Maatstaf. Jaargang 24

[p. 76]

J.B. Charles Jacques Bloem in Songkla

voor Clara Eggink, die 70 werd

(Augustus 1966) Ik krijg een nederlandse krant in handen waaruit ik verneem dat Jacques Bloem op de tiende is overleden. Hij is op de vijftiende begraven. Het doet mij een ogenblik in mijzelf keren, maar het leven vliet gelijk het vloot, zeg je dan, nee, dat zei Bloem zelf. Ik wandel langs de kade en eet een visje en kan niet verhinderen dat de gedachte aan Bloem telkens terugkeert. Ik vond het altijd een groot genoegen van een rustige soort, hem te ontmoeten. Wanneer zag ik hem voor het eerst? In 1945. Kort daarna aten wij samen. Aan tafel zat ons dienstmeisje. Zij had zo'n jurk aan waarbij je iets van haar borsten kon zien en kennelijk spande Jacques zich in zich een meer volledig beeld van haar te vormen. Daaruit verklaarde ik het feit dat zijn aandacht telkens even weggleed van de onderwerpen van het tafelgesprek. Jacques was vertederd. Je ziet vaak mannen die in zo'n situatie willen laten zien hoe zij nu eenmaal zijn - maar het blijft een rolletje - en zij zullen straks even demonstreren hoe zij zo'n meisje versieren. Maar deze attitude was Jacques verre. Hij verried dat er iemand onder ons was die hem vertederde, of die hem misschien zelfs wel zacht opwond, en dat was dat. Toen hij wegging zei hij alleen: wat een aardig meisje. Veel later zag ik hem toevallig terug in een trein tussen Den Haag en Amsterdam, en toen hij vroeg: hoe is het met dat meisje, je weet wel, wist ik wie hij bedoelde.

Dat bewees dat ik eenzelfde geheugen heb voor betrekkelijk eenvoudige dingen van lang geleden. Bij mij voegt hier zich het nadeel aan toe dat ik belangrijke zaken die ik zou moeten onthouden onmiddellijk vergeten kan. Maar nu kom ik mijzelf te hulp. Wie maakt eigenlijk uit wat belangrijke zaken zijn? Misschien heb ik zonder mij dat bewust te zijn een kostbare instantie werkzaam binnen mij, die voor mij selekteert wat ik wel en wat ik niet kan vergeten. Maar gek is het soms wel. Ik ben twintig jaar geleden op Terschelling en hoor daar van een mevrouw op de boot dat zij ijlings terug moet omdat haar zoontje thuis ziek is. Zij kende mij wel, ik haar niet. Twintig jaar geleden. Toevallig ontmoet ik haar nu. Of ik haar herken. Jawel, hoe is het met dat zoontje afgelopen? Gunst ja, u hebt mij een geheugen! En dat heb ik nu juist helemaal niet, want al wist ik, toen ik deze regels drie maanden geleden schreef dat neem ik tenminste aan, wie zij was en hoe zij eruit zag, nu ik deze regels in dit manuskript korrigeer is dat volledig in het duister teruggezonken. Dat is niet erg, want het zich herinneren van dingen die je net zo goed zou kunnen vergeten is opbergruimte verspillen. Andere dingen, die juist belangrijk zijn, zeggen de mensen die met mij omgaan verwijtend, die vergeet je! Om op Bloem terug te komen, ik heb zijn poezie volledig gelezen en meestal met genoegen, soms getroffen, maar het had voor mij geen plaats in het grootste van de nederlandse poezie. Die van Nijhoff wel en die van Van Ostayen. A. Roland Holst? Objektief gezien ook wel, maar wat betekent ‘objektief gezien’?

[p. 77]

Ontroeren doet Jany mij nooit, maar ik denk wel vaak: tjonge, tjonge. Is er dan iets als ‘de techniek’ dat een waarde per se inhoudt? Ja natuurlijk, maar dat wist je wel. Als je maar wel denkt dat dat het rijm en de maat op zichzelf zijn. Er is toevallig nog iets meer op het gebied van de techniek maar het is nog niet gedefinieerd en geklasseerd.

Ik ken een gedicht van Bloem, niet een van zijn oudere, het is een betrekkelijk nieuw gedicht, Insomnia, het gaat zo (maar ik kan de tekst hier in Thailand natuurlijk niet kontroleren):

Denkend aan de dood kan ik niet slapen,
En niet slapend denk ik aan de dood,
En het leven vliet gelijk het vloot,
En elk zijn is tot niet-zijn geschapen.

Bert vindt dat ik altijd poezie slordig citeer maar hier kan ik er niet ver naast wezen. Ik loop met dit gedichtje te jongleren door de oude havenplaats van hollandse kooplieden en sjinese piraten uit vorige eeuwen, helemaal in het Zuiden van dit land. Signora zeiden de portugezen, en de zeeuwen en de hollanders namen dat later over. Songkla heet het nu. Als ik nu Sermsri tegenkom, of Songkrit. Ik stel mij voor dat zij zullen zeggen: wat kijk jij ernstig. Ik zeg dan: ach, ik krijg net bericht dat iemand die ik goed kende, gestorven is. Een dichter. Ik zal jullie even een strofe van hem laten horen: I think of death, I cannot sleep... maar dat is niet zo eenvoudig in het engels. En Songkrit en Sermsi zitten trouwens in Bangkok, zes-, zevenhonderd kilometer verder, en ik kende Bloem eigenlijk helemaal niet goed.

Terug in ons huis aan de Roi Rajakroo, het is avond, zit ik in mijn schommelstoel op de galerij en al schommelend, zeggend en herzeggend probeer ik toch in het engels te vertalen:

I think of death, I cannot sleep
and as it is I think of death.
Life streams along like it did before
and all that is, is made to be no more.

Geen goeie vertaling, misschien te ver van de letterlijke tekst af, maar daar gaat het niet om, ik weet nu waar het om gaat. Dat ‘and’ waar de vierde regel mee begint, is clumsy, hoe letterlijk ook overgenomen, nu vind ik het ook niet goed meer dat drie regels van het eerste kwatrijn met ‘En’ beginnen. Trouwens, de derde regel in het oorspronkelijke gedicht bevalt mij helemaal niet meer. Ik verdiep mij dus verder in Jacques. Een vriendelijke oude heer. Een lieve man. Verschrikkelijk welbelezen. Een figuur uit een boek van Dickens, maar niet potsierlijk, als je dat zou denken. Ik heb zijn werkschrift met poezie-in-statu-nascendi een keer mogen zien. Bepaalde regels waren ingevuld en andere regels nog niet, maar het hele stramien van het sonnet, het waren sonnetten, was al aangegeven, met soms een paar rijmwoorden aan het eind van een nog niet volledig geboren regel. Dit sisteem heeft mij erg verbaasd, en nu zie ik hoe het met de kwaliteit van deze poezie is; de regel: ‘En het leven vliet gelijk het vloot’ past daar wel en zal voor sommigen een poetiese klank en toon hebben, maar hij zegt eigenlijk niets. Het is een vrijblijvende frase. Waar dient die toe? Het is een vulsteen in de tekst. Die tekst, het gedicht, moet een stuk gesloten hanteerbare, eventueel zelf manipuleerbare selbstherrliche taal zijn met als eerste kwaliteit een konsistentie. Het vers mag niet brokkelen, het moet dicht gedicht zijn, geen emmer zand die gegooid wordt maar een steen die kan treffen (In Nederland nakijken: hoor ik daar Van Deyssel?).

Bij mijn promotie was de laatste stelling: ‘De funktie van de litteraire vorm is uitsluitend een mnemotechniese’. Was het zo? Of ‘voornamelijk’? Ik weet het niet zeker, maar als dat de stelling was dan was hij fout, want ik had maar op één literatuurvorm het oog: die van de

[p. 78]

poezie. Je moet versregels intakt kunnen onthouden, anders zijn het geen versregels. Dat betekent dat ik erken dat de taalkundige elementen van de poetiese boodschap een taalkundige kwaliteit nodig hebben. Nou vind ik dat sonnettenmakers het bijna altijd overdrijven, maar goed, de dichter kán het klaar spelen om zijn veertien geuniformeerde regels de poetiese kleur en de toon van het geheel te geven.

Als iemand mij gevolgd heeft, zal hij begrijpen dat ik bedoel dat er ook een verkeerd mannetje in het uniform kan zitten. Of, een ander voorbeeld, er zijn rijmwoorden en versregels die niet meer zijn dan een poetiese kalk waarmee het metselwerk van het taal-gebouwtje aangestreken wordt. In de tijd waarin Bloem naam maakte, werd zoiets niet alleen als zwak aangemerkt, maar won de dichter aan faam naarmate hij dit handwerk beter onder de knie had. Als zulk stukadoorwerk in gedichten nodig is, heb ik altijd gevonden, sta je natuurlijk voor een minor poet. Als het sonnet de modevorm is van het gedicht heb je kans op een poeties laag tij, want het sonnet is de vorm die de dichter het meest klem zet en de meeste dichters zijn behaagzieke personen die zich uit de klem bevrijden met een kunstje - dit woord moet je niet met kunst verwarren.

Laten we wel wezen: het kan ook anders.

Heen en weer geslingerd
zonder rust of duur
was ik maar een wingerd
had ik maar een muur.

Een van de andere versjes die ik uit het hoofd ken, Roland Holst, en zeg nu zelf, het is alsof je een sirkusartiest aan de trapeze ziet, hij neemt een aanzwaai, hij zwiept uit, hij grijpt het woord wingerd, laat los, zwaait terug en pakt precies op tijd het woord muur. Zalig turnwerk om aan te zien en bovendien komt nog een emotioneel berichtje gaaf over. Wat een gedichtje!

Toch lees ik liever Bloem dan Holst, zoek het nou maar uit. Niet alleen doordat Bloem een buitengewoon aardige en met zijn poezie levende man was, wat ik lees in zijn gedichten, maar dat is niet alles. Misschien doordat de zaken waarover hij kommuniceert mij in de regel minder koud laten dan de wereld die Roland Holst schijnt te boeien. En wat de vorm betreft, Bloem moest een statige poezie schrijven, die ook vooral statig moest voortschrijden in een bedroefde anti-opstandige negentiende-eeuwse toon. Zo was de poezie van Bloem.

Hij heeft mij overigens op schrijvers gewezen die ik zonder hem nooit zou hebben gelezen. Dank je wel, Jacques. Als ik je nu in de verte vollediger ontmoet dan in werkelijkheid ooit kon plaatsvinden, besef ik dat het een belevenis is om je te hebben gekend en een verlies te weten dat jij dood bent.

Ik vraag mij af: moet ik nou hiervandaan een brief schrijven aan Clara Eggink, maar ik ken haar eigenlijk helemaal niet, ik heb haar misschien een of twee keer gezien. Ik herinner mij nu een lezing van haar voor de Kulturele Klub in Groningen, in 1946 of zo. (Flip Geers. Jaap Sluiter. Jacques den Haan. Gijs Stappershoef. Was Melle er ook niet bij?) Het lijkt wat overdreven als ik dat doe. Het zou toch wel hartelijk zijn, denk ik. Ik geloof dat ik het maar doe, vind ik. Maar ik heb het natuurlijk niet gedaan. Ik heb weer iets niet gedaan.

Een week later was ik in Chang Mai, helemaal in het Noorden. De twee europese hotels waren vol en ik had een plaats gevonden in een klein eenvoudig sjinees hotel van beton en cement. Er zat geen steen of tegel aan het hele huis.

Het was een hete avond. Achter het muskietengaas voor mijn raam gonsde, blafte, fluisterde, zuchte, asemde en kirde de stad. Ik had er niets mee te maken en dat lieten ze mij door het venster heen duidelijk weten. Ik voelde een depressie komen, geen boek kon mij redden, ik kon geen regel lezen, maar daar kwam Bloem. Ik begon zijn gedichtje op te zeggen, en tien

[p. 79]

keer, en er mee te jongleren, en ik was niet gedeprimeerd meer toen ik het volgende had:

I cannot sleep because I think of death
and as I keep awake I need a theme
to muse about, so why not death. All that
flows in the stream of life: made to have been.

Tot mijn verbazing had het naar mijn gevoel nu iets sjinesigs gekregen. De derde regel is zo in elk geval beter, ik ben twee ‘En's kwijt die niet funktioneerden.