Maatstaf. Jaargang 26

[p. 92]

Arthur Stam De Spaanse burgeroorlog

Hoewel er over de Sjaanse burgeroorlog ontzaglijk veel is gepubliceerd, vormt het jongste boek van R. Carr, The Spanish Tragedy. The Civil War in Perspective (Weidenfeld and Nicolson 1977) een onmisbare aanwinst. Het is merkwaardig genoeg zowel compact als luchtig geschreven. Die paradoxale verdienste is niet alleen een kwestie van stijl, zij wijst ook op een soevereine beheersing van de stof; vrijwel alle geboden feiten zijn zinvol betrokken op de structurele context waarbinnen zij plaats vonden, zodat de lezer veel inzicht en weinig vertelling deelachtig wordt. In zijn voorwoord betoogt Carr trouwens, dat er uitstekende verhalende geschiedenissen van de burgeroorlog bestaan, zodat hij zich tot analyse en commentaar kan beperken.

Wat de voorgeschiedenis betreft, belicht Carr voornamelijk de tweede republiek (1931-36). De eerste republiek (1873-74) was op grote verwarring en restauratie uitgelopen. Formeel ontwikkelde Spanje zich daarna in de richting van de parlementaire monarchie. Sinds 1890 bestond er algemeen mannenkiesrecht, wat een wassen neus bleek te zijn; het ministerie van binnenlandse zaken en de lokale ‘bonzen’ (caciques) manipuleerden de verkiezingen, waarbij twee partijen - de conservatieven en liberalen - elkaar als regeringspartij aflosten. De nederlaag in de oorlog tegen de vs (1898), die uitliep op drastische reductie van de koloniale restanten, tastte het zelfvertrouwen en de stabiliteit van de gevestigde orde ernstig aan. De drang naar ‘regeneratie’ kwam vaak neer op de eis het regiem te vernieuwen en te democratiseren. Dat daar weinig van terecht kwam, hing vooral samen met de heterogeniteit van de oppositionele elementen, een verscheidenheid die zowel van economische, ideologische als etnische aard bleek te zijn. Economisch was Spanje een achtergebleven, voornamelijk agrarisch land. De meeste sociale ellende heerste op de latifundia van Andalusië, waar het dorpsproletariaat vatbaar bleek voor anarchisme en voor een aanzienlijk deel naar Catalonië migreerde. De meeste industrie was in het Noorden - Catalonië, Baskenland en Asturië - geconcentreerd. Daar waren ook de middelpuntvliedende krachten - met name het autonomisme en separatisme - het sterkst. In Catalonië was de arbeidersbeweging hoofdzakelijk anarchistisch, terwijl zij in Castilië en Asturië een gematigd socialistisch karakter droeg. De ideologische tegenstellingen binnen de burgerij draaiden vooral om de strijd tussen clericalen en anticlericalen. Sinds het begin van de 20ste eeuw had de monarchie te kampen met onlusten, waarbij de Catalaanse anarchisten zich het felst weerden. Om een militair débâcle in Spaans-Marokko aan een parlementaire enquète te onttrekken, riep koning Alfonso xiii in 1923 generaal Primo de Rivera tot de dictatuur. Nadat deze in 1930 moest aftreden, behaalden de republikeinen bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1931 een overwinning die de koning tot abdicatie bracht. De toen ontstane republiek hoefde aanvankelijk geen monarchale restauratie te vrezen; de dynastie genoot alleen nog maar de sympathie van de voormalige hofaristocratie, terwijl de carlisten - monarchistische ultra's die slechts in Navarra massale aanhang genoten - kennelijk op hun retour waren. De Spaanse conservatieven, die voornamelijk uit de aristocratie en de bourgeoisie voortkwamen, koesterden geen bezwaar tegen een republiek, zolang zij de sociale status quo niet aantastte. Die aantasting kon echter niet uitblijven, want de republiek werd onder een ‘progressief’ gesternte geboren. Zij berustte aanvankelijk op linkse republikeinen, dat wil zeggen ‘burger-

[p. 93]

lijke’, anticlericale radicalen die met de socialisten regeerden. Gezien de economische depressie kon de republiek niet veel uitrichten voor de massa's. De landbouwhervorming verzandde, wat zeker bijdroeg tot de radicalisering van de socialisten; hun leider Largo Caballero zag binnen de parlementaire democratie geen mogelijkheden meer voor socialistische hervormingen. Tegelijk joeg de regering door haar anticlericale maatregelen en militaire hervormingen de kerk en het leger tegen zich in het harnas. Bij de verkiezingen van 1933 onthielden de anarchisten zich van stemming, wat aanzienlijk bijdroeg tot de toen voltrokken verschuivingen naar rechts. De dominerende conservatief-clericale leider Gil Robles werd door de linkerzijde als ‘fascist’ gedoodverfd en Largo Caballero wierp zich op tot ‘de Spaanse Lenin’. De proletarische linkerzijde suggereerde dat Spanje voor het alternatief socialisme of fascisme stond. De rechterzijde cultiveerde de polariserende mythe, dat er geen andere keuze was dan die tussen een autoritair-conservatieve orde en volslagen anarchie. De anarchisten voorzagen die mythe met talloze terreurdaden - o.a. het in as leggen van kerken - van ‘supporting evidence’. In februari 1936 won het Volksfront (dat wil zeggen de cp, de socialistische partij en de linkse republikeinen) de verkiezingen. Vijf maanden later begon de Spaanse burgeroorlog als een generaalsopstand die het vaderland tegen een wijd vertakte communistische ‘samenzwering’ heette te beschermen. Overigens namen de meeste opperofficieren niet deel aan de opstand en bleven alle veiligheidstroepen (m.n. de Guardia Civil) de republiek trouw. Dit feit en niet de volkswapening verklaart volgens Carr waarom het grootste deel van Spanje in juli 1936 nog republikeins bleef. De bewapening van de arbeiders die de republikeinse bewindslieden op 19 juli werd ontwrongen, was tevens symptomatisch voor de ‘proletarische’ revolutie. Vlak voor het zover was, had Largo Caballero nog gebrald: ‘Een regering die weigert om de arbeiders te bewapenen, is een fascistische regering’.

Het republikeinse kamp werd door een verwarrende verdeeldheid geteisterd; Baskenland en Catalonië - autonome gebieden in de republiek - gingen zo veel mogelijk hun eigen weg, de burgerlijke republikeinen bestreden o.a. het anarchisme en de communisten vervolgden de ‘trotskisten’. In de zomer van 1936 waren er in het republikeinse gebied een groot deel van de agrarische en industriële bedrijven gesocialiseerd. De Komintern hielp mee om dat ‘extremisme’ te bestrijden, want zij vreesde dat een Spaanse proletarische revolutie Frankrijk en Groot-Brittannië in de armen van de ‘Nieuwe Orde’ zou drijven. Aangezien de Spaanse republiek geheel afhankelijk was van de ussr, moest hij zich laten welgevallen dat de Sovjetpolitie in Catalonië als een staat in de staat opereerde. Dit was zeker demoraliserend, maar Carr toont ook aan dat de communisten door hun bestrijding van het militiesysteem en door hun assistentie bij het herstel van conventionele strijdkrachten een flinke bijdrage hebben geleverd aan de republikeinse defensie.

De Duitse en Italiaanse autoriteiten werden door de opstand verrast, wat de communistische propaganda niet belette om de opstand als ‘nazi-conspiratie’ voor te stellen. De Duitsers leverden al gauw beslissende hulp aan Franco; met Heinkel-transportvliegtuigen brachten zij het Spaanse vreemdelingenlegioen en de Moorse troepen uit Spaans-Marokko naar het moederland over. Zonder deze operatie - die nodig was omdat de Spaanse vloot grotendeels republikeins bleef - zou Franco de burgeroorlog waarschijnlijk hebben verloren. De Italiaanse interventie was veel omvangrijker en tevens minder effectief dan de Duitse. Hitler had overigens weinig haast met de beslechting van de Spaanse burgeroorlog, die hij als een uitermate nuttige afleidings-manoeuvre beschouwde. Bovendien had de Führer weinig vertrouwen in Franco-Spanje. Hij meende dat de Spaanse falangisten en de ‘roden’ wel eens gemene zaak zouden kunnen

[p. 94]

maken ‘om verlost te worden van het clericaal-monarchistische schuim, dat naar de top is gedreven...’ Carr laat niet onvermeld, dat ook Franco-Spanje verre van homogeen was, maar de caudillo maakte van die nood een deugd; de rivaliteit tussen fascisten en traditionalisten (carlisten) gaf hem alle gelegenheid om als de opperste scheidsrechter van de ‘nieuwe staat’ te fungeren. De auteur schildert Franco af als een nuchtere, slimme conservatief, wiens voornaamste beginsel bestond uit afkeer van partijen. In een epiloog en ‘postscript’ geeft Carr tenslotte nog een hoogst informatief overzicht van de jaren 1939-76.

Cajo Brendel heeft in zijn Revolutie en contrarevolutie in Spanje (Het Wereldvenster Baarn 1977) eveneens een halve eeuw (1923-77) Spaanse geschiedenis belicht. Ook dit werk draait voornamelijk om de Spaanse burgeroorlog. Brendel kiest een uitermate principiële uitgangspositie, van waaruit hij scherpe kritiek spuit op de republikeinse linkerzijde. De communisten noemt hij voortdurend bolsjewiki, omdat hij hun communisme een wassen neus acht. Die nomenclatuur is voor Brendel essentieel, aangezien hij een radencommunist uit de school van Gorter en Pannekoek is. Het betekent dat de auteur allergisch is voor arbeidersorganisaties die zo'n eigen leven gaan leiden, dat zij van de arbeiders vervreemden. Bovendien is hij geneigd om diverse exponenten van de revolutionaire arbeidersbeweging als ‘burgerlijke’ elementen te ontmaskeren. Dit geldt ook voor zijn visie op het anarchosyndicalisme. De omvangrijke collectivisatie van landbouw en industrie die zich anno 1936 in republikeins Spanje voltrok, was volgens Brendel niet echt socialistisch, omdat er nog steeds loonarbeid werd gehandhaafd; zonder opheffing van de loonarbeid kan er volgens hem geen proletarische revolutie zijn. Deze opvatting is dermate puristisch, dat men haar onmogelijk marxistisch kan noemen. Marx en Engels gingen er nl. vanuit, dat de socialistische maatschappij nog lange tijd in het teken van de burgerlijke rechtsverhoudingen zou staan. Dat zij de Commune van Parijs als de eerste proletarische revolutie voorstelden, moet voor Brendel wel een heel bedenkelijk precedent vormen, want in republikeins Spanje is veel meer socialisatie verwerkelijkt dan in het Parijs van 1871. Wat er zich in republikeins Spanje aan revolutionaire ontwikkelingen voltrok, droeg volgens Brendel het karakter van een burgerlijke revolutie, die door de arbeidersbeweging werd gepousseerd omdat de burgerij ervoor terugdeinsde. Reeds in 1937 was die revolutie mislukt en daardoor is volgens Brendel de overwinning van Franco onvermijdelijk geworden. Hij stelt dat Spanje tot na de Tweede Wereldoorlog een land is gebleven waar het feodalisme sterker was ontwikkeld dan het kapitalisme. Deze stelling, die Brendel herhaaldelijk ter sprake brengt, wordt nergens waar gemaakt. Hij neemt niet de moeite om te schrijven wat hij onder feodalisme verstaat. Waarschijnlijk betekent feodaal bij Brendel niet veel meer dan prekapitalistisch, want het leenstelsel is in Spanje al eeuwen geleden afgeschaft. Het is er trouwens nooit echt tot ontwikkeling gekomen, zo stelde Ortega y Gasset in diens Invertebrate Spain (1937) spijtig vast; spijtig, omdat het er zijns inziens sterk toe heeft bijgedragen dat Spanje zo'n zwakke elite had...

Brendel gelooft, dat de contrarevolutionaire tendens in de Spaanse republiek - het terugdringen van de collectivisaties, de vervolging van anarchisten en ‘trotskisten’, alsmede de vervanging van de militie door conventionele strijdkrachten - de overwinning van Franco c.s. onvermijdelijk maakte. Het is duidelijk dat Brendel het militiesyseem superieur acht, maar hij weet daarvoor geen overtuigende argumenten aan te voeren. Geen wonder, want de afrekening met anarchie en militie heeft de republikeinse nederlaag niet versneld, maar vertraagd. Ook de suggestie dat de guerilla een bij uitstek revolutionaire strijdwijze zou zijn, vormt een generalisatie waartegen heel wat - o.a. de opstand in de Vendée tegen de Franse revolutie en de Spaanse volksoorlog

[p. 95]

tegen Napoleon - kan worden aangevoerd. Het uiterst harde vonnis ‘politieke nul’ dat over premier Negrin wordt geveld, raakt mijns inziens kant noch wal. Al met al is dit boek vooral belangwekkend als ‘Dogmengeschichte’ van de republikeinse linkerzijde, want de contra-revolutie komt er - vooral waar het Franco's regiem betreft - bekaaid af. Over het huidige Spanje is Brendel niet pessimistisch. Het kapitalisme is er nu tot volle wasdom gekomen en het land heeft de burgerlijke revolutie grotendeels achter de rug. De arbeiders zien tegenwoordig in, dat de strijd tussen loonarbeid en kapitaal de overheersende tegenstelling is. Zij gaan er de laatste jaren blijk van geven zelfstandig voor hun belangen op te kunnen komen. Brendel meent kennelijk dat het revolutionaire potentieel van de Spaanse arbeidersklasse thans heel wat groter is dan veertig jaar geleden. Ik waag het te betwijfelen.