Maatstaf. Jaargang 26

[p. 75]

Arthur Stam Historische herhalingsdrang in de politiek - Frasen, fratsen en ‘fascisten’

Het woord ‘appeasement’ heeft evenals ‘Münchenpolitiek’ een uitermate ongunstige klank gekregen. Het is zo vaak te pas en te onpas gebruikt, dat het al lang een versleten cliché is. De ‘historische les’ van München houdt in, dat vreedzame democratieën geen concessies aan agressieve dictaturen mogen doen; een dergelijke slapheid zou de agressie slechts bevorderen. De bezetenheid waarmee tegen ‘appeasement’ is gereageerd heeft B.W. Schaper in zijn Het trauma van München (Elsevier 1976) handzaam samengevat. Daarbij frappeert vooral de herhalingsdwang waaronder politici kunnen lijden. Het hoogtepunt - of zo men wil het dieptepunt - van die precedentmakerij werd gevormd door de Suezcrisis (1956). Nasser werd nl. van Anglo-Franse zijde als fascistische dictator voorgesteld, zodat concessies aan hem uit den boze zouden zijn. Een tiental jaren later hebben sommige Amerikaanse politici zich inzake Vietnam nog op de analogie van München beroepen, maar toen bleek de schrikbeeldvorming toch al aardig op haar retour te zijn. En nu is het zo ver dat de vertrouwde prikkelwoorden ‘appeasement’ en München niet veel angstgevoelens meer oproepen. Het is b.v. opvallend dat de teleurstellende détente en de geforceerde Sovjetbewapening in de navo geen herleving van het Münchensyndroom teweeg hebben gebracht. De ‘les van Vietnam’ is de laatste jaren actueler. Dat werd vooral in Afrika duidelijk; de Cubaans-Russische uitdaging in Angola en Ethiopië gaf geen aanleiding tot Amerikaanse contra-interventie. Toch zijn München en ‘appeasement’ nog niet uit de actualiteit verdwenen. Dit geldt o.a. voor Israël, waar deze begrippen worden gehanteerd, wanneer het Westen te veel begrip toont voor de Arabische standpunten. Aangezien het Derde rijk voor de joden het meest traumatisch is geweest, mag men zich niet verbazen over de Israëlische actualisering van de Münchenthematiek.

De laatste jaren tref ik de vertrouwde terminologie het meest aan in de Peking Review. In het begin van de jaren 60 kon men daarin nog lezen, dat Chroesjtsjov en de zijnen zich tegenover het Amerikaanse imperialisme aan ‘appeasement’ schuldig maakten. Tegenwoordig betoogt hetzelfde blad met nadruk het omgekeerde; de ussr is onder ‘de nieuwe tsaren’ een fascistische mogendheid geworden die op wereldschaal agressie pleegt en/of voorbereidt, waarbij zij door westelijke toegeeflijkheid in de kaart wordt gespeeld. Hoever de geforceerde analogie met de jaren 30 thans is gevorderd blijkt o.a. uit het nummer van 21 april 1978, waarin een zekere Chu Yu via het artikel Soviet strategy in action zijn licht laat schijnen over het ‘sociaal-imperialisme’. In verband met de Russische rol in Ethiopië schrijft hij, dat de ‘sociaal-imperialten’ dezelfde weg afleggen als de fascisten van weleer; ‘de weg naar een wereldoorlog die wordt voorafgegaan door een serie lokale oorlogen’. Ook de vroegere Europese fascisten begonnen hun agressie in de hoorn van Afrika. Zij ondervonden enorm veel hulp van de westelijke ‘appeasers’. De toenmalige ‘appeasement’ heeft het uitbreken van een wereldoorlog alleen maar verhaast en in deze

[p. 76]

tijd, zo vervolgt Chu Yu, zal het niet anders gaan: ‘the lessons drawn from history and reality all prove that pushing a policy of appeasement, instead of averting war, will only increase the danger of war and make it come sooner.’

De navo kan niet veel kracht putten uit zulke ontboezemingen, want de Chinese bewapening is even zwaar verouderd als de marxistisch-leninistisch-maoïstische nomenclatuur. Tussen beide vormen van veroudering bestaat zeker een causaal verband; gezien haar militaire inferioriteit tegenover de ussr heeft de Chinese Volksrepubliek er zeker belang bij om door middel van de oude, bekende alarmkreten de westelijke en derde wereld tot tegenwichtvorming t.o.v. het ‘sociaal-imperialisme’ te stimuleren. Op zich zelf vormt dat een serieus doel, maar Pekings ideologische presentatie van het ‘Sovjetfascisme’ is te mallotig om buiten China veel indruk te maken. In het algemeen wordt er trouwens aan de uiterste linkerzijde van het fascisme een weinig geloofwaardig beeld opgehangen.

Sinds mei 1945 is het fascisme nooit meer een gevaarlijke internationale machtsfactor geweest en niettemin zijn de communisten en gauchisten een enorme antifascistische agitatie blijven onderhouden. Wat de communistische machthebbers betreft, mag men dat niet als een irrationele reactie afdoen, want het antifascisme heeft hen waarlijk geen windeieren gelegd; tot Wereldoorlog ii moest het communisme zich tevredenstellen met ‘het socialisme in één land’ en door de ineenstorting van de ‘Nieuwe Orde’ geraakte bijna een derde van de mensheid onder een communistisch regiem. Bovendien blijft het voordelig om politieke tegenstanders met het taboe fascist te stigmatiseren. De begripsverbreding waaraan de diverse rode antifascisten zich ondertussen te buiten zijn gegaan grenst aan het ongelooflijke: Rudi Dutschke kwam Nederland vertellen dat prins Klaus een fascist was, de Baader-Meinhofgroep bevocht de ‘fascistische’ Bondsrepubliek, China - het zij hier herhaald - bestrijdt het Sovjet-‘fascis-

[p. 77]

me’ en de Sovjetpropaganda stelde Mao als ‘een tweede Hitler’ voor. In het licht - of in het duister? - van zulke kreten betekent fascisme alles, d.w.z. voor de ongelovige outsider is het tot een onzinnigheid gereduceerd. Eén ding staat bij alle communistische definities als een paal boven water; het fascisme is een hulptroep van de bourgeoisie, m.n. van het grootkapitaal. Vandaar, dat de Chinese stigmatisering van de ussr als fascistische mogendheid werd vooraf gegaan door de bewering, dat de Sovjetrevisionisten bourgeois-elementen waren die het kapitalisme hadden gerestaureerd. Wie zulke vormen van antifascisme vergelijkt met de antifascistische strijd gedurende de Spaanse burgeroorlog en Wereldoorlog ii kan lering putten uit de twee eerste regels van Marx' De achttiende Brumaire van Louis Bonaparte: ‘Hegel merkt ergens op, dat alle grote wereldhistorische feiten en personen als het ware tweemaal optreden. Hij vergat er aan toe te voegen de ene keer als tragedie, de andere keer als klucht.’ Toch is de vraag in hoeverre een communistisch regiem - hoe kluchtig het zich ook moge aanstellen - fascistisch kan zijn, geen vraagstuk waar men al te luchtig aan voorbij mag gaan. Er zijn immers een aantal communistische overheden gaan optreden die nogal wat met het fascisme - vooral met het nazisme - gemeen bleken te hebben; xenofobie, antisemitisme, chauvinistische mythologie, totale ‘Gleichschaltung’ en genocide. Toch zijn die regiems formeel ten volle antifascistisch gebleven. Zij bedekten hun ‘fascistoïde’ mentaliteit - hoe dialectisch! - door het ideologische tegendeel; het ‘geloof der kameraden’ belijdt internationalisme contra chauvinisme en rassendiscriminatie. In 1956 was schrijver dezes nog zo naïef om te geloven, dat de destalinisatie voor goed een einde zou maken aan communistische genocide. Zijn optimisme is vooral beschaamd door de diversiteit van het huidige communisme; in Cambodja zou waarschijnlijk minder zijn gemoord, wanneer het een satellietstaat was geworden... Wat er nu overblijft van het Chmer-volk wordt ‘geïntegreerd’ rond een nationale ‘anti-Vietnamese’ mythe. Wordt het ‘burgerlijke’ fascisme dan toch door een ‘proletarisch’ fascisme gevolgd?