Maatstaf. Jaargang 26

[p. 69]

Arthur Stam Tsjiang Kai-sjek

Kroniek van een carrière

De naam Tsjiang Kai-sjek roept vooral associaties op met de afgang van een corrupt regiem. Die beeldvorming bracht Brian Crozier ertoe om zijn biografie van Tsjiang de titel The Man Who Lost China (Scribner's Sons New York 1976) mee te geven. Hij houdt zich vooral bezig met de vraag waarom de generalissimus na Wereldoorlog ii zo jammerlijk is verslagen. Het antwoord schuilt ten dele in structurele factoren; de Japanse oorlogvoering in China (1937-45) versterkte de Chinese cp en verzwakte de Kwomintang. Ook Tsjiangs karakter - met name zijn monumentale eigenwijsheid - is van grote betekenis geweest voor het ontstaan van de Chinese Volksrepubliek.

Tsjiang was de zoon van een zouthandelaar, bleek al piepjong belust te zijn op soldaatje spelen en brak zijn middelbare schoolopleiding af om kadet te worden. Hij behoorde tot de ‘men of destiny’ die al heel vroeg weten wat ze willen. Als middelbaar scholier stond Tsjiang elke morgen vroeg een half uur op de waranda van zijn slaapkamer, kaarsrecht, de lippen samengeperst, de armen voor de borst gekruist. Droomde hij toen al van toekomstige grootheid? Tsjiang was zeker niet populair onder de kadetten, die zijn afzijdigheid kennelijk voor arrogantie aanzagen. Crozier meent, dat Tsjiang tegen vriendschap geen ander bezwaar koesterde dan dat het zonde van zijn tijd was...

Hij werd select genoeg bevonden om naar een militaire academie in Tokio te worden gestuurd, waar hij in 1909 afstudeerde. Daar leerde hij de nationalistische leider Soen Yatsen kennen. Tsjiang werd diens trouwe en tevens kritische secundant. Het kritische aspect van hun relatie berustte vooral op Tsjiangs wantrouwige aard, die hem een voorsprong gaf in het doorzien van onfrisse machtsverhoudingen. Nadat China in 1911 een republiek was geworden, viel het uiteen in een aantal militaire despotaten. De lokale despoten, de toesjoens (d.i. oorlogsheren) bleken voor geen enkel centraal gezag vatbaar. Toch meende Soen sommige van die lieden in dienst van de nationale zaak te kunnen stellen, een verwachting die meer dan eens - overeenkomstig Tsjiangs waarschuwingen - beschaamd werd. Men zou Tsjiang - een conclusie waarvan Crozier zich overigens onthoudt - kunnen karakteriseren als de eerste toesjoen die op het paard van de nationale eenheidsbeweging heeft gewed. Het betekent niet, dat Tsjiangs betrokkenheid bij de Kwomintang (Nationale Volkspartij) slechts opportunistische pose was; hij geloofde eraan en werd in dit geloof gesterkt door zijn persoonlijke ambities.

Tsjiang is vooral getekend door 2 ervaringen, te weten Sjanghai en Moskou. In Sjanghai kreeg hij veel connecties met de elkaar overlappende onder- en zakenwereld. Nadat de Kwomintangregering van Soen, die resideerde te Kanton, nauwe betrekkingen met de ussr had aangeknoopt, werd Tsjiang op een missie naar de ussr gestuurd. Hij vertrok hoopvol gestemd en kwam als militant anticommunist terug. Soen sloeg Tsjiangs adviezen in de wind. Tsjiangs negatieve visie op de ussr werd slechts kenbaar gemaakt aan een exclusieve Kwomintangelite. Vandaar dat Tsjiang, die operbevelhebber van de Kwomintangtroepen werd, na Soens dood (1925) nog enige tijd met de ussr kon blijven samenwerken. In 1926 begon zijn militaire expeditie naar het Noorden, die een grote zegetocht werd. Hij profiteerde daarbij van Russische militaire hulp en van inheemse communistische propa-

[p. 70]

ganda. In 1927 brak Tsjiang met de ussr en ontketende hij een zware vervolging van de communisten. De cp kon zich alleen in enkele plattelandsstreken handhaven. Tegen 1930 had Tsjiang vrijwel geheel China onderworpen, maar de schijn bedroog; menig toesjoen schaarde zich formeel achter de Kwomintang, maar bleef in de praktijk zijn eigen gang gaan. Tot overmaat van ramp bezette Japan Mandsjoerije (1931) waar het vervolgens de satellietstaat Mandsjoekwo stichtte. Tsjiang ondernam er niets tegen, omdat hij de voorrang gaf aan de strijd tegen communisten en weerspannige toesjoens. De cp ijverde niet zonder succes voor een nationale oorlog tegen Japan. In 1936 werd Tsjiang gearresteerd door enkele generaals, die binnenlandse vrede wilden om de Japanners te kunnen bevechten. Tsjiang, na moeizame onderhandelingen vrijgelaten, wist behendig zijn prestige te redden, al gaf hij de muiters hun zin. De burgeroorlog hield nu op, het communistische gebied stelde zich formeel onder Kwomintanggezag en China bereidde zich serieus voor op verzet tegen Japan, zodat de verdere Japanse opmars sinds 1937 oorlog betekende.

Tsjiang is drie keer getrouwd. Zijn eerste huwelijk - op zijn 14de jaar voltrokken met een drie jaar ouder meisje - liep uit op een mislukking. In 1908 werd de oudste zoon Tsjiang Tsjing-kwo geboren. In 1921 scheidde Tsjiang om met de Sjanghaise ex-prostituée Tsjen Tsjieh-joe in het huwelijk te kunnen treden. In 1927 kreeg Tsjen haar congé en een flinke uitkering, vestigde zich in de vs en studeerde aan de Columbia-universiteit, waar zij de doctorstitel behaalde. In 1967 had zij een autobiografie geschreven, die zou uitkomen bij een New Yorkse uitgever. De autoriteiten op Formosa kregen er lucht van en kochten haar copyright op, zodat publicatie werd verijdeld. Tsjen vestigde zich vervolgens in Hongkong waar zij in 1971 is gestorven. In 1927 sloot Tsjiang zijn derde en definitieve huwelijk. De bruid Mayling Soeng was een zuster van de weduwe Soen Yat-sen. De Soengs vormden een Amerikaans opgevoed gezin, dat enkele grote ondernemers opleverde en grote politieke invloed genoot. Mevr. Tsjiang slaagde er wel in om haar man te kerstenen, niet om hem de Engelse taal bij te brengen. Mayling bleek in het buitenland - vooral in de vs - een uitermate nuttige propagandiste en diplomate te zijn.

Toen Tsjiang haar huwde, gaf hij een verklaring uit, waarin het heette dat hij zijn zware verantwoordelijkheid voortaan met vrede in het hart zou dragen. Desondanks bleef hij onderhevig aan wilde woedeaanvallen. Hij gooide bij voorbeeld herhaaldelijk theekoppen en andere voorwerpen naar het hoofd van boodschappers die hem jobstijdingen kwamen brengen. Toen hij een keer thuis een film aanschouwde die hem woedend maakte, beval hij zijn getrouwen om de projector een pak rammel te geven! Op het gebied van orde, tucht en nationale bewustwording was Tsjiang een groot bewonderaar van het Derde rijk. De door hem gelanceerde Blauwhemden vormden een fascistische organisatie. Na 1936 heeft Tsjiang die beweging op de achtergrond gehouden, omdat hij tegen Japan vooral op westelijke steun hoopte. Toch lieten de Anglo-Amerikanen China voorlopig in de steek. Alleen de ussr hielp (tot 1941) met materieel en adviseurs. Ook de ‘leraar van het wereldproletariaat’ diende van advies. In december 1937 liet Stalin Tsjiang namelijk weten, dat deze minstens 4½ miljoen Chinesen moest laten fusilleren, wilde hij verraad verijdelen en de oorlog winnen. Tsjiang legde dit advies van de ‘vader der volken’ naast zich neer. Wél verzocht hij de Sovjetdictator om generaal Blücher - een Russische ex-adviseur van de Kwomintang die China in 1927 had moeten verlaten - terug te sturen. In 1939 antwoordde Stalin, dat Blücher was terechtgesteld, omdat deze voor de charmes van een Japanse spionne was bezweken. In april 1941 bereidde het Kremlin de Kwomintang een zwaardere teleurstelling. Het sloot een nietaanvalspakt met Japan, dat voorzag in de Sovjeterkenning van Mandsjoekwo

[p. 71]

en in de Japanse erkenning van de Mongoolse Volksrepubliek.

In december 1941 smaakte Tsjiang de voldoening, dat de vs in oorlog raakte met Japan. De Kwomintangtroepen hebben sinds 1939 niet veel meer gepresteerd. De generalissimus wilde zijn strijdkrachten kennelijk sparen voor de naoorlogse burgeroorlog met het communisme. Die krachten werden ondertussen danig verzwakt door corruptie. Een aanzienlijk deel van de Chinese soldaten stierf de hongerdood, omdat de commandanten het fouragegeld in hun eigen zak staken. Toch beschouwde het Amerikaanse publiek Tsjiang tot 1943 nog als de grote democratische leider. Met dit al geraakte Tsjiang in een dubbelzinnige positie; in zijn buitenlandse politiek probeerde hij zo veel mogelijk steun te krijgen van de westelijke democratieën en in het binnenland cultiveerde hij een xenofobie die ook het Westen betrof. In 1943 verschenen er twee boeken van Tsjiang, China's bestemming en Chinese economische theorie. Beide berustten in sterke mate op ‘ghost-writers’ en weten de problemen van China uitsluitend aan het buitenland, met name aan de ongelijke verdragen met de koloniale mogendheden. In 1942 hadden de vs en Groot-Brittannië die verdragen opgezegd, wat onder andere inhield dat de Anglo-Amerikanen afstand deden van hun exterritorialiteitsrechten. Met dat al was de antiwesterse tendens van Tsjiangs boeken een pijnlijke zaak. In China werden er van China's bestemming een miljoen exemplaren verkocht en vormde het voor de geletterde minderheid een ‘must’, maar tegelijk onderdrukte de censuur alle buitenlandse berichtgeving over dit boek. Het mocht de eerste jaren niet worden vertaald. Nog in 1946 kregen zes Congresleden geen toestemming de vertaling van het State Department te lenen, daar het als ‘top secret’ werd beschouwd. In 1947 verzorgde de Amerikaan Philip Jaffe een Engelse vertaling in één band van Tsjiangs beide boeken. Deze publicatie maakte deel uit van de verguizing die de voormalige oorlogsheld Tsjiang toen ten deel viel.

[p. 72]

Sinds 1944 genoot het Kwomintangregiem een vrij slechte pers in de vs. Verschillende Amerikaanse jounnalisten alsmede militairen en diplomaten, contrasteerden de Kwomintang met communistisch China, waar veel minder corruptie en veel meer democratie zou heersen. Bovendien zouden de Chinese communisten in de oorlog tegen Japan veel meer presteren dan Tsjiang c.s. In die rooskleurige visie op de Chinese cp school veel mythologie, al is het zeker dat Kwomintang-China qua corruptie op eenzame laagte stond. Na Wereldoorlog ii zou al spoedig blijken, dat brede lagen van de bevolking meer in het communisme dan in de Kwomintang zagen.

In het door Japan bezette gebied waar de Kwomintangautoriteiten hun rentree maakten, werden zij al gauw verfoeid. De ‘bevrijders’ woedden als een sprinkhanenplaag. In Mandsjoerije wenste een groot deel van de bevolking de Japanners terug. Tsjiang zelf was niet corrupt, maar dat hielp weinig. Hij was slecht geïnformeerd, schoot tekort in mensenkennis en ondernam heel weinig tegen de schier alomtegenwoordige corruptie. Daarnaast maakte Tsjiang ook andersoortige beleidsfouten. De troepenmacht van het voormalige Mandsjoekwo, 300.000 man sterk, werd bij voorbeeld op zijn bevel ontbonden, waarna deze brodeloze soldateska zich aansloot bij het communistische Voksbevrijdingsleger. Nadat generaal Marshall vergeefs tussen Tsjiang en Mao had bemiddeld, brak een nieuwe burgeroorlog uit die binnen 2½ jaar resulteerde in de Chinese Volksrepubliek. Tsjiang zocht met zijn overgebleven aanhang een goed heenkomen naar Formosa, waar hij in 1975 op 87-jarige leeftijd als president van het resterende Kwomintang-China is gestorven. Hij bleef hardnekkig streven naar de utopische herovering van het Chinese vasteland. Inmiddels had er op Formosa een waar ‘Wirtschaftswunder’ plaatsgevonden. Crozier heeft een aardig verhaal geschreven, dat te weinig analytisch is en een aantal hinderlijke fouten bevat. In de inleiding dicht hij de bekende journalist Edgar Snow de opvatting

[p. 73]

toe, dat de Chinese communisten ‘agrarian reformers, hardly communist at all in the orthodoxe sense’ waren. De bewering van Crozier, dat de Chinese cp nog tot de jaren 60 aan de leiband van Moskou bleef lopen, is volkomen onhoudbaar. De auteur meldt, dat er tot 1975 in de Engelse taal slechts twee Tsjiang-biografieën zijn verschenen, beide geschreven door een Chinees. Het houdt in, dat hij minstens de uit het Zweeds vertaalde biografie van Sven Hedin (Amerikaanse editie 1940) over het hoofd heeft gezien. Tot drie maal toe heeft Corzier de status van de toesjoens als ‘feodaal’ (p. 48, 221 en 392) gekarakteriseerd, een aanwijzing dat het leenstelsel voor hem een gesloten boek is gebleven. Op p. 20 beweert Crozier, dat China in 1895 Korea afstond aan Japan. Wat China in 1895 afstond was zijn suzereiniteit over de aloude Koreaanse monarchie. De Japanse annexatie van Korea vond pas in 1910 plaats. Croziers werk bevat ook fouten, die meer op slordigheid en haast dan op onkunde zijn gebaseerd. Op p. 13 en 14 staat bij voorbeeld de blunder dat Tsjiang tijdens de intergeallieerde conferentie te Cairo (1943) ook met Stalin zou hebben geconfereerd. Verderop (onderschrift van een foto en p. 249) blijkt Crozier gelukkig wel beter te weten. Op p. 12, 200 en 394 suggereert hij, dat Tsjiang sinds het begin van de oorlog tegen Japan de strijdwijze volgde, die tsaar Alexander i in 1812 oorspronkelijk tegen Napoleon i hanteerde; beslissende slagen vermijden, terugtrekken en de vijand in het ruime binnenland uitputten. Dat is wel het advies van Tsjiangs Duitse vertrouweling generaal Von Falkenhausen (1938 naar Duitsland teruggekeerd) geweest, maar Tsjiang sloeg het in de wind en verspeelde zijn beste troepen reeds gedurende het beginstadium van de oorlog in de slag om Sjanghai. Op p. 201 en 202 blijkt Crozier oog te hebben voor de betekenis van die slag, wat de analogie met 1812 op losse schroeven zet. Op p. 33 schrijft hij dat Tsjiangs vader stierf, toen de toekomstige generalissimus acht jaar was. Twee pagina's verder wordt verteld, dat Tsjiang op zijn veertiende jaar huwde en dat dit huwelijk door zijn ouders - uit niets blijkt dat zijn moeder hertrouwde - is gearrangeerd. De conclusie ligt na dit alles voor de hand: Croziers werk is te slordig en te ondoordacht om voor een gedegen studie te kunnen doorgaan. Mijns inziens bestaan er geen ‘definitieve’ biografieën, maar deze levensbeschrijving staat wel héél sterk in het teken van de voorlopigheid.