Maatstaf. Jaargang 24

[p. 58]

Marc Jansen Revolutionair geweld en terreur. De Bolsjewieken en hun tegenstanders

Slechts weinigen zullen, met Robespierre, het uitoefenen van terreur een deugd vinden. De apologeten van de terreur noemen haar liever een noodzakelijk kwaad. Immers, zachte heelmeesters maken stinkende wonden, waar gehakt wordt vallen spaanders. Lenin, de stichter van de Sovjetstaat, was van mening dat ‘men niet moest terugdeinzen voor barbaarse middelen om de barbaarsheid te bestrijden’.^1. De ‘dictatuur van het proletariaat’ die hij vestigde diende, volgens hem, te steunen op geweld, en niet gebonden te zijn door enige wet.

In deze twee behoeften voorzag bij uitstek de kort na de oktoberomwenteling van 1917 opgerichte Tsjeka, ‘voluit V.Tsj.K. geheten. Volgens spotters stond deze afkorting voor ‘Velikodoesjie, Tsjelovekoljoebie, Krotost’ (‘Grootmoedigheid, Menslievendheid, Zachtmoedigheid’); in werkelijkheid echter werd er de ‘Alrussische Buitengewone Commissie voor de bestrijding van de contra-revolutie’ mee aangeduid.

Wat zou Lenins dictatuur hebben moeten aanvangen zonder een orgaan als de Tsjeka? ‘Het bolsjewistische regime, dat uit het socialisme nu juist de ziel ervan - de vrijheid - heeft weggesneden en er een in ontbinding verkerend lijk - de communistische katerga - van heeft overgelaten, vindt in de Tsjeka zijn onvermijdelijke logische aanvulling,’ aldus Viktor Tsjernov, leider van de in 1917 grootste Russische partij, de Partij van Socialisten-Revolutionairen. ‘Wie dit regime wil, maar met opheffing van de verschrikkingen der Tsjeka, die wil het katholicisme zonder de paus, het imperialisme zonder de oorlog, de autocratie zonder de zoebatovsjtsjina.’^2.

De voornaamste taak van de Tsjeka bestond in het bestrijden van de contra-revolutie. De contra-revolutionairen waren echter niet dik gezaaid, en de tsjekisten van het eerste uur, waaronder figuren voorkwamen als de later berucht geworden Beria, Jagoda en Agranov, richtten zich al spoedig in hoofdzaak tegen de socialisten en de anarchisten. Dezen wensten zich niet neer te leggen bij de door de bolsjewieken gecreëerde situatie, en werden daarom - in het slechtste geval - omgebracht, of - op zijn best - opgesloten. Natuurlijk, zij werden niet ‘bestraft’, alleen ‘tijdelijk geïsoleerd’, ‘tot de Burgeroorlog zou zijn uitgestreden’, ‘tot de revolutie zou hebben gezegevierd’^3.. Iemand vroeg Lenin eens waarom men dit soort lieden, toch bepaald geen contra-revolutionairen, achter de tralies zette. ‘Maar dat is nu precies waarom zij gevaarlijk zijn,’ antwoordde Lenin, ‘juist omdat zij oprechte revolutionairen zijn. Wat kun je er aan doen?’^4.

Jacques Baynac, La terreur sous Lénine (Paris 1975) gaat met name in op dit aspect van de terreur: de vervolging van socialisten en anarchisten. Het is niet, zoals de titel suggereert, een door Baynac geschreven historische studie, maar een bundel documenten uit de behandelde periode zelf. Alleen de inleiding is van de hand van ‘de schrijver’, en het is zeker niet het beste stuk van het boek. Als ik er hier niettemin op in ga, dan is dat omdat het toch wel interessant is te zien vanuit welke visie

1. Jacques Baynac, La terreur sous Lénine. Paris, 1975, blz. 18.

2. Tsjeka. Berlin 1922, blz. 18. Met ‘katorga’ wordt hier het bolsjewistische onderdrukkingssysteem bedoeld; ‘zoebatovsjtsjina’ is genoemd naar Zoebatov, die naar door de politie geleide vakbonden streefde.

3. Er waren ook toen al mensen die beweerden dat de politieke opposanten het gevangen-zitten als doel op zichzelf zochten, bijvoorbeeld de ‘kenner van de Russische ziel’ (volgens Wijnkoop), de Nederlandse communist Jansen. Hij schreef over de politieke gevangenen in de vroege sovjetperiode, dat zij in het gevangenzitten hun roem, hun glorie vonden, ‘het is hun... een wellustig genot, een satanisch plezier, een lust om hun leven in onder te zien gaan. Het is hun een menselijke “Übergelegenheit”, hun kracht en hun eer en hun de moeite en de ellende van hun leven waard.’
(De Communistische Gids 1922, no. 7-8, blz. 481).

4. I. Steinberg, In the workshop of the revolution. London 1955, blz. 177.

[p. 59]

het boek werd samengesteld.

Er bestaan vele standpunten ten aanzien van de ‘terreur onder Lenin’; de verheerlijking ervan door de officiële sovjethistoriografie, de strenge veroordeling en de genuanceerde verdediging door respectievelijk de ‘traditionalist’ Solzjenitsyn en de kritische marxist-leninist Medvedev. Nu komt dan Baynac met een kritiek vanuit marxistisch standpunt. Dat is op zichzelf ook niets nieuws; het ‘leninistische experiment’ heeft van het begin af aan kritiek te verduren gehad van marxistische zijde: van de ‘vader van het Russische marxisme’ Plechanov, van Lenins ‘leermeester’ Kautsky (door zijn leerling in een later stadium voor ‘renegaat’ uitgemaakt), van Lenins vroegere medestanders Akselrod, Martov en de overige mensjewieken. Voor wie het niet met deze autoriteiten wil doen zijn er nog altijd de vrij gepeperde woorden van Rosa Luxemburg in ‘Die russische Revolution’, die de bolsjewieken koud op hun dak vielen en waartegen het enig verweer van iemand als Boecharin was dat de schrijfster ‘dit boek had willen verbranden’^5.. Uit deze bron, de kritiek van Luxemburg, lijkt Baynac zijn inspiratie te hebben geput.

Hij vindt het leninisme niet meer dan een ‘caricatuur van het marxisme’ (blz. 46). De grote fout van de bolsjewieken was dat zij zich schuldig maakten aan wat men zou kunnen noemen ‘substitutisme’: in Rusland bestond een sterke bourgeoisie noch een gevormd proletariaat. Een proletarische revolutie kan alleen worden gemaakt door het proletariaat zelf. Bij het ontbreken daarvan moesten Lenin en zijn partij zich in de plaats van het proletariaat stellen, een ‘opvoedingsdictatuur over de meerderheid’ door ‘een minderheid met een hoog ontwikkeld socialisties bewustzijn’ - zoals het in een recente sun-uitgave heet - instellen. Het programma van de proletarische revolutie kun je op die manier echter niet uitvoeren, aldus Baynac. De nieuw-gevormde bovenlaag werd tot een eigen klasse, die zich slechts met behulp van terreur kon handhaven, een terreur die zich uiteindelijk ook tegen haarzelf zou richten.

Baynac is geen aanhanger van de visie, dat het onder Lenin allemaal goed was, maar onder Stalin de verkeerde kant uitging. Lenin is voor hem de eerste schuldige: hij schiep een situatie, die maar één richting openliet. Lenin noch Trotski zouden andere manieren hebben kunnen vinden om de geschapen problemen op te lossen dan die welke Stalin gebruikte. Het is trouwens een fabeltje, vindt Baynac, dat het onder Lenin zo veel vriendelijker toeging dan onder Stalin, zoals wordt beweerd door sommige anti-stalinisten (hij citeert er één die stelt, dat ‘in de jaren '20 de bestraffingsmethoden in de Sovjetunie de meest humane ter wereld’ waren - blz. 137). Goed, het aantal slachtoffers van de leninistische terreur ligt lager, maar Lenin was dan ook veel korter aan het bewind. Via een, overigens nogal merkwaardig uitgevoerde, rekensom komt Baynac tot een jaarcijfer van 1½ miljoen slachtoffers voor de terreur onder Lenin, een getal dat de vergelijking met de jaren van de stalinistische terreur helemaal niet zo ‘slecht’ doorstaat.

Dit gaat sterk de kant uit van wat Solzjenitsyn in zijn zojuist voltooide ‘Goelag Archipel’ zegt. Toch is het niet verwonderlijk dat Maynac ook nogal wat kritiek heeft op de Russische schrijver, vooral waar deze, in zijn ogen, Marx verantwoordelijk stelt voor de stalinistische misdaden^6..

Afgezien daarvan kan men tegen Baynacs voorstelling van zaken dezelfde bezwaren inbrengen als tegen die van Solzjenitsyn. Beiden schenken te weinig aandacht aan de evolutie, die van Lenin naar Stalin leidde. Die ontwikkeling had misschien een heel sterke logica, maar het is al te gemakkelijk haar zonder een behoorlijke argumentering als onvermijdelijk voor te stellen, het stalinisme en het leninisme zelfs verregaand te identificeren.

Nog een enkele opmerking over de inleiding. Niet alleen de bolsjewieken verwijt Baynac substitutisme, dezelfde klacht richt hij aan het adres van de sociaal-democraten, met hun

5. Revoljoetsionnaja Rossia 1922, no. 21-22, blz. 9.

6. In zijn weerzin tegen het anti-marxisme van Solzjenitsyn laat Maynac zich tot allerlei onbeduidende en soms ook onzinnige detailkritiek op ‘De Goelag Archipel’ verleiden. Hij verwijt Solzjenitsyn bijvoorbeeld ergens dat deze uit stuntoverwegingen de chef van het concentratiekamp Solovki ‘Eichmans’ noemt (denk aan de kampbeul van de nazi's), terwijl hij toch ‘Eikhmans’ heette, wat heel anders wordt uitgesproken! Uit deze opmerking blijkt niet alleen dat Baynac Solzjenitsyn niet in het Russisch gelezen heeft en dat hij geen Russisch kent, maar ook dat hij voor een ‘specialist op het gebied van de Russische revolutie’ (zie de achterflap) wel heel weinig notie heeft van een elementair probleem als dat van de transcriptie van Russische namen. ‘Eikhmans’ is namelijk een Franse transcriptiewijze voor de wel degelijk als ‘Eichmans’ uitgesproken naam van de kampchef.

[p. 60]

‘keuze voor de democratie en de bourgeoisie’. De emancipatie van het proletariaat hoort het werk te zijn van het proletariaat zelf. Lenin week daarvan af en wilde er het werk van maken van de bolsjewistische partij zelf. Maar ook de mensjewieken hielden zich, volgens Baynac, niet aan de stelregels van Marx: voor hen was de emancipatie van het proletariaat niet het werk van het proletariaat zelf, maar van de sociaal-democratie zelf. Dit verwijt lijkt mij niet geheel gerechtvaardigd. De sociaal-democratie, dat wás voor de mensjewieken nu juist het werk van het proletariaat zelf. Het valt niet te ontkennen dat het bij zaken als deze vaak om een streven gaat, maar de mensjewieken waren daarbij heel wat oprechter dan de bolsjewieken, en het gaat niet aan de twee groeperingen op dit punt over één kam te scheren.

Het is trouwens aardig om te lezen hoe de marxist Baynac, na een veroordeling van bolsjewieken, sociaal-democraten (Kautsky is een ‘renegaat’) en mensjewieken, tot de conclusie komt dat de door marxisten vaak nogal verguisde Partij van Socialisten-Revolutionairen van alle Russische partijen nog het meest in de buurt kwam van de ‘luxemburgistische’ leidraad.

Hoe men Baynacs inleiding verder ook mag beoordelen, hij heeft in elk geval, in samenwerking met A. Skirda en Ch. Urjewicz (specialisten op het gebied van respectievelijk het Russische anarchisme in de revolutieperiode en de geschiedenis van de revolutionaire beweging in Georgië) een aantal interessante documenten gebundeld. De verschillende aspecten van de terreur komen aan de orde, de gerepresseerde groepen - met name de socialisten en anarchisten - krijgen elk de nodige aandacht, en er zijn een aantal meer beschouwende stukken opgenomen. Enkele van de documenten vallen, wat betreft de erin behandelde gebeurtenissen, in feite buiten het gekozen tijdsbestek, ‘onder Lenin’ (de onderdrukking van de Georgische opstand in augustus 1924, de hier beschreven episode van het leven in het concentratiekamp Solovki). Maar dat is niet zo een bezwaar, omdat de cesuur - zo daarvan sprake is - tussen de terreur van de beginjaren van het bolsjewistische regime en de stalinistische terreur beter op het eind van de jaren '20 gezocht kan worden dan bij de dood van Lenin begin 1924. Wel gaat het misschien wat ver om met de achterflap te zeggen dat men nu, met dit boek, ‘voor de eerste keer in Europa (!) een oordeel zal kunnen geven op grond van de stukken’.

De bundel opent met een aantal vaak nogal bloeddorstig klinkende Tsjeka-documenten, waaruit de uitgebreide competentie en de grote autonomie van deze voorloper van de huidige kgb blijkt, en de geringe consideratie die men bij de uitoefening van de terreur had voor de slachtoffers. Dan volgt een algemeen overzicht door de in 1922 geëmigreerde Russische historicus Melgoenov van de terreur in de jaren 1917-1924, een weinig opbeurende kroniek van wreedheden. Interessant is wat Melgoenov bijvoorbeeld schrijft over de door het Sovjetbewind uitgevaardigde amnestieën: in de eerste plaats werden aan de vooravond van zo een amnestie talloze gevangenen gefusilleerd, bovendien hield men zich er vaak in het geheel niet aan.

De twee volgende stukken zijn: een beschrijving van de werkmethoden in de ‘Loebjanka’, het centrum van de dikwijls nachtelijke activiteiten van de Tsjeka te Moskou; en een verslag van een door de Tsjeka in maart 1919 te Astrachan aangerichte slachting met duizenden slachtoffers om een stakingsbeweging aldaar te onderdrukken en te bestraffen. Van de mensjewiek Vojtinski is de brochure opgenomen over het proces tegen de socialisten-revolutionairen in 1922, wel het eerste ‘showproces’ genoemd. In augustus 1924 werd de opstand in Georgië door de bolsjewieken in bloed gesmoord (Georgië was in 1921 gewapenderhand bij de Sovjetstaat ingelijfd); ook over de omstandigheden van deze gebeurtenis staat een stuk in Baynacs bundel, van de hand van een Georgische mensjewiek. Hetzelfde geldt voor een

[p. 61]

verslag van het leven in het concentratiekamp Solovki, geschreven door een Fransman.

De mensjewistische leider Martov schreef in 1919 een pamflet tegen de doodstraf en de huichelachtigheid op dit punt van de bolsjewieken: vóór de oktober-omwenteling waren zij uitgesproken tegenstanders van deze bestraffingsmethode, erna echter pasten zij haar aan de lopende band toe. Ook dit pamflet is opgenomen. Er zou aan Martovs verhaal nog wel één en ander toegevoegd kunnen worden. Bijvoorbeeld de discussie in 1922 of de doodstraf al dan niet in het Wetboek van Strafrecht moest worden opgenomen; een tegenstander, Rjazanov - de meest gematigde van alle bolsjewieken - vond dat de doodstraf in strijd was met het socialisme en dus niet in het Wetboek thuishoorde; maar hij - zelfs hij! - wilde een uitzondering maken voor politieke vijanden: zij zouden niet onderworpen zijn aan de doodstraf, zij zouden eenvoudigweg worden vernietigd. (Men koos uiteindelijk voor de weg van de duidelijkheid: de doodstraf werd gewoon in het Wetboek opgenomen, zij het niet onder eigen naam, maar als de ‘hoogste strafmaat’.) Opmerkelijk zijn ook de woorden van de openbare aanklager Krylenko, toen in 1918 admiraal Sjtsjastny ter dood werd veroordeeld, terwijl de doodstraf op dat moment officieel was afgeschaft: ‘Het vonnis zegt niet dat de beklaagde ter dood is veroordeeld; het zegd dat “het Tribunaal besluit dat (de beklaagde) gezien zijn schuld moet worden geexecuteerd”.’^7. Waar een eenvoudige cursus dialectiek niet goed voor kan zijn!

Aan twee documenten wil ik hier nog wat uitgebreider aandacht besteden: gezien de aard van dit Maatstaf-nummer aan een stuk over de anarchistenvervolging in Sovjetrusland; en aan een algemene beschouwing over de terreur. Als tegenstander van staatsmacht ondersteunden de meeste Russische anarchisten de oktober-omwenteling van 1917, die zich immers tegen de zittende regering keerde, van harte. Het betrof hier echter niet alleen de omverwerping van de zittende regering, maar ook een bolsjewistische greep naar de macht. De anarchisten voelden al gauw dat er iets mis was.

‘Wat voor een regering?’, riep één van hen uit op het tweede Sovjetcongres, kort na de val van Kerenski, toen daar de vorming van een nieuw uitvoerend orgaan aan de orde gesteld werd. ‘Wij hebben helemaal geen regering nodig!’ (Balnac, blz. 173).^8.

De anarchisten hielden toch goede moed. Zij juichten voor het merendeel de ontbinding van de Constituante toe, het op basis van algemeen kiesrecht gekozen Russische parlement (waarin de bolsjewieken slechts een kwart en de sociaal-revolutionairen ruim de helft van het aantal zetels bezetten), immers een orgaan van de ‘verrotte parlementaire democratie’.

‘Es sind nicht alle frei, die ihre Ketten spotten’, en sommige anarchisten, de ‘sovjetanarchisten’, achtten het mogelijk het bolsjewistische regime blijvend hun steun te geven; in enkele gevallen gingen zij, met hun theorie van het kleinste kwaad, zelfs zo ver een functie aan te nemen in dienst van de Tsjeka; deze instelling had met de anarchisten misschien de haatgevoelens jegens de ‘oude structuren’ gemeen, maar zeker niet de afkeer van macht!

Beginselvaste anarchisten echter werden al spoedig het slachtoffer van vervolgingen: anarchistische communes werden met geweld ontbonden, tolstojanen werd op grond van dienstweigering gefusilleerd, de aanhangers van Machno konden alleen op een soepeler houding van de machthebbers jegens hen rekenen op de momenten dat zij hen tegen hun andere vijanden steunden. ‘Men kan zonder overdrijving stellen - aldus het in het boek opgenomen stuk van anarchistische emigranten uit 1923 - dat in de loop van de laatste jaren heel revolutionair Rusland ofwel gevangen is genomen, ofwel vermoord, de anarchisten in de eerste plaats.’ (Baynac, blz. 182).

Trotski (hij speelde een zeer op de voorgrond tredende rol bij de onderdrukking van de oppositie, ook de linkse - die overigens beslist niet alleen bestond uit Machno en Kron-

7. Intervention, Civil War and Communism in Russia. Baltimore 1936, blz. 236. Misschien is het in dit verband aardig nog een andere Nederlandse communist uit die dagen aan het woord te laten, De Kadt, die in De Tribune schreef: ‘Wil men te kennen geven, (dat) voor de communisten niet het “Leven” maar het communisme het hoogste is - dan moet men ook durven zeggen, dat al wie tegen het communisme vecht, in onze oogen het recht op het “Leven” verbeurd heeft.’ (De Tribune, 10 augustus 1922).

8. ‘Onze steun aan de bolsjewieken dient te eindigen waar hun overwinning begint. Wij zullen in de slag blijven maar niet verder meer aan de zijde van de bolsjewieken want vérder betekent voor hen aanvang van de “constructieve” taak die gericht is op versterking van wat wij bestrijden en wat de vooruitgang blokkeert: de versterking van de staat. Het is onze zaak niet om te versterken wat wij menen dat vernietigd moet worden. Wij moeten onze actie radicaal richten op het organiseren van de derde en laatste revloutie.’ (Maksimov in de ‘Golos Troeda’. Zie: A. Skirda, Les anarchistes dans la révolution russe, Parijs 1973, blz. 31.)

[p. 62]

stadt) en andere bolsjewieken verontschuldigden deze vervolgingen onder het mom dat het hier ‘bandieten’ betrof: hadden de anarchisten niet in september 1918 een terroristische aanslag gepleegd op een bolsjewistische partijbijeenkomst, waarbij 12 doden en 58 gewonden vielen? Inderdaad, een actie die moeilijk kan worden goedgepraat. Maar kan men de groep (voorzover daarvan bij anarchisten gesproken kan worden) verantwoordelijk stellen voor de daden van individuen? Wat betreft deze en soortgelijke praktijken zou Trotski en de oude bolsjewieken nog een koekje van eigen deeg worden gepresenteerd.^9.

Als men er van uit gaat, dat in een revolutie geweld wordt gebruikt, hoe moet dan worden voorkomen dat dit geweld omslaat in terreur? Dat is het probleem dat in het laatste stuk in de bundel wordt gesteld, dat tevens als een soort slotbeschouwing gezien kan worden. De schrijver I. Steinberg, een linkse socialist-revolutionair, die in de eerste maanden van het sovjetbewind volkscommissaris van justitie was en daarna zelf aan de repressie werd onderworpen (in 1921 emigreerde hij), verdedigt het gebruik van revolutionair geweld, maar veroordeelt terreur: het is, volgens hem, ‘niet nodig om de repressieve maatregelen, die men in tijden van revolutie niet kan vermijden, in een systeem van stelselmatige staatsterreur te laten omslaan’ (Baynac, blz. 359). Het geweld waarop de ‘oude wereld’ steunt kan niet anders dan met geweld worden uitgebannen, aldus Steinberg, ‘maar het revolutionaire geweld ‘zoekt zich zonder ophouden grenzen teneinde zichzelf geleidelijk op te heffen’. Waarvoor is anders de verandering nodig geweest?: ‘wij hanteren het instrument van het geweld om voorgoed een eind aan het geweld te maken.’ (blz. 370) Hoe bereik je zo iets? Door het geweld met een geheel van condities en beperkingen te omgeven, aldus Steinberg.

Op zichzelf is Steinbergs redenering nog niet eens zo onzinnig. Macht kan het nu eenmaal niet stellen buiten een zekere mate van geweld: dat geldt niet alleen voor de revolutionaire, maar voor elke politieke macht (en hiertegen richt zich nu juist het grote bezwaar van de anarchisten); het gaat er om dat de grenzen van dit geweld duidelijk zijn vastgelegd. En dat kan alleen door middel van een stelsel van wettelijke bepalingen, waaraan ook door de machthebbers de hand wordt gehouden. Steinberg was, als volkscommissaris van justitie, bij uitstek de figuur die tot het tot stand komen van deze wettelijke bepalingen kon bijdragen, zou men zeggen. Maar hij had natuurlijk geen werkelijke invloed. Zo de linkse socialisten-revolutionairen - de bolsjewistische regeringspartners van het eerste uur - al bereid waren geweest Steinbergs leidraad consequent te volgen (iets wat men zich wel mag afvragen), dan zou dat weinig hebben uitgemaakt: de werkelijke macht lag bij de bolsjewieken, en hun leiders - Lenin voorop - vonden nu juist dat de ‘dictatuur van het proletariaat’ niet alleen moest steunen op geweld, maar zich ook door geen wet moest laten binden (zie het begin van dit artikel). Revolutionair geweld wordt door de revolutionaire meerderheid uitgeoefend tegen de contra-revolutionaire minderheid, zegt Steinberg (zonder deze twijfelachtige stelling waar te maken). Terreur daarentegen wordt door een steeds kleiner wordende minderheid, die alle middelen geooroofd acht, uitgeoefend tegen de rest van de bevolking.

Behalve de machteloosheid van Steinberg springt dus ook de vaagheid, de ongrijpbaarheid van zijn uitgangspunten in het oog. Het enige waar hij tenslotte op kan terug vallen is de moraal: de jezuïeten-moraal dat het doel de middelen heiligt gaat voor hem niet op; een gerechtvaardigd doel kan niet met ongerechtvaardigde middelen worden nagestreefd, omdat men dan ergens anders dan bij het aanvankelijk gestelde doel uitkomt. ‘De formule is niet “het doel rechtvaardigt de middelen” maar, integendeel, “de middelen rechtvaardigen het doel”.’ (blz. 376) Het zijn fatsoenlijke gedachten, dat zeker. Maar ge-

9. ‘Oktober bracht natuurlijk, wat in de dwingende aard der ontwikkelingen lag. Daar verwonderde niemand zich over want meer dan een maand tevoren waren de grondslagen van de oude orde aan het wankelen gebracht. De wereld van gisteren verdween, maakte plaats voor een nieuwe wereld, voor een nieuw leven. Op alle fronten stortten de krachten van de revolutie zich in de slag.
De anarchisten speelden daarbij een zeer belangrijke rol; de hele jeugd evenals al diegenen die nog niet precies wisten wat ze wilden - allen stroomden ze naar de detachementen en namen deel aan de militaire activiteiten, tot aan het einde van de burgeroorlog. Veel anarchisten lieten daarin het leven, tal van anderen traden toe tot het Rode Leger, waar ze nóg in zitten. Maar het meerendeel van deze kameraden was verloren voor het anarchisme. En alles wat men met zoveel moeite tot stand had gebracht: het bijeenbrengen en organiseren van libertaire krachten, het werken in de schoot van de arbeiders- en boerenmassa zelf, - dat alles verbrokelde en versnipperde. De libertaire idee verloor geleidelijk aan z'n invloed in de revolutie.
De bolsjewieken van hun kant sliepen niet. Ze aarzelden nog en laveerden tussen de sovjets en de Constituante maar waren in elk geval voornemens zich stevig in het Winterpaleis te nestelen. Pas in januari 1918 - twee maanden na de 25e oktober! - verboden zij de Constituante. Zij hadden bij de verkiezingen voor deze Constituante geen meerderheid van stemmen kunnen verwerven en lieten die, voor dit fait accompli geplaatst, door een detachement matrozen onder aanvoering van de anarchist Zjeleznjakov uit elkaar jagen.
Net als nu werd de politiek van de bolsjewieken toen al bepaald door de machtsverhoudingen.
De revolutie vervolgde onverdroten zijn weg; de volksbeweging golfde af en aan, als eb en vloed; men kon de echo's vernemen van het revolutionaire tumult en de massa's bleven op zoek naar het nieuwe leven.
De staatsgreep trof de anarchisten theoretisch slecht voorbereid en in tamelijk verdeelde gelederen. De meesten van hen vochten met al hun inzet tegen de openlijk burgerlijke en reactionaire partijen. Ze beschouwden de politieke putsch van de bolsjewieken als een sociale revolutie en lieten zich meeslepen door de bolsjewistische demagogie. De anarchisten werden dermate beneveld door de groeiende kracht van de Revolutie en de op de reactie geboekte overwinningen, dat ze over het hoofd zagen dat de marxistische bolsjewieken de macht hadden gegrepen. Zij geloofden letterlijk in de woorden op het rode vaan: Federalistische en Socialistische Sovjet-Republiek. In de libertaire beweging van 1917 bevonden zich heel wat uit hun verbanning in het Westen teruggekeerde kameraden. En in dat Westen domineerde het industriële proletariaat en speelde het syndicalisme een belangrijke rol in de strijd van de arbeidersklasse om zijn emancipatie.
Deze weinig ervaren kameraden gaven hun stem aan de bolsjewieken bij het horen van slagwoorden als “dictatuur van het proletariaat”, “eenheidsfront” en “overgangsperiode”. Zij verwaarloosden het probleem van de betrekingen tussen anarchisme en dictatuur en het feit, dat de dictatuur van het proletariaat de dictatuur betekende van een kleine groep arbeiders over verscheidene miljoenen boeren; zij vroegen zich niet af welke de wezenlijke aard was van het eenheidsfront tussen de partijen die staatscentralisatie in de constructieve arbeid van de revolutie voorstonden; tenslotte hadden zij stellig uit het oog verloren dat de sociale revolutie, periode van opbouw van een nieuw leven, geen behoefte heeft aan een overgangsperiode. Erger: deze kameraden zagen de dictatoriale staatsgreep als de sociale revolutie, ondanks het ten tonele verschijnen van de sovnarkom (Raad van Volkscommissarissen, M.J.) die zetelde en decreten uitvaardigde.
Alles wat hierboven werd uiteengezet, leidde op enkele uitzonderingen na tot samenwerking van het meerendeel der militante anarchisten met de bolsjewieken in de staatsapparaten, hoewel ze kritiek bleven oefenen op het staatscentralisme. Het was heel wat urgenter geweest gebruik te maken van het verslappen van de zin voor macht in de schoot van de massa's, evenals van het verslappen van de organisatie van het staatsbestel door de bolsjewieken. Men had toen juist krachtige propaganda voor de libertaire ideeën moeten voeren. Maar in plaats van theoretisch en praktisch bij te dragen aan de economische opbouw van het land op een anti-staats-basis, in plaats van zich onder de massa's te begeven om de libertaire gedachte uit te dragen en om de angstig vragende massa's arbeiders en boeren uiteen te zetten hoe ze een nieuwe vorm van sociale en praktische relaties konden realiseren en er warm voor lopen, in plaats van dit alles namen tal van anarchisten, speciaal van de anarchistische intelligentsia, de verdediging op zich van de “taktiek” van de bolsjewieken. Ze beschouwden zich als onvermijdelijke representanten in de Macht en riepen de anarchisten aan de basis op tot “creatieve” samenwerking met de bolsjewieken. Velen traden toe tot de Partij, terwijl ze zich anarchisten bleven noemen. Zij die daarin posten kregen te bekleden, bezetten die tot vandaag de dag.
Zij die belast waren met het geven van informatie over onze gang van zaken aan het buitenland, min of meer militante anarchisten, gedroegen zich op dezelfde wijze bij het verschaffen van informatie aan nieuwkomers in Rusland in die dagen. Zij waren het die Europa overstroomden met brieven vol sensationele informatie. Zij hadden het daarin over de “sociale revolutie”, over “de dageraad die aanbreekt in het Oosten”, op hetzelfde moment dat verscheidene tientallen anarchisten al waren gefusilleerd en vele honderden, onder de meest imaginaire beschuldigingen en de futielste voorwendsels, in de gevangenissen zuchtten, anarcho-bandieten, anarcho-machnovisten of anarcho-contrarevolutionairen. Het heeft lang moeten duren, in feite tot de opstand van Kronstadt, alvorens de schellen van de ogen van diverse kameraden vielen. Dat alles verklaart het onbegrip voor de bolsjewistische oktoberputsch, evenals de betrekkingen tussen anarchisten en bolsjewieken en de ware aard van de Russische revolutie.’ (De anarchist Gorelik in een geschrift van 1922 over de houding van de anarchisten tegenover de sovjetmacht’. Zie A. Skirda: Les anarchistes dans la revolution russe. Parijs, 1973, blz. 64-66).

[p. 63]

dachten, die in tijden van revolutie niet zelden in de verdrukking raken. Wie revolutie wil maken, dient daarmee wel rekening te houden.