Maatstaf. Jaargang 28

[p. 29]

Sal Santen Feest

Het is feest in het huis van bewaring van de grote stad. Waarom? Ik weet het niet, het hoort bij het ritueel. De politiekapel treedt op.

Treedt op? Is dat goed gezegd? Ze geven een concert, met een mooi woord, en wij krijgen twee sigaretten en een krentenbol. Iedereen mag een uurtje de cel uit, het breekt de avond, elke avond is er één.

De vreugde zal zich voltrekken op het vlak, de grote binnenplaats die het hart van het stenen gebouw vormt, voorzover je in een gevangenis van een hart kunt spreken, hoogstens het versteende hart. De beneden-celgangen lopen erop uit, de badcellen liggen er tegenover en in de hoek is de cel waar alles begint en eindigt: die waar de burgerkleren zijn opgeborgen met wat erbij behoort: een portefeuille, een zakmes, brieven die door de directeur niet geschikt werden bevonden en je pas bij het ontslag worden uitgereikt. Zelfs de inhoud mag je niet worden meegedeeld, al licht een enkele bewaarder er wel eens de hand mee, in een haastig minuutje, omdat hij bang is zelf betrapt te worden.

Maar hier, in het grauwe licht van de peerlampen zijn alle bewaarders gelijk. De gloeidraden lijken op de poten van insecten, die een geel, triest schijnsel op je netvlies drukken. De kapel zal in het midden van het vlak spelen. Wij, de mannen, zitten in een gang die er naartoe leidt, de vrouwen hoor je praten en giechelen in een andere gang, zien mag je ze niet. Want ook het feest erkent slechts één geslacht, hetzij de man, hetzij de vrouw, die in geen enkele relatie tot elkaar staan, als extra straf voor de zondaren en zondaressen. Mannen met hun bewaarders, vrouwen met haar bewaarsters. En als je als man al eens eenbewaarster te zien krijgt, zoals in de bibliotheek een enkele keer, dan poog je door haar uniform heen te kijken om er een vrouw in te ontdekken.

De politiekapel is nauwelijks werkelijkheid, alleen de dirigent is goed zichtbaar. Voor zijn troep slaat hij de maat als een pop op een draaiorgel, stram, automatisch, zonder fantasie. Het herinnert me aan de militaire dienst, waar de kapelmeester precies eender de maat sloeg, een man zonder ziel naar het scheen totdat hij bij de kapitein werd geroepen omdat hij met zijn vrouw had gevochten. De hartstochten kruipen waar zij niet gaan kunnen. Zo was er vanmiddag ruzie in de bibliotheek tussen bewaarders, uit afgunst omdat de een twee ontbijtkoeken kreeg, de andere één, koeken door een winkelier voor de gevangenen geschonken, die ze evenwel volgens het reglement niet mochten hebben, zodat de bibliotheekmeester ze onder het personeel moest verdelen, al dan niet volgens het reglement.

Dat is het leven in het huis van bewaring, in de poriën van de stad, waar niemand toegang heeft behalve wie er door de politie is afgeleverd. Is de schetterende muziek een zoenoffer? Hebben ook politiemensen last van een slecht geweten? Soms, met luchten, hoor je jongens vertellen dat een rechercheur hun zijn vriendschap aanbiedt voor later, wanneer zij vrij zijn. Of is het een poging vertrouwen te wekken, in het belang van het verhoor? Ik vertrouw tenminste niemand meer. Uit mij krijgen ze geen woord.

[p. 30]

Maar is dat waar? Moet ik niet pogen als Charlie Chaplin mee te geven, te buigen, te glimlachen en dan, plotseling, mijn eigen weg gaan?

Gepraat mag er niet worden, al mompelt iedereen tegen iedereen en het lijkt of er een bromtol uit de monden zoemt, totdat een bewaarder boven het geluid uitschreeuwt ‘bekken dicht’ en het stil wordt, zo stil als de nacht in de straten buiten, en iedereen terugvalt op zijn eigen gedachten en zijn slapeloze-nacht-fantasieën.

De jongen aan mijn linkerhand, vast niet ouder dan twintig jaar, gaapt terwijl de muziek schettert. Hij zet zijn handen aan zijn mond, kromt ze alsof hij erin wil fluiten, steekt ze in zijn broekzakken, zodat een bewaarder hem wenkt dat hij dat niet mag, hij legt zijn knuisten op zijn knieën bij wijze van overgave. Gisteren is hij opgesloten, dat weet ik. 's Avonds mocht ik hem een boek naar zijn cel brengen, een voorrecht dat alleen mij is beschoren sinds ik in de bibliotheek werk. Wegens diefstal van een versnellingsbak is hij opgepakt, samen met een oudere man die op een andere ring zit. Ze geven elkaar de schuld, zoals bijna altijd bij medeplichtigheid, de een wordt tegen de ander uitgespeeld, een spel met de strafmaat tot inzet. Maar wat heb ik ermee te maken? Hij beklaagde zich over zijn maat toen ik op de bibliotheekkaart het soort boeken schreef dat hij graag las, en zijn beroep: classificeerder. Dat zijn veel jongens hier. Eerst wist ik niet wat het betekende; classificeren denk je dan, wàt zou hij classificeren? ‘Op schepen moeten we de roest en aangekitte smook uit ketels krabben, het is het vuilste werk dat er bestaat.’ Zijn sigaretten waren hem bij de fouillering gelaten, lucifers niet, hij smeekte me erom. Zo gaat het bij elke nieuweling. Natuurlijk had ik een doosje bij me. Als de bewaarder maar niet zag dat ik ze hem gaf, al wìsten ze het wel. Eén keer heeft een bewaarder zelfs lucifers uit mijn cel weggehaald voor een nieuweling, zelf mocht hij ze niet geven.

‘Hoe kom je in de bibliotheek te werken?’ had die jongen mij gevraagd voordat ik zijn cel verliet.

‘Dat moet je aan de bibliotheekmeester vragen wanneer hij de boeken brengt,’ antwoordde ik. ‘Hij kan er wel een tweede bij gebruiken, want hij wil de bibliotheek reorganiseren. Laat je niet afschrikken. Eerst doet hij nors, maar hij is een goeiige klootzak.’

‘Kan je geen goed woordje voor me doen?’

‘Dat helpt je geen donder. De directeur beslist tenslotte.’ Het zou hem geen goed doen als hij mijn naam noemde, ze zouden nog aan samenzwering denken. Hoe onzinnig het ook is. Maar de directeur... een eunuch, zijn macht is hem naar zijn muggehersens gestegen. Alleen de reglementen zijn werkelijkheid voor hem, zoals menige rechter slechts in wetsartikelen denkt. De man is achter een groot bureau gezeten. Als je tenslotte tot hem wordt toegelaten moet jìj ervoor blijven staan, in de houding liefst. Voor de deur zit de huismeester geposteerd, kijkt met een kleurloze blik zoals een kat onschuldig dromend zijn prooi in de gaten houdt. Je kan nooit weten. Straks vliegt die gevangene de directeur nog aan... En dat terwijl iedereen de ander inpompt dat hij onderdanig moet doen om de baas gunstig te stemmen. De baas, dat is de directeur, de grote baas noemen ze de rechter. Zo dwalen mijn gedachten af terwijl ik het geschetter van de trompetten over mij heen laat gaan.