de honger kan.’ Bij die woorden zat hij weer

[p. 136]

verdwaasd en onbeweeglijk voor zich uit te staren, alsof hij sliep.

Deze half geopende ogen waren volgens sommigen een symptoom van een abnormale geestestoestand. Volgens anderen waren ze een uiting van opgekropte woede en verdriet. En volgens weer anderen zat Lao Shou te denken aan het verleden en aan Lao Gan. Wie wist wat er eigenlijk in hem omging achter deze half geopende ogen?

6.
Zijn dit alleen maar gebeurtenissen in de geest van Lao Shou?

Er was oorlog uitgebroken. De vijand was binnengevallen. Het moment om de mensen echt op de proef te stellen was aangebroken. Een gedeelte van de militie was ingedeeld bij het leger. Lao Han werd elke dag weggeroepen voor vergaderingen en moest dan goed oppassen dat hij alleen over prettige dingen sprak, omdat men hogerop de verslagen zou lezen! Het dorp werd plotseling stil en verlaten. Alle mensen waren een beetje gespannen. De vijand was weliswaar nog ver weg, maar vijandelijke vliegtuigen kwamen dag en nacht fluitend over, cirkelden boven hun hoofden en lichtten telkens hun achterkant op om eieren te leggen. Er stegen dan steeds weer zwarte rookpluimen op tot half in de hemel. In het dorp had je van die bangerds die niet in de oorlog waren gehard en die als kippen zonder kop rondrenden. Maar er waren ook slechte mensen die valse geruchten verspreidden. Weldra zou er tweedracht kunnen ontstaan onder de mensen. Op dat moment nam Lao Shou een besluit en trad naar voren. Hij zat toch in de organisatie! Als hij het niet deed, deed niemand het. Zijn kleding en uitrusting zagen er piekfijn en krijgshaftig uit. Zijn beenwindselen zaten heel strak gewonden en om zijn middel droeg hij losjes een leren koppel waarin links en rechts vier handgranaten waren gestoken. Schuin over zijn linkerschouder droeg hij een hoorn, schuin over zijn rechterschouder een rantsoenzak. Lao Shou begon ten overstaan van allen te spreken: ‘Er is niets aan de hand, helemaal niets. Onze Lao Gan is er, en wel aan de andere kant van de grote berg in het westen. Ik ga hem straks halen. Als hij hier is, dan is de overwinning aan ons. De vijand stuurt nu alleen wat vliegtuigen die hun achterste oplichten en hun behoefte doen. Daar hoef je niet bang voor te zijn. Vroeger, in de slag om de Huai, vlogen de kogels en granaten je om de oren alsof het hagelde. Toen mijn vrouw op een keer mie wilde maken, zei ze dat er nog wat prei aan ontbrak. Ze liep een mijl naar de achtertuin van haar moeder om een paar stelen te plukken en ze kwam weer terug ook. Zij trok zich nergens wat van aan. Wij moeten ons nu in de eerste plaats organiseren. Ik stel voor een ploeg te vormen die schuilkelders gaat graven. En de militie, die moet een schildwacht plaatsen bij de voorraadschuur en rond het dorp moet gepatrouilleerd worden. De vooroudertempel heeft een hoog dak, daar moet een uitkijkpost komen voor luchtaanvallen. We hoeven niet te letten op vijandelijke vliegtuigen die alleen maar over vliegen, maar als ze op ons af komen, dan moet de wacht alarm slaan door de hoorn te laten schallen en iedereen moet dan in de schuilkelders kruipen. Zodra de vliegtuigen weer weg zijn, moet de wacht weer een teken geven en dan gaan we weer door met ons werk.’ Op de een of andere manier was Lao Shou erg welsprekend geworden en hij was ook erg vlug ter been. Terwijl hij sprak, gaf hij de hoorn aan de militie, deed de rantsoenzak goed op zijn rug en zei: ‘In de tweede plaats moeten we Lao Gan halen. Dat ga ik nu doen. Is iedereen het ermee eens?’

Na deze toespraak zeiden de dorpsbewoners als één man: ‘Jij slaat de spijker op zijn kop! Dat moeten we doen! Ga jij snel onze Lao Gan halen. Met hem erbij kunnen we de overwinning behalen, hoe moeilijk het ook is.’ De dorpsbewoners gaven Lao Shou een perehouten wandelstok en een zak met heerlijk geurende gebakken mie van tarwe en zeiden: ‘Beste Lao Shou, je moet onze Lao Gan beslist vinden.’

[p. 137]

Met deze opdracht nam Lao Shou afscheid van de dorpsbewoners en snelde rechtstreeks naar de grote berg in het westen.

Wat was die berg hoog! Maar Lao Shou keek niet eens op. Hij klom alleen voetje voor voetje omhoog. Hij wist dat de top van de berg niet was te zien, maar dat je hem wel te voet kon bereiken. Als je maar zo voetje voor voetje door klom en alsmaar omhoog ging. Wat was die berg steil! Er waren machtige rotswanden, peilloze afgronden, vreemd gevormde rotsen en verraderlijk drijfzand en het pad was opgehouden, maar Lao Shou keek niet om zich heen. Hij wist dat je niet in de diepte kon vallen, zolang je stevige grond onder je voeten had. Na de eerste berg klom hij over een tweede, hogere berg en daarna over een derde die nog weer hoger was. Wat waren die bergen diep! Van mensen was geen spoor te bekennen en er was ook aan niets te merken dat het oorlog was. Hier waren alleen uiterste koude, grote sneeuwmassa's, een kille wind en rotsen bedekt met ijs. Hij zat onder de rijp en de sneeuw. Om Lao Gan te vinden, waadde hij door bergbeken, trapte zijn bergschoenen stuk, scheurde zijn kleren en tenslotte bereikte hij de top van de berg. Aan de andere kant zag het er precies zo uit als aan de kant vanwaar hij was gekomen: een enorme landmassa die zich uitstrekte alsof er geen eind aan kwam. Waar moest hij nu gaan zoeken?

Lao Shou spreidde zijn armen wijd uit en riep uit alle macht: ‘Lao Gan! Kom terug! We willen je spreken! We willen met je overleggen!’ ‘...Lao Gan! ...Lao Gan! ...Kom terug! ...Kom terug! ...overleggen! ...overleggen!’ Het leek wel of de echo van de kale bergen en diepe ravijnen hem hielp met zoeken, door ieder woord dat hij zei, naar de verste uithoeken over te brengen.

‘Kom terug! Jij die onze tegenspoed deelt! Kom terug! Jij die voor ons lijdt! Kom terug! Glorie van onze Partij! Kom terug! Waarborg van onze overwinning!’ schreeuwde Lao Shou met hese stem.

De echo deed met verdubbelde kracht weerklinken: ‘Kom terug! Kom terug! ...glorie van onze Partij, waarborg van onze overwinning...’ Het begon weer dicht te sneeuwen. De sneeuw wiste de verse voetsporen van Lao Shou uit en vormde op de weg voor hem een dikke laag. Het werd prachtig wit maar de weg was moeilijk begaanbaar.

Een paar dagen later keerde Lao Shou volkomen uitgeput terug. Hij had Lao Gan niet gevonden, maar had wel zijn verblijfplaats vernomen. Iemand had hem verteld dat Lao Gan niet aan de andere kant van de berg was, maar in een heel mooie omgeving. Daar waren de toppen van de heuvels geheel met bossen begroeid. Op de hellingen waren overal theeplantages en boomgaarden. En aan de voet van de heuvels groeiden vele gewassen, die een buitengewoon rijke oogst beloofden. Ook het vee zag er zeer welvarend uit. En op de allermooiste plaats, daar werkte Lao Gan.

Lao Shou wist wat hem te doen stond. Hij nam zich voor, wanneer hij terug was, de lege rantsoenzak weer te vullen, zijn doorgesleten schoenen te vervangen, zijn moegelopen benen even rust te gunnen en dan weer verder te zoeken. Maar toen hij de rand van het dorp had bereikt, kwam er juist een vijandelijke luchtaanval. Op de grond rondom hem klonk het onafgebroken geplof van inslaande kogels. Uit het dorp stegen rookwolken op. Lao Shou begreep dat er iets was misgegaan. Zonder te stoppen rende hij gebukt het dorp in. En inderdaad, de graanschuur van het team was door een bom getroffen.

Zuiver goud vreest geen vuur. Lao Shou schreeuwde luid: ‘Eerst de graanschuur redden.’ Zoals een sperwer zich op zijn prooi stort, zo schoot hij over de ingestorte muur naar binnen. Uit de schuur laaiden de vlammen hoog op. Maar toen hij en anderen eenmaal in het gebouw vol stof en rook waren, stonden ze perplex. De schuur was namelijk bijna helemaal leeg. Er lagen geen hoge stapels graanzakken en er stonden ook geen graankisten. Er lagen alleen een paar zakken tegen de muur met labels eraan waarop stond dat er zaaizaad in

[p. 138]

zat. Toen ze daarmee naar buiten kwamen, brak de nokbalk doormidden en stortte het dak in.

In een oorlog ben je verloren als je geen proviand en geen munitie meer hebt. Zodra ze hadden ontdekt dat de graanschuur zo goed als leeg was, zonk de moed hun allen in de schoenen. Op dat moment maakte Lao Shou de verblijfplaats van Lao Gan bekend en tegelijkertijd kwam Lao Han aanhollen om te zeggen dat er in de buurt vijandelijke parachutisten waren geland. Allen wezen onmiddellijk eensgezind Lao Shou aan als leider. Ze besloten samen Lao Gan te zoeken en muilezels, paarden, buffels en geiten mee te nemen. Het was hun wens samen met Lao Gan de heuvels in te gaan, samen in schuilkelders te kruipen, samen de vijand te weerstaan en samen de overwinning te behalen. Na dit besluit ging ieder naar huis om zich voor te bereiden. Ze spraken af om middernacht bij het schallen van de hoorn van Lao Shou gezamenlijk op weg te gaan.

Lao Shou keerde naar huis terug. Hij pakte zijn rugzak in, trok andere schoenen aan en liet de gedroogde dadels in zijn rantsoenzak glijden. Toen hij helemaal gereed was, werd er plotseling driemaal zachtjes op de deur geklopt. Hé! Dat was toch Lao Gan! Zo klopte Lao Gan altijd. Was hun wens dan in vervulling gegaan? Lao Shou haalde snel de deur van de grendel en deed open, maar toen hij zag wie daar stond, schrok hij zich een ongeluk: het was secretaris Gan. Hij kwam naar binnen met verwilderde haren en zijn lichaam onder de sneeuw en de modder, helemaal alleen. In zijn hand hield hij een lege rantsoenzak. Hij sloot de deur meteen achter zich en zei hijgend: ‘Ze zitten achter me aan. Ze hebben op me geschoten.’

‘Onzin! Je tast het moreel aan,’ zei Lao Shou streng.

‘Het is echt waar. Ik ga met jullie mee. Ik kan niet alleen gaan.’

‘We moeten wel even vragen of iedereen daarmee instemt.’

‘Onzin! Ik ben jullie leider.’

[p. 139]

‘Dat maken wij wel uit,’ zei Lao Shou, die iets belangrijks had ingezien en het bovendien had uitgesproken. Zelf verbaasde hij zich erover dat hij zoveel lef had gekregen.

‘Iedereen weet dat ik een verantwoordelijk kaderlid ben. Alleen anti-Partijelementen erkennen dat niet. Ik waarschuw je alleen omdat ik het goed met je meen. Vul snel mijn rantsoenzak. Ik zal jullie op de tocht aanvoeren.’ Met die woorden overhandigde secretaris Gan zijn lege rantsoenzak.

‘Ik heb geen graan,’ zei Lao Shou beslist. ‘Moet je die barstensvolle rantsoenzak eens zien, en dan zegt hij nog dat hij niets heeft,’ zei de secretaris en hij lachte kil. ‘Het maakt trouwens niets uit of je er iets in doet of niet. Ik ben een kaderlid en zolang jullie te eten hebben, krijg ik mijn deel wel.’ Met die woorden haalde hij een papier uit zijn zak, zwaaide er even mee en zei: ‘Dat is schriftelijk vastgesteld.’

‘Schriftelijk! Zelfs al is het schriftelijk vastgesteld, dan heb ik nog geen graan voor je. Dit zijn gedroogde dadels.’

‘Dan maar gedroogde dadels,’ zei de secretaris en hij hield zijn rantsoenzak open om ze in ontvangst te nemen.

Juist toen Lao Shou in woede wilde uitbarsten, klonken er plotseling twee oorverdovende knallen. Wat was dat?

7.
Dit is niet het slot.

Kanonslagen schoten de één na de ander de lucht in. Tussen hun zware knallen door klonk het geratel van de ene reeks rotjes na de andere. Er klonk een niet aflatend geknal.

‘Opa, opa!’ riep de kleinzoon van Lao Shou, terwijl hij aan zijn arm schudde. Hij vertelde uitgelaten: ‘Onze brigade heeft staal gehard, met smeltkroezen. Je moet snel komen kijken!’ Lao Shou sperde met enige moeite zijn half gesloten ogen open en vroeg niet begrijpend: ‘Staal gehard? Wie heeft er staal gehard? Die, die Lao Gan soms? Is het geen oorlog meer?’ ‘Waar heb je het over, opa? Ik zei dat onze brigade zelf staal heeft gehard! Met staal kunnen we tractoren maken!’

‘O, tractoren...’ zei Lao Shou. Hij herinnerde zich dat lang geleden Lao Gan eens had gezegd dat ze zonder buffels zouden ploegen. ‘Tractoren, dat is mooi, maar...’ Lao Shou die zijn hele leven het land had bewerkt, raakte alleen maar in de war nu hij ook nog staal moest harden en tractoren moest maken. Onder zijn sneeuwwitte wenkbrauwen sloten zijn ogen zich weer half. Langzaam sprongen er twee troebele tranen in die half gesloten ogen. Hij wilde dat heldhaftige verhaal in zijn fantasie terugvinden, maar nu was dat zelfs verdwenen. Hij paste nog steeds niet in deze tijd, was nog steeds een blok aan het been dat de mensen hadden afgelegd.

‘Dat is het! Waarom zou ik Lao Gan niet echt gaan zoeken?’ dacht Lao Shou. Hij sperde plotseling de ogen wijd open. Het begon hem te dagen. ‘Ik ga Lao Gan zoeken, eens met hem praten. Hij kan me vertellen wat hier aan de hand is. Hij kan me vertellen wie nu eigenlijk niet in deze tijd past!’ Lao Shou stond wankelend op en liep wankelend het dorp uit...

Het slot vond plaats in januari 1979. Toen ontmoetten Lao Shou en Lao Gan elkaar weer en stortten hun harten voor elkaar uit. Er waren zovele jaren van strijd voorbijgegaan, zovele jaren van streven naar een ideaal en dat alles voor zo'n hoge prijs! Maar toen deze ontmoeting eindelijk tot stand kwam, begon voor het Chinese volk het jaar van grote vreugde, groot geluk en grote daden.