Maatstaf. Jaargang 29

[p. 64]

Rob Schouten Ceterum censeo

Dat de harde wereld van het geld van tijd tot tijd geestelijk kapitaal van poëtische munt in beheer krijgt is, men denke aan de grote dichter Wallace Stevens (ooit vice-president van een grote verzekeringsmaatschappij), niet geheel uit te sluiten. Toch is het schering noch inslag dat men na een goed belegde boterham bij Mercurius een toastje marmite bij Apollo gaat proeven. Veelal voert het pad hoogstens tegenliggers aan zoals Rimbaud, of lokt de reclamewereld de verpauperde goliarden van hun mansardes. Martin Veltman (^* 1928) is dan ook zo goed als een uitzondering; men weet het inmiddels uit een interview in Vrij Nederland: aan zijn poëziedebuut is de oprichting van een groot reclamebureau voorafgegaan. En met deze achtergrond is hij zoveel als de Hans Vervoort van de dichtkunst.

Een en ander wil niet zeggen dat Veltman geen poëtische geschiedenis heeft. Aan de in de bundel De Zaken & De Dood gepubliceerde gedichten gingen, aldus het beginsonnet ‘Standpunt’, gedichten ‘uit mijn donker’ vooraf, ‘duistere zang als rook voorbijgegaan’. Maar de dichter heeft nu gekozen ‘voor de wijde opening: / de anekdote, de verheldering’. In elk geval windt hij daar alvast geen doekjes om. Hetzelfde geldt voor de titels: ‘De Zaken’, ‘De Dood’, ‘De Liefde’ ‘& De Rest’, waaruit de ondubbelzinnige helderheid uit de wereld van ordners en kaartsystemen spreekt. Dat Veltman ook een ordelijke vorm als het sonnet favoriseert, komt dan niet meer als een verrassing, al snoeren velen de buikriem van deze vorm juist aan om er des te harder weer uit te knappen. Naast een aantal sfeergedichten uit de zakenwereld, gekruid met elementen daarvan als zakenlunches, creditcards en Courvoisier, komt vooral de wrijving tussen 's dichters dagelijks werk en de almaar op de loer liggende muze aan bod. Hij ligt ‘ongegeneerd tussen commerce en vers uitgesmeerd’ (‘Zakenlunch’). Op haast Carmiggeltachtige toon heet het dan ook: ‘Nabokov, Proust, ik laat u groeten. / U loopt mij in kantoortijd voor de voeten’, of, onhandig gewrongen: ‘Verdromen / kan ik mijn dagen niet met te doorvoelen / wat de auteurs bij hoog en laag bedoelen.’ Dezelfde wrijving voelt de ik in het gedicht ‘Aandeelhouder’ bij het aanschouwen van een troep eenden in zijn voorkeur voor ‘die verbouwereerde, / te grote witte, die, in het tableau / de la troupe van de rijk gedessineerde / een displaced person lijkt.’ Hoeveel eleganter en subtieler zou het niet geklonken hebben als de muze der taalplastiek Veltman had ingefluisterd in deze ‘Albatrosvariant’ een minder modieus woord voor ‘displaced person’ te zoeken, een onhandig, ja zelfs misplaatst woord. Dat zou een mooi contrast met het vakjargon van de anderen hebben opgeleverd. Maar aan subtiliteit schort het wel enigszins in deze poëzie. De sonnetvorm, die met haar volta ideaal lijkt om een zo scherp contrast als dat tussen poëzie en commerce subtiel te etsen ziet tussen de regels acht en negen steeds werkloos toe hoe het, hopelijk ironisch bedoelde, vakjargon uit de reclamewereld zich (onveranderd) voor de poëzie blijft lenen. Inderdaad, Veltmans gedichten blijven anekdotes die vooral duidelijk moeten maken dat in de zakenman een dichterlijke ziel schuilt. Zo doet zich het wonderlijke verschijnsel voor dat Veltmans verzen door hun specifieke en volgehouden code het uiterlijk van Achterbergs gedichten hebben en door hun voornamelijk op informatie berustende inhoud het innerlijk van de sonnetten van Jan Kal. De woordkeuze doet daarbij soms zo gezocht aan dat men vrijwel aan transpiratie moet gaan geloven. Wat b.v. te denken van het zo te zien serieus bedoelde rijm ‘imminent’ - ‘hedonistisch

[p. 65]

accompagnement’ (Groepsdiscussie).

Naast de sonnetten van om en nabij het zakenleven komen ook universelere zaken als dood en liefde aan de orde. Het verlangen naar anders speelt in deze verzen een prominente rol, zowel het anders van de toekomst in een wat would-be klinkende ‘Noodkreet’:

Godallemachtig. Jezus moet nu van
de bergen komen en opnieuw de leiding
op zich nemen van heel het door scheiding
der geesten in een grote zwijnepan

verkerend mensenras.

alsook het onbereikbare anders van vroeger, in het gedempte begin van ‘Buitenveldert’:

Dat had ik wel gewild: hier met mijn vader
te lopen door het park in Buitenveldert,
en hem in te wijden in het gekwelde
leven van een reclamemaker;

Hier is Veltman op z'n best, in het niet al te pretentieus oproepen van een dagelijks, en toch een beetje schrijnend tekort en verlangen. Ook een gedicht als ‘Scheiding’ werkt wat mij betreft wel, met zijn misschien niet opzienbarende maar haast renaissancistisch van het begin tot het einde volgehouden metaforiek, als in: ‘Grondzeeën hebben ons uiteengedreven’ en ‘Wier, kwallen bleven loodzwaar aan armen, benen, voeten, kleven.’

De Zaken & De Dood is een nogal ongelijke bundel, die zich voor een groot deel tussen houterig en al te handig maakwerk in bevindt, maar waarin de balans soms ineens op precies het goede punt stilstaat. Dat gebeurt, vind ik, in het laatste gedicht ‘Solitair’:

Veluwse avonden. Ik hoor de klacht
van berk en pijnboom in de idiomen
der bovenwind. Nu moesten vrienden komen,
zich zetten in een kring, verbeeldingskracht

en aandacht mengend in een volkomen
vreedzaam debat. Ik zou - een eeropdracht -
de haut-médoc tot ver na middernacht
oplettend in de glazen laten stromen.

Ternauwernood zou ik deelnemen aan
de redeneringen, maar mij intens
verheugen in de lijn, de quintessens
ervan; in het vocale filigraan.

Snel boekstavend onder mijn schedeldak
telkens als één van hen een parel sprak.

(Martin Veltman, De Zaken & De Dood, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1980, f 24,50)

*

Als Martin Veltman, onder een niet al te dolzinnige persoonsmetaforiek, voor de Hans Vervoort van de Nederlandse poëzie kan doorgaan (zonder de Achterberg van de reclamewereld te worden), dan is Thomas Rap in zijn nieuwe bundel Villa de Kees van Kooten, de Cyra McFadden van deze instantie. Er is geen twijfel aan dat Rap zich in deze, zich met de ondertitel ‘mieterse gedichten’ blootgevende, poëzie bezighoudt met het ad absurdum weergeven, schetsen van trendmatigheden uit zekere bevolkingslaag, de upper middle-class als ik het wel heb. In de Ollie B. Bommel-achtige flaptekst heet die wereld ‘van hen die zich - uit angst, onvermogen of gebrek aan fantasie? - ziekelijk aaneensluiten om, via een aangedikt keelgeluid, alles wat buiten hun gezichtsveld is daar vooral te laten’. Het is het enige moment in de bundel waarin expliciet van sociale bezorgdheid omtrent de verdeling van geld en productiemiddelen sprake is.

De lezer krijgt dan ook reine pastiches onder ogen, opgetekend uit de mond van een gesettled en modieus vrouwtje uit het Gooi of iets dergelijks. Zij voert in een veredelde Augiasstal van luxe en kitsch een onbekommerd, van fikse oogkleppen voorzien bestaan. Dichter Rap vertelt ons wat er in dit wereldje en haar bewoonster omgaat:

[p. 66]

 

De ladies-night van de Rotary was

 

echt mieters. Billy had bedacht Tippy een ge-

 

zamenlijk cadeau te geven. Hij werd vijftig,

 

zeg! Dat

 

zie je er toch echt niet aan af. Hij kreeg een

 

Abraham van koek en van ons een

 

wereldradio. En dan te weten dat die in de

 

uitverkoop voor halve prijs was.

 

Ik danste op het feest - in het lang -

 

nog met Tuuk.

 

Naar men zegt wordt hij staatssecretaris.

Als ik mij niet vergis is de afspraak om deze en soortgelijke teksten poëzie te noemen ook op een wat blasé feestje gemaakt. Aeonentrotserend is het allemaal natuurlijk niet, zomin als het erin beschreven wereldje onze generaties lijkt te gaan overleven.

Wat me in het genre altijd weer opvalt is dat het in hoge mate drijft op de aankleding met stoffelijke attributen als daar zijn ‘ouwe leren Chesterfield’, ‘schildpaddoosjes’, ‘etsjes met jachttaferelen’, de ‘Guide Michelin’ en de localisatie, met gelegenheden als de Hiswa, de Oranjerie te Doorn of het Strandhotel Vlieland. Het noemen van de namen alleen al schijnt voldoende te zijn om iets door te prikken.

Enfin, het is altijd nog leuk om de ‘ergste treitertrend’ te zoeken; dat is waarschijnlijk die met de hoogste concentratie ponyparken, tacklekennels en Burberry's, of een dissonant op te sporen, een verschijnsel dat in de te kakken gezette sociale laag niet thuishoort (maar daarvoor moet men zelf van goede huize komen - Drinkt men in die kringen gekoelde jenever, wordt men geschoeid door Zwartjes?).

Het hardst heb ik nog gelachen om het eerste gedicht:

Ik zit graag op onze ouwe leren Chesterfield
die nog van Omi is geweest.
Er is een soort voorname rust in de kamer
als ik, met mijn eerste sigaret en de nieuwe
Elegance in handen
kijk naar de zilveren lijstjes op mijn secretaire.
Op het tafeltje, onder de geschilderde portretten
van de kinderen, staat de verzameling
schildpaddoosjes. Op het bijzettafeltje links
de zilveren doos met handtekeningen, van toen
Carli bij de Eerste Nationale wegging.

maar dat kwam voornamelijk omdat ik, al met een half oog in de volgende bundel, in plaats van Nationale Internationale las. Verder is dit een mooi bundeltje om bijgezet te worden in wat misschien ooit een trend gaat worden, het Museum van de Trend, van de Trend om Trends belachelijk te maken bedoel ik, want wie eenmaal op het verschijnsel is geattendeerd heeft het maar moeilijk met het uit haar spiraalvormige trechter klauteren.

(Thomas Rap, Villa, Uitgeverij Bert Bakker, 1980, f 14.90)

*

Op de middelbare school leerde ik dat de gedichten van J.H. Speenhof!, daar overigens liederen geheten, ‘de directe volkstoon’ in pacht hadden. Het stemde dan ook tot enige verbazing dat ze, volgens de inleider van De beste gedichten van J.H. Speenhoff, Willem Wilmink, juist het ‘elitairste en modegevoeligste deel van Nederland’ aanspraken, en dat Speenhoff zich dan ook voelde ‘een Dichter, met een grote hoofdletter’.

Tijden veranderen maar moeizaam. Waar in de toenmalige salons der rijken Bolle Dries, Dronken Bet en Toffe Tinus lauweren oogstten, daar krijgt ook de hedendaagse lezer bij het lezen van Speenhoffs gedichten meer lust om elitair in de lach te schieten dan om een fors bedrag aan het Leger des Heils over te maken of een abonnement op de Waarheid te nemen. Speenhoffs poëzie speelt zich voor het grootste deel af tussen regels als ‘Hij was een zindelijke schooier’ en ‘M'n jongen heeft het niet gedaan’ (‘Moederliefde’). Met een beetje Gestaltpsychologie valt het niet moeilijk om naar de teneur van het tussenliggende te raden. Het valt mij moeilijk om Speenhoff met zijn levens-

[p. 67]

lied als dichter serieus te nemen. Hoogstens is er reden tot nostalgie omdat men zijn kunst in tempo doeloe mooi vond, zodat ze er nu zelf toe is gaan behoren.

Slechts zelden was Speenhoff meer dan een habiel liedjesschrijver, en omdat hij van die ellenlange strofische verzen schreef worden die mooie momenten veelal snel weer overwoekerd. Zo waardeert men een begin als dat van ‘De vegetariërs!’:

Vegetariërs zijn menschen,
Die de menschen anders wenschen,
Daarom eten zij slechts planten,
Net als groote olifanten;

maar helaas gaat er dan nog vijf lange strofen over het verschijnsel verder worden geneuzeld zodat het aanvankelijke genoegen vermoeid en verongelijkt bij de stroom verveling inhaakt. Het dichtst bij de ware poëzie staat dan ook een niet-strofisch vers, ‘Ode aan de Blauwe Zee’, met een Gorterachtige aanhef en een De Schoolmeesterachtig slot:

Blauwe zee van ver gekomen,
Golven die zoo loome droomen
Droomen van een eeuwig leven,
Droomen van een eeuwig zijn.
Zacht zingt de zee
Zangen van weemoed,
Zacht zingt de zee,
Zangen van wee.
Zingt de haring mee.
De haring is een visch
Die zo verfrisschend is,
Als men katterig is.

Als dit echter het van het kaf gescheiden koren vertegenwoordigt (wat de flaptekst beweert) dan was Speenhoff geen erg belangrijk dichter (wat ik beweer).

(J.H. Speenhoff, De beste gedichten van J.H. Speenhoff, BZZTôH, 1980, f 19,50)