Maatstaf. Jaargang 29

[p. 1]

[Nummer 1]

Martin Ros Dostojevski 1881-1981

Er bestaat een briefwisseling uit het begin van 1970 tussen Charles B. Timmer en de Maatstaf-redactie waarin plannen worden geopperd en ook in eerste instantie ontwikkeld tot een Dostojevskinummer ter herdenking van zijn 150-ste geboortedag op 30 oktober 1821. Het is er door allerlei omstandigheden niet van gekomen maar zowel bij Timmer als de Maatstaf-redactie zijn de plannen blijven leven. Het was dan ook voor beiden bijzonder aangenaam in januari 1980 te worden aangesproken door Henk Woldring, socioloog aan de Vrije Universiteit die ons kwam wijzen op de honderdste sterfdag van Dostojevski in januari 1981. We haakten onmiddellijk in en besloten met Woldring als gastredacteur voor het nummer en uiteraard met Charles B. Timmer als intense medewerker tot de speciale aflevering die thans voor u ligt.

Dostojevski, ein weites Feld!

Een in 1968 in Moskou verschenen bibliografie telde al 403 pagina's. De in dertig delen geplande uitgave van het verzameld werk door de Academie van Wetenschappen in de Sovjet-Unie is, aldus een bericht van Sander Brouwer in Literair Paspoort van mei-juni 1980, nog niet eens gevorderd tot het twintigste deel, maar er wordt wel een nieuwe hoeveelheid werkmateriaal van de schrijver uit notitieboekjes, schetsen, plannen etc. door toegankelijk gemaakt. De discussie zal dus nog wel even voortduren. We besloten tot een nummer waarin het accent zoveel mogelijk zou liggen op Dostojevski in Nederland, met dien verstande dat er enkel bijdragen zouden worden opgenomen van Nederlandse slavisten en publicisten die, waar dat mogelijk was in relatie tot de geschiedenis van de Dostojevski-kritiek in Nederland, over een aantal specifieke en nog niet uitvoerig eerder en elders aan de orde gestelde onderwerpen zouden schrijven.

De geschiedenis van die Nederlandse Dostojevski-kritiek is op zichzelf imposant genoeg. Al in 1924 publiceerde Jan Romein zijn proefschrift over Dostojevski in de Westerse kritiek, in 1957 verscheen Jan van der Engs internationaal hoog aangeslagen Dostojevski romancier, rapport entre sa vision et ses procédés littéraires. De in dit nummer opgenomen beschrijvende bibliografie van Jelle Kingma maakt duidelijk dat er daarnaast vanaf het einde van de vorige eeuw tot en met vandaag een intense Dostojevski-receptie is geweest te onzent, in de vorm van tal van boeken, essays, artikelen voor en tegen en in de vorm ook van een ongehoorde waaier aan uit de meest diverse talen gepresenteerde vertalingen en bewerkingen van werk van Dostojevski zelf. De bijdrage van Kingma biedt de basis tot een studie op zichzelf over Dostojevski in de Nederlandse kritiek. Het is tegen de achtergrond van deze stortvloed aan publicaties merkwaardig dat niet een van de grote Dostojevskibiografieën van de laatste jaren in Nederlandse vertaling is verschenen, zoals die van David Magarshack uit 1962, van R. Hingley uit 1962, van Leonid Grossman uit 1962, van E.H. Carr uit 1962, of van F. Simmons uit 1969. In 1976 verscheen overigens bij de Princeton University Press het eerste deel van een in vier delen geplande biografie die wel

[p. 2]

eens de definitieve kon worden: Dostojevski, the seeds of revolt 1821-1849 van Joseph Frank. Verschijning van volgende delen stagneert helaas nogal. In elk geval zijn we voornemens na het uitkomen van het laatste deel uitvoerig op dit boek in Maatstaf terug te komen. In het onderhavige nummer hebben we het biografische aspect goeddeels laten liggen, met verwijzing naar voornoemde biografieën, met verwijzing ook naar de in het Nederlands verschenen (deel)studies in dit opzicht zoals ze zijn geïnventariseerd door Kingma.

Het nummer opent met Charles B. Timmer, de nog altijd onvermoeibaar voortpublicerende en uit het Russisch vertalende nestor onder de slavisten aan wiens naam de Russische Bibliotheek is verbonden en aan de presentatie daarin van diverse Dostojevski-vertalingen in het bijzonder. Timmer koos een thema dat hem al geruime tijd bezighoudt: de rol, de invloed, de alomtegenwoordige en tegelijk curieus afwezige betekenis van het geld bij Dostojevski. Op basis van dit thema onderwerpt hij met name de Raskolnikovfiguur aan een uitermate verrassende resultaten opleverend onderzoek. Direct daarop aan sluit het artikel van de slaviste Annie Wijzenbroek die er in slaagt een zeer interessante relatie te leggen tussen de activiteiten aan de speeltafel van Dostojevski en van Multatuli. Een tweede artikel van Timmer is hoofdzakelijk gebaseerd op een door hem gevoerde correspondentie met de ten onrechte vergeten en verwaarloosde Dostojevski-specialist S.V. Margadant die al zo 'n opvallend essay over ‘De hospita’ publiceerde in het in 1956 bij Van Oorschot verschenen Over Dostojevski. J.M.A. Biesheuvel, een groot Dostojevskilezer, leverde een verhaal met de half-autobiografische speculaties die ook het werk van Dostojevski - die trouwens een rol speelt in Biesheuvels bijdrage - zo doortintelen. Het is tegelijk een uitdagende parafrase op thema's, motieven en stilistische manoeuvres. Maarten van Nierop stelt Dostojevski's veelomstreden positie als terecht of ten onrechte vermeende tegenspeler van de Verlichting aan de orde. Maarten 't Hart geeft in zijn vergelijkende essay Dostojevski-Dickens een prikkelende ‘dissenting voice’. Hij scherpt dat geluid nog aan in de antwoorden van zijn vragenboog. De slavist Louis Smit geeft enige parerga bij een per roman of verhaal van Dostojevski uit te werken, wel eens veronachtzaamd, thema: de humor bij Dostojevski.

Henk Woldring, die in 1971 samen met dr. K.J. Popa bij Buijten en Schipperheijn de studie Monniken en moordenaars, het dubbelgangermotief in het mensbeeld van Dostojevski publiceerde, schrijft over antropologische en ethische conclusies die bij Dostojevski getrokken kunnen worden in relatie tot een in diens werk hoe dan ook altijd essentieel blijvende religieuze problematiek. De slavist Henk Wolzak redigeerde een ‘vragenlijst’. Hij breidde een ouder initiatief van Dirk Coster in de Stem van ver voor de oorlog uit tot een geheel van tien vragen die worden beantwoord door twee auteurs die zich pertinent kritisch opstellen - Karel van het Reve en Maarten 't Hart - en twee auteurs die zich positief uitlaten, Charles B. Timmer en dr. J. Verkuyl, schrijver van de naar ons weten laatste in Nederland verschenen Dostojevski-monografie: Dostojevski's visie op de mens (Kok). Drie van de vier auteurs reageren nogal ironisch op de hele zin en opzet van de vragenlijst. Ook die ironie heeft ten aanzien van Dostojevski's omstredenheid tenminste een paar even laconieke als lucide op- en aanmerkingen opgeleverd.

Rainer Georg Grübel plaatst Dostojevski's werk binnen een traditie van het fantastisch realisme, wat meteen in bepaalde opzichten een reactie of antwoord is op de kritische uitlatingen over Dostojevski's stijl in de vragenlijst. Jan van der Eng bewerkte een eerder in het Engels gepubliceerd artikel over Dostojevski en Flaubert dat door de slavist Mark Schreurs werd vertaald. De slavist Sander Brouwer, die met een artikel in Literair Paspoort van mei-juni 1980, het Dostojevskijaar al inleidde, schrijft over Dostojevski en de tijd. De uitputtende bibliografie van Jelle Kingma sluit het nummer af. We zijn

[p. 3]

Charles B. Timmer, A. Wijzenbroek en Jelle Kingma dankbaar voor de hunnerzijds verleende medewerking tot het verzamelen van het diverse illustratiemateriaal.

We hebben thema's moeten laten liggen die naar wij hopen ‘ten vervolge’ nog eens in Maatstaf aan de orde komen. Het thema bijvoorbeeld van Dostojevski en de politiek waarover Tom Eekman in zijn in 1963 bij De Bussy verschenen Zes Russische klassieken al eens enige boeiende vragen opwierp. Het thema Dostojevski in de Sovjet-kritiek waarover Van der Eng al publiceerde in voornoemde Dostojevskistudie bij Van Oorschot en waarover ook Karel van het Reve te spreken kwam in zijn Sovjetannexatie der klassieken. Het thema Dostojevski en de joden, waarover David Goldstein onlangs nog zo'n interessante studie publiceerde. Zijn boek werd, voorzien van een inleiding van Joseph Frank, eind vorig jaar ook in vertaling uitgegeven door de Texas University Press. In het decembernummer 1979 van Maatstaf brachten we intussen al een bespreking van het boek van Goldstein door dr. P. Hijmans, een artikel dat in herdruk is verschenen in Ter Herkenning, tijdschrift voor Christenen en joden. Het thema Dostojevski en de dissidenten, in het kader waarvan Vladislav Krasnov bij de University of Georgia Press z'n monumentale boek Solzhenitsyn and Dostoevsky publiceerde. Het thema Dostojevski en John Cowper Powys, de Engelse schrijver die twee heel merkwaardige, verhelderende boeken over Dostojevski heeft gepubliceerd. Hij kwam tot een visie op Dostojevski als ‘de zenuwachtige schrijver bij uitstek’ die ook tegenstanders van Dostojevski zal kunnen aanspreken. In die ‘zenuwachtigheid’ ziet Cowper Powys ook de sleutel tot Dostojevski's nimmer eindigende omstredenheid. In zijn in 1946 bij The Bodley Head gepubliceerde Dostoievsky formuleerde hij het zo: ‘Dostoievsky is not so much an emotional writer as a nervous writer and I believe the reason why this pit-of-the-stomach shiver, especially in timid people, like poor old Trofimovitch, who are not men of action, is set so vibrating by him is that the master-nerve of our whole being is not merely an alimentary and digestive nerve but is a chord that responds simultaneously to the three dangerous reactions to race, to religion and to sex.’

De discussie duurt voort.